X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

yog'li distrofiya
deb 
ataydilar. Yog'li distrofiya — protoplazm atik struktur hujayraviy 
oqsillarning yog' bilan struktur fizik-kimyoviy bog'lanishi bu zi­
lishida ham kuzatilishi mumkin. Yog'li infiltratsiya va distrofiyaning 
um um iy sababi — yog'lar alm ashinuviga tegishli gidrolitik va 
oksidlantiruvchi ferm entlar faolligining pasayishi hisoblanadi. 
Bunday holat toksik-infeksion, harorat oshishi va hokazo jarayon­
larda kuzatiladi. Patogenetik omillardan biri sifatida qonda uzoq vaqt 
d a v o m id a y o g 'la r q o 'p o l d is p e rs x ilo m ik r o n la r h o la tid a
(bo'lakchalar diam etri 0,3—1,5 mkr) saqlanib turishi m um kin. 
Bunday holatda yog'lam ing jigar va retikulo-endotelial sistem a 
elem entlari, xususan taloq tom onidan yutilishi kuzatiladi.
M u sk u llard a b a ’zan k u z atilad ig a n y o g 'li d istro fiy a nerv 
sistem asining t a ’siri (m asalan, falajlik, denervatsiya, E -av itam i- 
n o zi) k a rb o n su v lar-fo sfo r alm ash in u v in in g b uzilishi va shu 
tufayli karbonsuvlarning k o 'p ro q yog'larga aylanishining oqibati 
boMishi m um kin.
Yog'li infiltratsiya ko'proq jigam ing shikastlanishida kuzatiladi 
va o g 'ir hollarda yog'li distrofiyaga aylanadi. Jigam ing yog'li 
infiltratsiyasi asosan uch yo'l orqali amalga oshishi m um kin.
128

---

Birinchisi — alim entar yog‘li infiltratsiya, ya’ni ovqat tarkibida 
yog'lam ing haddan tashqari o rtiq ch a iste’mol qilinishi, chunki 
jigar kapillarlarining endoteliysi shu qatorda (K upfer hujayra­
larining ham ) cheklovchi m em branaga ega em asligi, yog'lam i 
gepatositlar tom onidan ushlab qolinishida katta aham iyatga ega. 
Ayni vaqtda oziq m oddalar tarkibida xolesterinning organizm ga 
ko'plab tushishi, p-lipoproteidlam ing gidrofob fraksiyalari hosil 
bo'Iishining kuchayishi, uch glitseridlar lipolizi, fosfolipidlar 
hosil bo'lishi va nihoyat yog-' kislotalari oksidlanishining torm oz- 
lanishi (jigaming yog'lanishini kuchaytiradi. Yog'li infiltratsiya- 
ning boshqa yo'li — bu yog' kislotalar safarbar etilishi faolligi­
ning pasayishi va jigarga-ularning k o 'p lab tushishidir. Jigarga 
tushgan yog' kislotalari qisman uch glitseridlarga aylanadi, ammo 
yog' depolaridan yo g 'lam in g safarbar qilinishi uch glitseridlar 
hisobiga yuz bersa, ular xuddi alim entar giperlipidemiyadagi kabi 
ushbu organda, c h u n o n ch i jig ard a to 'p la n a d i. B unday kelib 
chiqishga ega bo'lgan yog'li mfiltratsiyalar jigarda glikogenning tu ­
rg 'u n kamayishiga (m asalan, ochlik, floridzindan bilan zaharla­
nish va hokazo) olib keladi.
Jigam ing yog'li infiltratsiyasida fosfolipidlar hosil bo'Iishining 
buzilishlari katta ahamiyatiga ega, chunki bu jarayon o'z navbatida 
yog'laming nozik disperslanishi, cho'km a hosil qilmasligi va ushbu 
a ’zodan osonlik bilan chiqib ketishini ta ’minlaydi. Bunda letsitin- 
ning hosil bo'lishi, aw alo ovqat tarkibida ularning organizm uchun 
asosiy ahamiyatga ega ekanligini aytib o'tish lozim. Letsitinning ov­
qat tarkibida organizm ga yetarli tushm asligi yoki biror sababga 
k o 'ra endogen hosil bo'Iishining buzilishi uning kamayishi va shu 
orqali jigam i yog' bosishiga olib kelishi m um kin. Xolinning hosil 
bo'lishi esa metil guruhining donatori-m etionin-am inokislotasi- 
dir. Shunga k o 'ra ovqat tarkibida faqat xolinning em as, balki 
m etioninning kam chiligi h am (asosan kazein, inozit, nuklein 
kislotalarining) oziq m oddalarda fosfolipidlar hosil bo'lishi yetarli 
bo'lm asligiga olib keladi.. U m um an alip o tro p holatlarga olib 
k elu v ch i b a rc h a t a ’s irla rd a ( n ik o tin k islo ta si o rg a n iz m g a
tu shganda, B6 vitam ini yetishm aganda va hokazo) jig am in g
129

