Birinchi fazada oziq m oddalam ing yirik molekulalari nisbatan
kichiklariga parchalanadi, ch u n o n ch i karbonsuvlar — geksoza-
larga, oqsillar am inokislotalarga, yog'lar — glitserin va yog‘ kis-
lotalariga. B unda hosil b o'luvchi energiya m iqdori u n ch a k atta
em as, um um iy energiya m iqdorining faqat 0 ,6 —1,0%
ni hosil
etadi, xolos, bu ham boshqa m aqsad uchun em as, balki b ir oz
issiqlik hosil etishga sarflanadi. Ammo ushbu birinchi fazadagi re
aksiyalaming mohiyati navbatdagi haqiqatan ham ko'p m iqdorda
energiya ajralishi jarayonlari uch u n zaru r tayyorgarlik p o g 'o n a-
sidir. B unday tayyorgarlik reaksiyalari oshqozon-ichak y o 'lid an
amalga oshiriladi. Ushbu fazaning so'nggi m ahsulotlari — 20 ga
yaqin am in o k islo talar, u c h ta geksozalar (glukoza, fru k to za,
galaktoza), ayrim kam uchraydigan qandlar va glitserin ham da
qato r yog' kislotalaridir.
Ikkinchi faza (bu aslida, oraliq almashinuvning boshlang'ich
davri) yuqorida qayd etilgan moddalaming navbatdagi parchalanishga
uchrashidir, bunda awal hosil bo'lgan 25—30 ga yaqin modda asosan
( C 0 2 va H 20 d an ta sh q a ri) u ch m ah su lo t -p -k e to g lu ta ra t,
oksalasetat va asetil-KoA sifatida asetat hosil bo'ladi.
Bu fazada oziq
moddalardagi energiyaning 30% ga yaqini ajraladi.
U ch in ch i (oraliq alm ashinuvning so'nggi) fazada ikkinchi
fazaning uch asosiy m ahsuloti uch karbon kislotalari yoki Krebs
siklida oziq m oddalarining 60—70% energiyasini ajratib karbonat
angidrid gazi va suvga qadar yonadi — parchalanadi.
D em ak , K rebs sikli karbonsuvlar, y o g 'lar h am da o qsillar
almashinuvida parchalanishning oxirgi yo'lidir. Asosiy moddalaming
bir ko'rinishdan ikkinchi ko'rinishdag'i o'zgarishlaiga o'tishi to 'g 'ri-
d a n -to 'g 'ri. bo'lm aydi. Bu m a ’lum tartibdagi q a to r.k e tm a -k e t
boruvchi oraliq biokimyoviy reaksiyalar orqali amalga oshadi. Ana
shularga olib keluvchi navbatm a-navbat sodir bo'luvchi reaksiyalar
almashinuv yoki m etabolizm yo'llari, bir-biriga bog'liq
ho ld a yuz
beruvchi alm ashinuvning davrlari,bo'lim lari yoki bosqichlari deb
ataladi.
A lm ashinuv jarayonlari organizm hujayralarida uning ichidagi
tuzilm alarda nihoyatda aniq taqsim otga ko'ra amalga oshadi. Shu
106
sab ab li stru k tu ra -m o rfo lo g iy a n i fa o liy a t-fu n k siy a d an (u n in g
fiziologiyasi, biokim yosini) b ir-b irid a n ajratib bo'lm aydi. Btini
elektron m ikroskopik, gisto- va sitokim yoviy, rentgen-struktur,
a n alitik zam onaviy tekshirish usu llari
yana bir m arta nozik-
m olekular, organellalar darajasida tasdiqlab berdi. Bundan amaliy
tibbiyot uchun nihoyatda m uhim b ir xulosaga kelish mum kin:
c h u n o n c h i, tab ia td a faqat fu n k sio n al yoki faqat m orfologik
(organik) kasalliklar b o ‘lishi m u m k in emas. H ar b ir patologik
jarayon yoki kasallikning ushbu asosida patofiziologik m exanizm
larini ta sa w u r etish uchun hujayra tuzilishi, unda biokim yoviy
va norm al funksional jaray o n larn in g kechishi va turli etiologik
o m illar t a ’sirida m oddalar alm ashinuvi, energiya hosil bo'lishi,
to 'p lan ish i va safarbar etilishi buzilishlariga
oid masalalarrii bilib
olish zarur.
M o d d alar alm ashinuvi ja ra y o n id a energiya hosil boMishi,
to 'p la n ish i va sarflanishi hujayraning m a ’lum ichki tuzilm alari
m olekular-organellalam ing o'ziga xosligiga bog'liq. U shbu orga
n e lla la r va m o lek u lar tu z ilm a la rd a am alga oshuvehi m od d a
alm ashinuv jarayonlari q a t’iy ravishda taqsim langan, navbatm a-
navbat, ayni vaqtda bir-biriga ch am b arch as bog'langan holda
borishi tufayli, ularning b iro r-b ir bo'gMnidagi o'zgarish hujayra,
so 'n g ra to 'q im a , a ’zo, sistem a va b u tu n organizm darajasida
c h u q u r o'zgarishlarga olib kelishi m um kin.
B archa alm ashinuvlar asosida m axsus —
spetsifik xususiyatga
ega enzim lar — ferm entlar ishtirokida boruvchi reaksiyalar yotadi.
U larn ing organizm uch u n asosiy m ohiyati m uvozanatni saq-
lashdir. M oddalar alm ashinuvi — energetik jarayonlar nihoyatda
m urakkab va m a ’lum biologik tu zilm alar orqali tartib li ham da
kimyoviy, fizik-kimyoviy qoidalarga rioya qilingan holda am alga
oshadi. Shunga k o 'ra organizm da so d ir boMuvchi m oddalar va
xulosa qilib aytganda, energiya almashinuvining buzilish sabablari,
sh art-sh aro itlari va rivojlanish
m exanizm lari ham m urakkab,
xilm a-xil tabiatga ega, ko'rinishlari, belgilari ham nihoyatda tu r-
lichadir. So'nggi vaqtlarda ularn in g hujayra, hujayra ichi tuzil-
malarining membranasi va m olekular darajasida boruvchi jarayon
lar haqida birm uncha aniq m a’lu m o tlar olingan va ularning aso
sida m olekular biologiya va m o lek u lar patologiya tam oyillari
107
tegishli fan sohalarining rivojlanishiga katta hissa qo'shib, h atto
ayrim fan sifatida shakllanm oqda.
B unda 1949-yilda m ash h u r o lim lar — Pauling, Singerbe
Wells to m o n id an m olekular kasalliklar
tushunchasining oldinga
surilishi ijobiy rolni o'ynadi. «M olekular kasalliklar» va «m ole
kular patologiya» tushunchalarini qo'llash hozirgi vaqtda qayd
etilayotgan tasaw urlarga nisbatan kengroq m a’noga ega b o 'lsa
kerak, c h u n k i bu soha h am n ih o y a td a k o 'p ju m b o q la rn in g
yechilishini talab etadi, albatta.
Do'stlaringiz bilan baham: 
