X. U. Aliyev Darslikda umumiy patofiziologiya, tipik patologik jarayonlar asoslari va

Agar qonda ishqoriy tabiatli moddalar ko'payea, triar asosan
karbonat kislotasi bilan birikib, bikarbonat ionlari va suvni hosil 
qiladi.
Oqsil bufer sistem asi — (p ro tein -p ro teio n at) — kislotali m u­
hitd a H + ionlarini bog'laydi va natriy ham da kaliy kationlarini 
ajratib chiqaradi, ishqoriy m u h itd a esa uning teskarisi, ya’ni ka- 
tio n larn i bog'lab, vodorod ionlarini ajratib chiqaradi.
Fosfat bufer sistem asi — birlam chi va ikkilam chi alm ashgan 
N a H 2P 0 4 — kuchsiz kislota h am d a N a 2H P 0 4 — ishqoriy xusu- 
siyatli fosfatdan tashkil topgan. U lar hujayraning asosiy bufer 
sistem asi hisoblanadi.
Bufer sistemalar tezlik bilan va o 'z vaqtida kislota-ishqoriy holat 
o'zg arish larin in g .-o ld in i o la d i, y a’ni tez am alga oshib ko m - 
pensatsiya qiluvchi m uhim om illardir, am m o ular uzoq vaqtgacha 
kom pensatsiya qilib tu ra olm aydi. Buning uchun eng qudratli 
imkoniyatlar — fiziologik tizim lar jarayonga qo'shilib pH ni m e’yo- 
riga keltirishga harakat qiladi va bu haqiqatdan ham ko'pchilik 
hollarda (agar ushbu organlar patologiyadan holi bo'lsa) ana shu 
tarzda amalga oshadi.
143

---

KISLOTA-ISHQORIY MUVOZANAT BUZILISHINING 
ASOSIY KO'RINISHLARI
K islota-ishqoriy m uvozanat o'zgarishlarining ikki turi: atsidoz 
va alkalozlar farqlanadi (4, 5- rasmlar). Ular etiologik va patogenetik 
nuqtayi nazardan quyidagicha tasniflanadi.
A tsidoz vodorod ionlari m iq d o rin in g m utlaq (absolut) yoki 
nisbiy ko'payishi, ya’ni pH ning pasayishi yoki kislotalik tom onga 
siljishi. Bu o 'z navbatida:
1) resp irato r (yoki gazli) atsidoz — organizm da tashqi nafas 
funksiyasining yetishm asligi n atijasid a karbonat angidridining 
to'planishi, chiqib ketishining qiyinlashishi yoki olinayotgan havo 
tarkibida uning k o 'p bo'lishi oqibatida yuzaga keladi;
2) m etabolik (gazli bo'lm agan) atsidoz— organizmda turli h o ­
latlarda (m asalan, gipoksiya, qandli diabet, kom a va hokazo) 
m oddalar alm ashinuvining buzilishlari tufayli k o 'p m iqdorda H + 
io n larin i tu tg a n m ahsulotlarning hosil b o 'lish i va to 'p la n ish i 
natijasida rivojlanuvchi kislotali — nord o n m uhit.
M etabolik (gazli bo'lm agan) atsidozning sababi va m exanizm - 
lariga k o 'ra o 'z navbatida quyidagi turlari tafovut qilinadi:
a) ishqoriy m uhitni t a ’m inlovchi om illam i yo 'q o tish tufayli 
organizm da kislotalam ing to 'p la n ib qolishi yoki k o 'p m iq d o rd a 
asoslar chiqib ketishining kamayishi natijasida yuz beruvchi holat. 
Bunda buyrakning yetishm ovchiligi, yoxud uzoq davom etuvchi 
dispepsiya va shu kabilar katta rol o'ynaydi;
b) ekzogen, ya’ni organizm ga tashqaridan, ayniqsa uzoq vaqt 
davomida k o 'p miqdorda kislotali-nordon moddalaming kirishidan 
(m asalan, ovqat, d o ri-d arm o n lar va hokazo tarkibida) kelib c h i­
quvchi;
d) nihoyat, atsidozning aralash turi (bunda kislotalam ing k o 'p
m iqdorda paydo bo'lishi bilan birga chiqib ketishining ham qiyin­
lashishi, masalan, shok, kollaps holatlarida) yoki ayni vaqtda nafas 
va qon ay lan ish i y e tish m o v ch ilig i, re s p ira to r yoki so m a tik
kasalliklar sababli ham metabolik atsidozning ro‘y-rost rivojlanishi 
yaqqol misol bo'ladi.