---

alipotrop yog'li infiltratsiyasi yuzaga keladi. Bunda lipotrop ovqat 
om illarining fosfolipidlar hosil bo'lishini faollashtiruvchi ta ’si­
ridan tash q ari, lipoproteid birikm alar sintezini oshiruvchi va 
ularning jigardan chiqarilishini rag'batlantiruvchi xususiyati ham
m a’lum o 'rin tutsa kerak.
YOG' ALMASHINUVINING ORALIQ BUZILISHLARI
Yog' alm ashinuvining birinchi yoki boshlang'ich davri yog1 
(uch glitserid)larning lipolizi va bu jarayonda yog' kislotalarining 
ajralib chiqishidan boshlanadi. U ch glitseridlarning p arch alan i­
shi ketm a-ket amalga oshuvchi (3-oksidlanish orqali amalga oshadi. 
Bu jarayon quyidagi — koenzim -A bilan kondensatsiya (A TF 
ishtirokida), p-karbon oksidlanish va ikki karbonni ajratib ase- 
tilkoenzim -A ni (faollashgan asetat kislotasini) hosil qilishni o 'z
ichiga oladi. Ushbu sikl bir necha m arta, to yog' kislotasi zanjiri 
asetilkoenzim -A m olekulasiga parchalanm aguncha takrorlanadi. 
Asetilkoenzim-A oksalat, sirka kislotasi bilan birikib Krebs sikliga 
kiradi va oqibatda karbonat kislota va suvgacha oksidlanadi.
A s e tilk o e n z im -A n in g b ir q ism i 
n o r m a d a jig a r d a
m etabolizatsiyalanadi. Jigar organizm da asetosirka, p-oksim oy 
kislotalari va aseton hosil bo'luvchi deyarli yagona (o'pkada qisman 
bo'lishi mumkinligi haqida xabarlar bor) organ hisoblanadi. Keton 
tanachalari jigarda qonga o'tib asetilkoenzim-A orqali Krebs siklida 
boshqa organ ham da to'qim alarda (muskullar, o'pka, buyraklarda) 
oksidlanadi. Keton tanachalari qisman energiya manbayi sifatida foy­
dalaniladi, bir qismi esa yuqori erkin yog' kislotalariga (m asalan, 
sut hosil bo'layotgan ko'krak bezida) aylanadi.
O rganizm da hosil bo'layotgan keton tanachalarining m iqdori 
ularning jigarda hosil b o 'lish su r’atiga, undagi ferm en tlar faol­
ligiga va Krebs siklida asetilkoenzim-A ning oksidlanish jadalligiga 
bog'liq. Krebs siklining asosiy substrati karbonsuvlar alm ashi- 
nuvida hosil bo'luvchi birikm a (pirouzum va oksalatsirka kislota­
lari) bo'lganligi tufayli Krebs sikliga jalb etilayotgan asetoasetil- 
koenzim -A ning m iqdori karbonsuvlar alm ashinuvining norm al 
kechishi va tezligiga bog'liq. Aytilgandan quyidagicha xulosa qilish
130

---

m um kin. O raliq yog* alm ashinuvining buzilishi qo n d a keton 
tan ach alarin in g k o ‘payib ketishi — giperketonem iya va ularning 
ko 'p lab siydik orqali ajralishi — ketonuriya bilan ifodalanuvchi 
ketoz holatiga olib keladi.
Organizmda karbonsuvlarning taqchilligi ketoz rivojlanishining 
asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. Bunda jigarda glikogenning 
kam ayishi tufayli ushbu organga yog‘ to ‘qim asidan yuqori yog‘ 
kislotalarini ko'plab tushishi natijasida keton tanachalarining hosil 
bo'lishi kuchayadi. Ikkinchi tom ondan, karbonsuvlarning yetish- 
masligi keton tanachalam ing oksidlanishi va yuqori yog' kislota- 
larga resintezlanishini pasaytiradi. Ochlikda, isitmada, operatsiya- 
dan keyingi davrda, uzoq vaqt o rtiq ch a (toliqib) jism oniy ish­
lashda yuzaga keluvchi ketoz patogenezining asosi ana shundan 
iborat.
Sim patik nerv sistemasining davom li qo'zg'alishi, ruhiy z o 'ri- 
qish (m asalan, stressda), glukokortikoidlar sekretsiyasi oshganda 
oqsillar parchalanishining kuchayishi tufayli ham ketoz rivoj­
lanishi m um kin.
Ketoz jigarning turli toksik va infeksion shikastlanishlarida 
kuzatiladi. A m m o jigam ing nihoyatda o g 'ir patologiyasida keton 
tan ach alari hosil bo'Iishining buzilishi tufayli gipoketonem iya 
yuzaga kelishi m um kin, bu jigarning jiddiy buzilishlaridan dalolat 
beradi.
Shuni aytib o'tish lozimki, giperketonem iya, hatto keton ta n a ­
chalari ko'plab hosil bo'lganda ham , ayni vaqtda ularning oksid- 
lanishi-parchalanishi yetarli amalga oshmasligi tufayli ham yuzaga 
kelishi m um kin. D em ak, gipoksiya holatlari, ayniqsa to 'q im a
gipoksiyasi, karbonsuvlar oksidlanishini (m asalan, qandli diab et­
da), am m oniy tuzlarining ko'plab hosil bo'lishi (m asalan, jigar 
va uremik kom ada) va hokazolar og'ir darajadagi ketozning yuzaga 
kelishiga olib keladi. Bu borada, ayniqsa qandli diabet, ketozning 
deyarli barcha sabab ham da shart-sharoitlarining yuzaga kelishi 
tufayli alohida o 'rin tutadi. Bunga oid b a’zi m a’lumot va mulohaza- 
lar tegishli b o 'lim lard a ham keltirilgan.
Xolesterin alm ashinuvining patofiziologiyasi alohida diqqatga
131

---

sazovordir. M a’lumki, yuqori m olekular siklik cheklanm agan bir 
atom li ikkilam chi spirtdir. K atta yoshdagi (vazni 7