X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

1
-bosqichi
karbonsuvlarning ichakda gidrolitik fe rm e n tla r 
yordam ida parchalanib hazm qilinishi, so'rilishi, jigar tom onidan 
o'zlashtirilishi, glikogen sifatida qism an to 'p lan ish i va- h ar b ir 
to 'q im a hujayralarining zaruriyatga ko'ra u yoki bu m iqdorda qon 
orqali glukoza sifatida yetkazilishi (ushbu jarayonlar asosida m o ­
nosaxaridlar, chunonchi glukozaning fosfat kislota bilan reaksiya- 
larga kirishishi) kabi jaray o n lam i o 'z ichiga oladi.
2
-bosqich
hujayralar ich id a tegishli. ferm en tlar y o rd am id a 
am alga oshuvchi alm ashinuv b o 'lib , karbonsuvlarning oraliq
jarayoni (bunda yuqorida qayd qilingan turli m o d d alar hosil
116

---

b o'ladi) va nihoyat ularning so'nggi m ahsulotlarga qadar, ya’ni 
karbonat angidridi va suv hosil b o 'lish i kabi ketm a-ket amalga 
oshib boruvchi bir necha murakkab reaksiyalami o 'z ichiga oladi. 
Hosil bo'lgan energiya turli sintetik jarayonlar va vazifalar uchun 
sarflanadi, issiqlikka aylanadi va hokazo.
Karbonsuvlarning ana shu m urakkab o'zgarishlarida (parcha­
lanishi, so'rilishi va turli m ahsulotlarga aylanishi) ularning fosfat 
kislota bilan birikib, karbonsuvlar alm ashinuvida markaziy o 'rin
tutuvchi glukozar 6-fosfat kabi m oddaning) hosil bo'lishi katta 
ahamiyatga ega.
Odatda, karbonsuvlarning almashinuvi haqida so'z yuritilganda 
ulam i glukoza rpisolida ko'rib chiqiladi. Ana shu glukoza-6-fosfat 
glikogen sintezi uchun sarflanadi, glikolitik oksidlanishga (Krebs 
sikli orqali) duch keladi, to 'g 'r id a n - to 'g 'ri pentoz fosfat sikli 
orqali yog'lam ing sintezi uchun sarflanadi. Bulam ing barchasida 
glukoza-6-fosfatning m a’lum ferm entlar ta ’sirida ushbu turli al­
m ashinuv y o 'llarid a o'zgarishi m uhim o 'rin tutadi.
K arbonsuvlarning so'rilishi va turli o'zgarishlarga duch kelish 
jarayonlarida jig am in g aham iyati nihoyatda katta. Shuni aytish 
kerakki, so'rilish jarayonida darvoza (qopqa) venasida boshqa qon 
tomirlariga nisbatan glukozaning m iqdori bir necha barobar ko'p 
bo'ladi. Jigarda yuz beruvchi karbonsuvlarning o'zgarishlari tufay­
li, ayniqsa u n d a glikogenning hosil b o 'lis h i, ya’ni energiya 
manbayining tejam i sifatida to'planishi va uning zaruriyatga ko'ra 
parchalanib glukoza sifatida hujayralarga yetkazilishi, ana shu 
tu fay li q o n d a q a n d m iq d o rin i b ir m e ’y o rd a u sh lab tu rish
organizm uchun nihoyatda katta aham iyatga ega.
O 'rta hisobda jigarda 150 g gacha glikogen. bor. Uning hosil 
bo'lishi va parchalanishining idora qilinishi bevosita turli ferm ent­
lar faolligiga bog'liq bo'lib, nerv va gormonal manbalar orqali idora 
etilib turadi. M asalan, u yoki bu sababga k o 'ra sim patik nerv 
tarangligi kuchaysa, adrenalin k o 'p ro q ishlab chiqariladi, fosfo- 
rilaza ferm entining faolligi ortadi, glikogenning parchalanishi ku­
chayadi, qonda esa qandning miqdori ko'payadi. Bundan tashqa­
ri, b a’zi am inokislotalar dezam inlangach (N H 2 guruhini y o 'q o t- 
gach) pirouzum kislotasiga aylanadi, shuningdek sut kislotasi ham,
117

---

yog'laming parchalanishi jarayonida hosil bo'lgan asetil koenzim - 
A ham , ya’ni karbonsuv bo'lm agan boshqa m oddalar ham turli 
fermentativ o'zgarishlar orqali jigarda glikogenga aylanadi. Jigarda 
karbonsuvlardan glikogen hosil bo'lishiga glikogenez, karbonsuv 
bo'lm agan m oddalardan hosil bo'lishiga esa, glikoneogenez deb 
(buni buyrak usti bezi gormonlari — glukokortikoidlar idora etadi) 
va nihoyat glikogenning parchalanib glukozaga aylanishiga