X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

btt-es» kariwnguvlar almashinuvining fogforiliangaw mahauloti —
glitserofosfatni, shuningdek oraliq alm ashinuv m ahsuloti — fos- 
folipidlam ing mavjudligini talab qiladi. Shular tufayli ulam i idora 
etishda qatnashuvchi buyrak usti bezi gorm onlari, asosan m ine- 
ralokortikoidlarning yetarli m iqdorda ishlab chiqarilishi m uhim
aham iyat kasb etadi.
Y og'lar so'rilishining o 'zg arish i ichak, ichak epiteliysining 
infeksion ham da toksik agentlar ta ’sirida buzilishi, koferm entlar 
va ichak fermentlari faolligi ham da B guruh vitam inlari yetish- 
m aganida yaqqol ko'riladi. U shbu jarayonlarda xolinning, shu 
jum ladan ovqat moddalari tarkibidagi, roli (fosfolipidlaming ichak 
devorida hosil bo'lishida va hokazo m uhim jarayonlarda qatnashu- 
vi) katta ahamiyatga ega.
Oqsillar, b a ’zi v itam in lar yetishm ovchiligi, ayrim tropik va 
tropik bo'lmagan kasalliklarda ichak epiteliysining shikastlanishlari 
(sp ru , selliakiyaning tu rla ri, c h u n o n ch i D ji—X eb n er—X erter 
kasalligi va hokazo) da k atta o 'rin tutadi.
Y og'lam ing so'rilishiga nerv va endokrin sistem alar faoliyati 
c h u q u r ta ’sir ko'rsatadi. Bu haqdagi m a’lum otlar eksperim ental 
va klinikaga tegishli axborotlarda yetarli darajada yoritilgan.
123

---

M a ’lum ki, organizm , agar uning ovqati tark ib id a y o g 'lar 
m utlaqo bo'lm agan taqdirda ham o 'z fiziologik holatini saqlashi 
mumkin. Odamlarda o'tkazilgan kuzatishlar ana shunday jarayon 
o 'rta hisobda 3—4 oy davom etishi mumkinligini ko'rsatadi. Ammo 
ana shu m uddat, ya’ni kritik — qaltis chegaradan o 'tib ketsa, 
o g 'ir patologik oqibatlar yuzaga kelishidan dalolat beradi. Bu 
ayniqsa bolalarda oldin sodir bo'lib, og'ir kechadi. Katta yoshdagi 
odam larda ham ana shunga o'xshash kpayish («urchish») kabi 
buzilishlar, terining ekzem atoz o'zgarishlari, arzim agan sabab- 
larga k o 'ra yallig'lanishning rivojlanishi, ayniqsa biriktiruvchi 
to 'q im ad a chuqur o'zgarishlam ing paydo bo'lishiga olib keladi.
B unday o 'zg arish lam in g patogenetik m exanizm lari. a w a lo
to 'y in m ag an (ayniqsa ikki bog'ga ega b o 'lg an ), organizm ning 
norm al hayoti uchun zarur yog' kislotalarining yetishmovchiligiga 
bog'liq ekanligidan dalolat beradi. M a’lumki, o 'm in i qoplab bo ‘1- 
m aydigan yoki organizm ning o 'zid a sintez qilinm aydigan yog' 
kislotalariga birinchi navbatda linol, linolen va araxidon, ya’ni 
tegishli ravishda 2, 3 va 4 ta ikki bog'li kislotalar kiradi. Bunday 
kislotalam ing xolesterin alm ashinuvi, uning jigarda o'zg arish la­
ri va o 't bilan ajralishiga bevosita ta ’sir ko'rsatish haqida k o 'p
m a’lum otlar bor. Albatta bunda piridoksin (B6 vitamini) va shunga 
o'xshash va boshqa koferm entlar turidagi om illam ing roli m uhim
ahamiyatga sazovordir.
YOG'LARNING QONDA TASHILISHI VA TO'QIMAGA 
O'TISHINING BUZILISHLARI
Ichak devorida resintezlangan (qayta hosil b o 'lg an ) va p ar- 
chalanm ay so'rilgan uch glitseridlar oqsil bilan birikkan (kom p­
leks) hosila sifatida limfatik sistemaga (unga uch glitseridlar ham da 
fosfolipidlar hosil b o 'lish id a foydalanilm agan yog' kislotalari) 
o 'tad i. Qisqa zanjirli yog' kislotalari darvoza venasiga (em ulsiya- 
langan uch glitseridlar bilan birga) tushadi. K o 'k rak lim fatik 
yo'liga so'rilgan yog' m ahsulotlari nomsiz venaga o 'ta d i va xilo- 
m ikronlar nom ini olgan m ayda tom chilar sifatida qon tarkibida 
harakatda bo'ladi.
124

