X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

Rilizing omillar
(lib erin lar va statinlar) deb a ta ­
luvchi m oddalar yordam ida gipofizar yoki paragipofizar yo'llar
i l l

---

orqali m etabolizm ga t a ’sir ko‘rsatishda ayniqsa gipotalam usning 
roli nihoyatda k atta. Vegetativ nerv sistem asining buzilishlari 
ham m a m o d d a a lm a sh in u v in in g o 'z g a ris h la rin i c h a q ira d i, 
c h u n o n c h i s im p a tik n e rv la rn in g k e silish i y o g 'la r n in g o ‘z 
deposidan safarb ar etilishini to ‘xtatib qo'yadi.
B arraker-Sim onds kasalligining chiqib kelishini sim patik tu - 
gunlar, orqa va oraliq m iyaning shikastlanishi bilan tu sh u n tira- 
dilar. Shunday qilib, genetik inform atsiyaga bog‘liq m oddalar 
alm ashinuvini hujayra ichi idora etuvchi m exanizm lari neyro: 
gormonal boshqarilish m exanizm lari, om illar bilan cham barchas 
bog‘liq va shunga ko'ra, ularning istalgan birining shikastlanishida 
metabolizm ning buzilishi bilan ham rivojlanuvchi patologiya d a­
vom etadi. O 'z -o 'z id a n m a’lum ki, h a r b ir ichki organ um um iy 
va o'ziga xos m odda almashinuv jarayoniga ega, demak, ularning 
har xil kasalliklarida m oddalar alm ashinuvining buzilishi turgan 
gap. A na sh u n d ay m odda alm ashinuvining buzilishlari tip ik
buzilishlar qatoriga kiradi.
ASOSIY ALMASHINUVNING BUZILISHLARI
Organizm da m odda almashinuvlari, pirovardida, oziq m odda- 
lardagi ichki potensial energiyaning biologik oksidlanishi va qator 
oraliq o'zgarishlari natijasida issiqlikka aylanishi haqidagi tasaw u r 
XIX asrd ay o q shakllangan va aso slan g an , bu o rganizm dagi 
um um iy energiya alm ashinuvi ham da uning tipik buzilishlari 
haqidagi zam onaviy tasaw u rlarn in g asosidir.
Asosiy alm ashinuv haqidagi tushuncha o 'tg an asm ing oxiri- 
da M agnus-Levi tom onidan kiritilgan. Asosiy alm ashinuv — bu 
insonning m u tlo q tinch (harakatsiz, yotgan holatda), nahorda 
(och qoringa, ovqat iste’m olidan so‘ng 14—16 soat o ‘tgach), 
qulay, b ad astir tashqi harorat (18—20°C) sharoitidagi alm ash i­
nuvi. U sh u n d ay bir o'lcham dirki yoshi, bo'yi, vazni va jinsi bir 
xil bo'lgan sog'lom odam larda yetarli darajada doimiy m iqdorni 
tashkil etadi. Shu tufayli kasallik vaqtida asosiy alm ashinuvni 
o'lchash aniq shaxsda alm ashinuv sur’ati lozim bo'lgan o 'rta ch a
o'lcham etalonidan qanchalik chetga chiqqanligi hamda uning da­
rajasi haqida m ulohaza yuritishga imkon beradi.
112

---

0 ‘z - o ‘zidan m a’lumki, m uskullar faolligi, oshqozon-ichak va 
um um an ovqat hazm qilish sistemasining funksional holati hamda 
a tro f-m u h itn in g h arorati alm ash in u v su r’atiga bevosita ta ’sir 
ko'rsatadi. Shu sababli ham asosiy almashinuvni aniqlashda ularga 
va uning o'lcham iga t a ’sir k o 'rsatish i m um kin bo'lgan boshqa 
om illarga, um um an tegishli shart-sharoitlarga nisbatan talablarga 
nihoyatda q a t’iy rioya qilish lozim. Ruhiy ham da jism oniy holat, 
ovqatlanish va tashqi m uhit h aro ratin in g tebranishlari um um iy 
energiya almashinuvining o'lch am ig a bevosita ta ’sir ko'rsatadi.
Asosiy almashinuv organizmning tinch holatida barcha to'qim a 
va organlaridagi oksidlanish su r’atin in g um um iy m iqdorini aks 
Qttirishi tufayli organizm tirik to 'q im a larin in g massasi, ya’ni 
ularning o 'lch am i qancha katta b o 'lsa , alm ashinuvining m utloq 
m iqdori ham shuncha yuqori b o 'lad i.
Asosiy almashinuv o'zgarishlarining muhim patogenetik mexa- 
nizm laridan biri, bu — oksidlanish jarayonlari, energiya alm ashi­
nuvini hujayra darajasida bevosita idora etuvchi organlar norm al 
faoliyatining buzilishidir. Bu b o rada birinchi navbatda m arkaziy 
nerv sistemasi va ichki sekretsiya bezlarining roli nazarda tutiladi.
Asosiy alm ashinuvning keskin o'zgarishlari vegetativ diensefal 
m arkazlarning neyrogen boshqarilishi buzilganda (m asalan, Pedj 
diensefal sindrom i, miya o 'z a n in in g travm atik shikastlanishi, 
xavfli o 'sm asi, qon quyilishida) kuzatiladi. Asosiy alm ashinuv 
o'zgarishlarining sabablari sifatida neyrogen idora etishga c h am ­
barchas bog'langan gorm onal boshqarilish buzilishlari m uhim
rolni o'ynaydi, bu haqda har b ir ichki sekret bezining patofizio- 
logiyasiga oid bo'lim da qism an tu sh u n ch a berilgan. Bu yerda esa 
k o 'rib chiqilayotgan m asalaga oid b a ’zi bir m a’lum otlarni kelti­
rish bilan kifoyalanam iz.
Q alqonsim on bezning go rm o n lari tiroksin va triy o d tiro n in
hujayralardagi umumiy oksidlanish jarayonlari va energetik alm a­
shinuv darajasini idora etish d a, u larn in g su r’atin i oshiruvchi 
sifatida o 'zig a xos o 'rin tu ta d i. Q alqonsim on bezning giper- 
funksiyasi yoki gipergorm onal h o latid a (yoki tireoid gorm onlar 
hayvonlarga yuborilganda) asosiy alm ashinuvning ortishi, aksin­
cha, bez gipofunksiyasida (yoki eksperim ental sh aroitda u olib
113

