O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

elektrotonik о ‘zg a rish la r
deb ataladi. K atod oldidagi o ‘zgarishlar 
k a te le k tr o to n ik о ‘zg a r is h la r ,
a n o d o ld id a g i o ‘z g a ris h la rn i esa 
anelektrotonik о ‘zgarishlar
deb yuritiladi. M em brana potensialining 
kat va anelektrotonik o ‘zgarishlari to ‘qim aning unga berilgan tokka 
faol jav o b qaytarishi bilan b o g ‘liq em as, ular s o f fizik tabiatli b o ‘lib, 
potensialning sust o'zgarishlari deb atalsa, maqsadga m uvofiq b o ‘ladi.
D epolyarizasiyaning kritik darajasi.
K atod ostida nerv tolasidagi 
m em brana potensialining o ‘zgarishlarini qayd qilish shuni k o ‘rsatdiki, 
m em brana depolyarizasiyasi k ritik darajaga yetgan paytda harakat 
potensiali vujudga keladi.
D e p o ly a riz a siy a n in g k ritik d a ra ja si q o ‘lla n ilg a n stim u ln in g
xarakteriga, elektrodlarning joylanishiga va boshqa shu kabi holatlarga 
b o g ‘liq b o ‘lmay, faqat m em brananing o ‘z xossalariga b o g ‘liqdir.
Turli kuchdagi uzun stim ul (A) bilan kalta stim ullar (B va D) 
ta ‘sirida nerv tolasidagi m em brana potensialining o ‘zgarishlarini qayd 
qilgan yozuv rasm da keltirilgan. M em brananing tinchlik potensiali 
80 m v dan kritik m iqdor 60 m v ga tushgan paytda barqaror harakat 
potensialining kelib chiqishi rasm da k o ‘rinib turibdi. B unda m em ­
brana depolyarizasiyasining ro ‘y berish tezligi bilan farq qildi.
Tok kuchi kam b o ‘lganida m em brana depolyarizasiyasi sekin-asta 
taraqqiy etdi, shu sababli harakat potensialining kelib chiqishi uchun 
s tim u l u z o q ro q t a ‘s ir e tis h i k e ra k e d i. T ok k u c h i o r tg a n d a
26

---

d e p o ly a riz a siy a n in g ta ra q q iy e tish te z lig i ham o sh ib b o rd i va 
stim ulning t a ‘sir etadigan m inim al vaqti shunga yarasha kam aydi. 
Bundan anglashiladiki, ta ‘sirning m inim al vaqti katod ostidagi m em ­
brana depolyarizatsiyasining kritik m iqdorga yetishi uchun zarur va 
yetarli vaqtdir.
Tokning shu kuchida m em brana depolyarizasiyasi qancha katta 
tezlik bilan taraqqiy etsa, foydali vaqt o ‘shancha qisqa boT adi yoki 
ak sin c h a. Shu to k k u c h id a k a to d o stid a g i d e p o ly a riz a siy a n in g
taraqqiy etish tezligi, birinchidan, m em brananing doim iy vaqti RC (R
- mem brananing qarshiligi va S - sig‘imi) ikkinchidan, natriy ionlarini 
o ‘tkazuvchanlikning ortib borish tezligiga b o g ‘liq.
B osh q ach a ay tganda, t a ‘sirning fo y d ali v aq ti m em brananing 
passiv elek tr x o ssalari - s ig ‘imi va q arsh ilig i bilan, shuningdek 
m e m b ra n a n in g io n o ‘tk a z u v c h a n lig in i o ‘z g a r tir a d ig a n fa o l 
m exanizm ning xossalari bilan aniqlanadi.
L okal ja vo b . Qo
‘z g ‘aluvchan to ‘qim a b o ‘ylab tarqala oladigan 
harakat potensiali t a ‘sirga jav o b berishining yagona shakli emas. 
Q o ‘zg ‘aluvchan har qanday to ‘qim ada harakat potensiali bilan bir 
qatorda m ahalliy, tarqalm aydigan jav o b olishi ham m um kin, buning 
uchun b o ‘sag ‘adan past stim ullardan foydalanish kerak.
Tok kuchi yanada ortib, b o ‘sa g ‘aga yaqinlashgan sayin katod 
ostidagi m em brananing passiv depolyarizasiyasiga b o ‘sag ‘adan past 
faol depolyarizasiya 
lokal ja v o b
shaklida q o ‘shiladi.
Lokal (m ahalliy) javob o ‘z xossalariga k o ‘ra harakat potensialidan 
keskin farq qiladi. Lokal javobning kelib chiqadigan aniq b o ‘sag ‘asi 
y o ‘q. U «bor yoki y o ‘q» qonuniga b o ‘ysunm aydi, aksincha u kuch 
q o n u n ig a b o ‘y s u n a d i. B u sh u n d a y ifo d a la n a d ik i, lo k a l ja v o b
am plitudasi harakat p o ten sialid an farq qilib, b erilg an stim ulning 
kuchiga b og'liq, stimul qancha yuqori b o ‘Isa, lokal javob ham shuncha 
katta b o ‘ladi. Lokal jav o b paytida to ‘qim aning q o ‘z g ‘aluvchanligi 
o rtg a n b o ‘la d i, h a ra k a t p o te n s ia li esa q o ‘z g ‘a lu v c h a n lig in in g
kam ayishi bilan davom etadi.
^H arakat p o ten siali kabi lokal ja v o b ham m em brananing natriy 
ionlari o ‘tk azu v ch an lig in in g ortishidan va hujayra ichiga kiradigan 
shu io n lar o q im in in g k u c h ay ish id a n k elib ch iq ad i. L ekin, lokal 
ja v o b d a m em brananing n atriy io n la rin in g o ‘tk az u v ch an lig i kam
oshadi v a shuning u c h u n h a ra k a t p o te n sia li yu zag a ch iqm aydi. 
D ep o ly arizasiy a kritik darajaga y etgandagina lokal ja v o b harakat 
p o ten sialig a aylanadi.
27

---

5-rasm. Nerv tolasida lokal javob