---

Xilom ikronlar kichik zichlikka ega, diam etri 0,3—1,5 m ikron, 
tarkibida 0,2 dan to 1% gacha oqsillar, 99% yogMar (ularning 
88% uch glitseridlar, 8% — fosfolipidlar, 4% — xolesterin) bor. 
Asosan xilom ikronlarning y o 'lid a tu ru v ch i birinchi organ bu 
o 'p k ad ir va uning yog'larni ushlab tu rish faoliyatiga lipopeksiya 
deb ataladi. O 'pka o'ziga xos, ya’ni arterial qonga yog'lam ing tu ­
shishi va yog' bosishidan saqlovchi, uni idora etuvchi «so'rg'ich» 
(S. M. Leytes) vazifasini bajaradi. B u n d an tashqari, o'pkadagi 
lipaza hisobiga yuqori yog' kislotalari ham da uch glitseridlar, keton 
tanachalarining oksidlanishi yuz b erad i. Y og'lam ing to 'p la n ib
qolishi esa o'pkaning mezenximal to 'q im a tarkibiy qismlarida yuz 
beradi.
X ilom ikronlarning ichakdan um um iy qon aylanish doirasiga 
o 'tis h i sem iz h u jay ralar va u larn in g m ah su lo tlarid an biri — 
geparinning ko'plab tushishi ham da lipoproteid lipaza faolligining 
oshishiga, bu esa xilom ikronlar b ir qism ining gidrolizlanishi, 
buning asosida esa yuqori erkin yog' kislotalarining hosil bo'lib 
o'zlashtirilishi va shunga ko'ra giperlipem iyaning oldini olishga 
erishiladi. Bu jarayonlam i amalga oshirishda retikulo-endotelial, 
hozirgi ta ’rif bo'yicha, m ononuklear-fagositar sistemaning m ohi­
yati nihoyatda katta, chunki unda hosil bo'luvchi geparin «yorug'- 
lantiruvchi omil» sifatida ishtirok etishi faqat tajribada emas, balki 
klinik sharoit h am da m isollarda o 'z tasd ig 'in i topgan. U shbu 
jarayonlarda yog' to'qim asidagi o 'zg arish lar katta rolni o'ynaydi. 
Hozirgi kunda yog'lar ichak-lim fa-qon to 'q im a va organlar tom on 
yo'nalishida idora etuvchi (nerv; endokrin; simpatik; parasim pa­
tik ) b o 'lim la r, g o rm o n al va b io lo g ik faol om illarn in g k atta 
aham iyati borligi m a’lum. U larning o 'z a ro munosabati va idora. 
etilishi ilgarigi tasaw urlarga ko'ra unchalik sodda emas. Bunda bir 
qancha om illar, m urakkab bo'lgan tu zilm alar va biokimyoviy 
mexanizm lar qatnashadi.
A lbatta, ushbu jarayonlar — uch glitseridlam ing parchalani­
shi, u la r m a h su lo tlarin in g qonga o 'tis h i, yog' to 'q im a si va 
kapillarlarining shikastlanishi ham da xilom ikronlar shakliga o'tishi 
(masalan, o g 'ir intoksikatsiyalar, qandli diabet va hokazo vaqtida
125

---

yuz beruvchi) kabi masalalar hali o ‘z yechimini kutadi. Qonga o 't­
gan yog‘ kislotalari albuminlar tom onidan adsorbsiyalanib-so‘ rilib, 
organ ham da to'qim alarni endotelial hujayralari darajasida ajraladi 
va ularga o ‘tadi. Jigarda uch glitseridlar resintezi amalga oshadi — 
yog‘ kislotalarining bir qismi hosil bo‘layotgan fosfolipidlar ham da 
xolesterin efirlari tarkibiga qo'shiladi. Jigarda hosil boMgan lipidlar 
katta molekular o'lcham li p-lipoproteidlar molekulasining tarkibiga 
qo'shiladi va shu shaklda qonga o'tadi.
D em ak, ovqat bilan organizm ga tushuvchi uch glitseridlar, 
asosan xilom ikronlar, endogen uch glitseridlar va p-lipoproteid- 
lar tarkibida qonda bo'ladi.
A lim entar (ya’ni ko'plab yog' iste’mol etilganda) va ovqatga 
bog'liq bo'lm agan giperlipemiya patogenezida (m asalan, atero- 
sklerozda) qonda uch glitseridlar m iqdorining ko'payishi gepa- 
rinning kamayishi va shu tufayli «yorug'lantiruvchi omil» faolligi­
ning pasayishi, nefrozda esa plazm ada album inlar k o n sen tra- 
tsiyasining kam ayishi va erkin yog' kislotalari adsorbsiyasining 
pasayishi tufayli yuz beradi.
E ndogen giperlipem iya qonda lipoproteid lipazaning ingi- 
bitorlarining paydo bo'lishiga ham bog'liq bo'lishi m um kin (chu- 
nonchi, qonda o 't kislotalari paydo bo'lishi va hokazo).
G iperlipem iya yog' to'qim asidan yog'lam ing ko'plab safarbar 
etilishi va ayni vaqtda ularning qondan ushbu to'qim aga o'tishi — 
eliminatsiyasi zaiflashganda yuz berishi mumkin. Bunday o'zgarish 
jigarda glikogen kamayganda (masalan, ochlikda, stress holatida va 
hokazo) k o 'p in ch a sim patik nerv sistemasi va tegishli gorm onlar 
ishtirokida yuz beradi albatta.
YOG‘ TO'QIMASIDA YOG'LAR ALMASHINUVINING 
BUZILISHI. SEMIRISH VA ORIQLASH
M a’lumki, hozirgi kunda yog' to'qim asi yog'lam ing oddiy to 'p - 
lanish joyi — deposi emas, balki yog'lam ing doim o jadal o 'zg a ­
rishi, alm ashinuvi, ya’ni uch glitseridlarni to'xtovsiz sintezlanishi 
va p arch alan ish i, yog' kislotalarining gidrogenlanishi ham d a 
degidrogenlanishi, oqsillaming hosil bo'lishi va parchalanishi hamda
126