---

tashlanganda, blokada qilinganda) pasayib ketishi shu q ad ar d o ­
imiy o ‘zgarishlardanki, bezning turli patologik h o latlarid a diag- 
nostik va prognostik nuqtayi nazardan asosiy alm ashinuvni an iq ­
lash muhim ahamiyatga ega. Hech qanday boshqa endokrin kasallik 
diffuz toksik b o 'qoqdagidek (tireotoksikoz, Bazedov kasalligi) 
asosiy alm ashinuvning nihoyatda kuchli ravishda o rtib ketishi 
(80— 100— 150%ga qadar) bilan kechmaydi. T iroksinning oksid­
lanish va fosforlanish jarayonlarini bir-biridan «ajratib qo'yishi» 
tufayli hosil bo'ladigan issiqlik m iqdori qabul qilingan kislorodga 
nisbatan 20—40% ortiq b o ‘ladi.
G ipofiz funksiyasining buzilishlari asosiy alm ashinuv d araja­
sida bunchalik aniq va sezilarli, bo'lm aydi. G ipofiz olib tashlansa 
(eksperim entda) yoki odam lard a gipopituitar sindrom vaqtida 
asosiy alm ashinuv kam ayib ketadi. Am m o bu ham qalqonsim on 
bez funksiyasining gipofizga bog'liqligi tufayli ikkilam chi pasay- 
ishining oqibati b o 'lsa kerak.
G ip o f iz n in g g ip e r f u n k s iy a s id a a so siy a lm a s h in u v n in g
o'zgarishlari, an iq ro g 'i oshishi haqidagi m a’lu m o tlar turlicha. 
M asalan, akromegaliya kasalligining faqat 40% ida uning oshishi, 
qolganlarida esa o'zgarm asligi haqida m a’lum otlar bor.
Asosiy alm ashinuvga ad ren alin va noradrenalin aham iyatli 
darajada kuchaytiruvchi ta ’sir ko'rsatadi. Asta-sekin ta ’sir etuvchi 
tiroksinga nisbatan katexolam inlar asosiy almashinuvni nihoyatda 
tez, am m o qisqa m uddatga (1—2 soatga) oshiradi. B undan kelib 
chiqadiki, buyrak usti bezining miya qatlam i, xrom afin to 'q im a
hujayralari, qolaversa sinpato-adrenal sistemaning (u esa nihoyatda 
sezuvchan, t a ’sirchan) turli holatlari, ya’ni tuzilishi va faoliyati­
ning zo'rayishi yoki pasayishi asosiy alm ashinuvning o rtishi yoki 
kamayishiga olib keladi.
Insulin k o 'p m iqdorda m uskullar titrog'ini, issiqlik hosil b o 'li- 
shini, haroratni pasaytiruvchi t a ’sir ko'rsatadi. O shqozon osti 
bezi eksperim entda butu n lay olib tashlansa, asosiy alm ashinuv 
20—30% ga ortadi. A m m o qandli diabetda bunchalik o 'zg arish
kuzatilm aydi. Insulinning asosiy almashinuvga ta ’siri ikkilam chi, 
ya’ni m oddalar alm ashinuvining murakkab oraliq o'zgarishlariga 
bog'liq. Faqat nihoyatda og'ir kechuvchi qandli diabetda m oddalar
114