---

glukozaning glikolitik va fosfoglukonat (pentoz) yo'li bilan alm a­
shinuvi, karbonsuvlar va oqsillardan yuqori erkin yog' kislota­
larining hosil bo'lishi kabi jarayonlam i o 'z ichiga oluvchi va amalga 
oshiruvchi to 'q im a ekanligi m a’lum.
Yog' to'qimalarida yog'laming to'planishi yog'laming m o'l bo'li- 
shidangina emas, balki asosan karbonsuvlardan yog'laming ko'plab 
yangidan hosil bo'lishi hisobiga amalga oshadi. Buning biokimyoviy 
asoslari va mexanizmlari nihoyatda murakkab hamda o'z ichiga bir 
necha hujayra-to'qim a-organlar ham da idora etuvchilar (nerv- 
endokrin tizimlar) faoliyatiga bog'liq. Yog' kislotalari nisbatan ko'p 
bo'lsa, yog' to'qimasi hujayrada to'planadi, agar glukozani iste’mol 
• etish yoki undan energiya manbayi sifatida foydalanish qiyinlashsa 
(masalan, qandli diabetda), erkin yog' kislotalari yog' to'qim asidan 
chiqadi va glukoza energetik modda sifatida safaibar etiladi. Umuman, 
ushbu b archa nozik jarayonlar, ularga moslanish nerv ham da 
endokrin sistem alar orqali idora etiladi.
Sem irish asosan uch patogenetik om illar orqali yuzaga keladi:
a) ovqat (ayniqsa, karbonsuvlar, yog'lam i tutgan m ahsulot­
lar) ning ko'plab iste’mol etilishi va yog'lardan energetik m anba 
sifatida foydalanish semirishga — ekzogen yoki alimentar semirishga 
olib kelishi mumkin;
b) 
yog' depolaridagi yog'lardan energetik manba sifatida kam 
foydalanish (yog'lar m obilizatsiyasi-safarbar etilishi) ning ka­
m ayishi;
d) karbonsuvlardan y o g 'lam in g ortiqcha (ular ko'plab iste’­
mol etilganda) ko'plab hosil b o 'lish id a («metabolik semirish»).
Sem irishning asli negizida ikki tu r o'zgarish — yog' to 'q im a ­
larida genetik shartlangan yog' hujayralarining ko'payishi (semi­
rish n in g m ustahkam om ili) va ovqatlanishga bog'liq b o 'lg an
h ujayralar hajm ining kattalashishi (sem irishning o'zgaruvchan, 
labil om ili) yotadi.
O rganizm ga oziq m oddalarning, birinchi navbatda yog'lar va 
karbonsuvlarning tushishi asosan bosh miya po'stlog'i va po'stloq 
osti, m iyaning o 'za n qism ida joylashgan nerv m arkazlari orqali 
idora etiladi. Ishtaha va ochlik hissiyotlari ana shu markazlar faoli-
127

---

yatining nam oyon bo'lish shakllaridan biri. Bunda funksional bir­
lashgan markazlardan orqa gipotalamusda joylashgan ventro-lateral 
va ventro-m edial yadrolar katta rolni o'ynaydi.
Yog'laming to'planishi va safarbar etilishi markaziy hamda vege- 
tativ nerv sistemalaridan tashqari, bevosita gormonal va gumoral 
omillaming idora etuvchi ta’sirlariga ham bevosita bo'ysunadi. Bunga 
oid m a’lum otlar ushbu tegishli boMimlarda qisqacha b o 'lsad a 
keltirilgan.
YOG‘LI INFILTRATSIYA VA DISTROFIYA
Agar qon organ va to 'q im alard a yog' yoki ularning o 'zid a
resintezlantirish, uch glitseridlar parchalanishi, oksidlanish yoxud 
yog'laming ajralib chiqishi hujayra elementlarida uzoq vaqt buzilsa 
yog'li infiltratsiya yuzaga keladi. Y og'li infiltratsiya hujayra 
protoplazm atik tuzilishi ham da uning oqsilli kom ponentlarining 
buzilishi bilan b ir vaqtda sodir bo'lsa, uni