---

alm ashinuvining va um um an ovqatlanishning keskin buzilishlari 
tufayli asosiy alm ashinuv sezilarli darajada oshgan bo'ladi.
Asosiy almashinuvga m a’lum darajada buzuvchi ta ’sir ko'rsata- 
digan om illar qatoriga turli toksinlar kiradi, chunki ular turli 
oksidlanish jarayonlarining kechishini o'zgartiradi. Asosiy alm a­
shinuvning bunday «toksik» ortishi k o ‘proq turli infeksion kasal­
liklarda kuzatiladigan isitma vaqtida yuzaga keladi.
Isitm ada asosiy alm ashinuvning ortishi a w a lo issiqlik alm a­
shinuvi idora etilishining qayta qurilishi, ayniqsa issiqlikning 
kimyoviy jarayonlarining buzilishiga bog'liq bo'lsa kerak. Shuni 
qayd qilib o 'tish kerakki, asosiy alm ashinuvning isitm ada o 'z g a ­
rish darajasi ham m a vaqt ham haroratning darajasi bilan bog'liq 
emas.
Kislorod taqchilligi (gipoksiya, gipoksem iya) o 'zin in g rivoj­
lanish darajasiga ko'ra asosiy almashinuvning ortishiga olib keladi. 
B unda y u rak -to m ir, nafas olish va oraliq m odda alm ashinuv 
m ahsulotlarining (ular q o 'sh im ch a kislorod iste’m ol qilib oksid­
lanadi) roli aham iyatga ega. F aqat haddan tashqari o g 'ir darajali 
gipoksiya holatlarida (masalan, nafas olinayotgan havoda kislorod 
6—7% ni tashkil etg an d a) o k sid lan ish ja ra y o n lari va asosiy 
alm ashinuv uzluksiz ravishda kam ayib boradi.
Xavfli o'sm alar, ayniqsa leykozlar vaqtida va q a to r boshqa 
patologik jarayonlarda asosiy alm ashinuvning ortib borish m exa­
nizm lari hali to 'la aniqlangan emas.
Asosiy alm ashinuv o'zgarishi va uning m exanizm lari haqida 
faqat ayrim kasalliklarga nisbatan m ulohaza yuritish m um kin. 
Turli kasalliklarning rivojlanish jaray o n id a h ar xil o 'zg arish lar 
yuzaga kelishi va asosiy almashinuvga ta ’sir ko'rsatishi turgan gap. 
Sh u sababli asosiy alm a sh in u v n i an iq lash va uni o 'rg a n ish
yordam chi, am m o b a ’zan m uhim rolni o'ynaydi.
KARBONSUVLAR ALMASHINUVINING BUZILISHI
M iqdor jihatidan karbonsuv (uglevod)lar tashqi va ichki orga­
nik olam m uhitining h am da iste’mol qilinadigan oziq-ovqatlar, 
u m u m a n tirik lik d u n y o sin in g aso siy q ism in i ta sh k il e ta d i.
115

---

M a’lum ki, k atta yoshdagi odam ning kundalik iste’mol qiladigan 
oziq-ovqat ratsionining tax m in an 500—600 g ni karbonsuvlar 
tashkil qiladi (jism oniy h arak at, kasbiga bog'liq m ehnat, tashqi 
m u h it o'zgarishlari va hokazolar hisobga olinm agan vaqtda) va 
bu n d a taxm inan 2000 kkal ga yaqin (yangi xalqaro hisob b o 'y i­
cha qariyb 8000 J (1 Joul — 2,39 • 10“4 kkal)energiya hosil bo'ladi. 
O dam organizm i energiyaga nisbatan ehtiyojining 2/3 k a rb o n ­
suvlar hisobiga qondiriladi. B undan tashqari, karbonsuvlarning 
hayot uchun eng zaru r aham iyati ularnjng boshqa m oddalar, 
oqsillar, yog'lar, nuklein kislotalari, koferm entlar va boshqalar 
bilan reaksiyaga kirishib,organizmga zarur bo'lgan yangi (masalan, 
glukoproteidlar, m ukopolisaxaridlar, R N K , D N K kabi) m o d ­
d alam i sintez qilishda sarflanishidadir. Shu o 'rin d a nuklein kis- 
lo tlar — D N K , R N K lam in g tarkibiy qismi hisoblangan k ar­
bonsuvlar alm ashinuvining m ahsulotlari — riboza va dezoksiri- 
bozaning rolini alohida t a ’kidlash kifoya. K arbonsuvlar osonlik 
bilan oksidlanuvchi va asosiy energiya manbayi bo'libgina qolmay, 
balki turli biologik, fiziologik ham d a morfologik m ohiyatga ega 
b o 'l g a n g u m o ra l m o d d a la r , g o r m o n la r h o s il b o 'l i s h i ,
hujayralarning tuzilishida va h atto qon guruhlarining farqlanishi, 
im m unologik javoblar, sistem alar, organlar, to 'q im alar va hujay­
ra la rn in g m o rfo fu n k sio n al x u su siy atlarin i b elg ilash d a k a tta
aham iyatga egadir. Shuning uch u n ham ular alm ashinuvining 
buzilishi am aliyotda katta o 'rin tutadi.
K arbonsuvlar alm ashinuvini asosan ikki bosqichga b o 'lish
m um kin.