q o la d i. B u o ‘z g a ris h la r h a ra k a t p o te n s ia lin in g e g ri c h iz ig ‘ig a
tushuvchi tarm oq tarzida qayd qilinadi (repolyarizasiya).
Iz potensiallarining yuzaga chiqishida N a+ va K ! ionlariga nisbatan
m e m b ran an in g oz y o k i k o ‘p o ‘tk a z u v c h a n lig i b ila n b o g ‘liqdir.
M a sa la n , h a ra k a t p o te n s ia li ta m o m b o ‘lg ach , b irm u n c h a v a q t
boshlang‘ich m iqdordan k o ‘ra k o ‘proq K + ionlarini m em brana orqali
o 'tk a z ib tu ris h i sa b a b li, m u sb a t izli p o te n s ia li y u z a g a k elad i.
P ro to p lazm ad an c h iq u v ch i K + io n la r o q im in in g k u c h a y ish i esa
membrananing iz giperpolyarizasiyasiga olib keladi. Harakat potensiali
tam om b o ‘lgach, b irm u n ch a v aq t b o sh la n g ‘ich m iq d o rd an ham
k o ‘proq N a+ ionlarini m em brana orqali o ‘tib turishi sababli m anfiy izli
potensiali kelib chiqadi, degan taxm inlar m avjud.
M o ly u sk a k a lm arn in g g ig a n t nerv to la la ri u stid a s u n ‘iy tuz
eritm alari bilan perfuziya qilingan tajribalar harakat patensiali kelib
chiqishi natriy nazariyasi to ‘g ‘riligini batam om tasdiqladi. Aksoplazma
kaliy ionlariga boy eritm a bilan alm ashtirilganda,
tola m em branasi
tinchlik potensialini norm al saqlash bilan chegaralanib qolmay, nor
m al am plitudali yuz m inglab harakat potensiallarini ham uzoq vaqt
v ujudga keltirib turishi aniqlandi.
H ujayra ichidagi eritm ada K + ionlari qism an N a+ ionlari bilan
a lm a sh tirilsa v a h u ja y ra ichi va sirti o ‘rta sid a N a + io n la rin in g
k o n sen trasiy alari farqi shu tariq a k am aytirilsa, h arak at potensiali
kam ayadi. A gar hujayra ichidagi K+ ionlari butunlay N a+ionlari bilan
alm ash tirilsa, to la harakat p o ten siali hosil b o ‘lishi im koniyatidan
b u tunlay m ahrum b o ‘ladi. Yana boshqa
ta jrib alar ham yuqoridagi
fik rlarn i tasd iq lay d i. A g ar h u jay ra tash q arisid ag i eritm ad an N a+
io n lari k o n se n tra siy a si k a m a y tirilsa , u h o ld a h a ra k a t p o ten siali
y u z a g a c h iq m a y d i, y a n a a n a lo g ik h o la t y u z b e ra d i, h u ja y r a
ta s h q a r is id a g i e ritm a g a n a tr iy k a n a lla r in in g b lo k a to r i- T T X
(tetrad o to k sin )
eritm asi perfu ziy alan sa, harak at p o ten siali yuzaga
ch iqm aydi. Y uqoridagi ta jrib a la rd a n k o ‘rin ib tu rib d ik i, tin c h lik
h o latid a ham , q o ‘z g ‘alish paytida ham p o te n siallar farqi hujayra
m em branasida r o ‘y berish ig a hech shubha qolm aydi. M em brana
ichi va sirtidagi N a+ va K + ionlari konsentrasiyasining farqi tinchlik
va harakat potensiallari vujudga keltiradigan harakatlantiruvchi kuch
ekanligi m a‘lum b o ‘ldi.
JTa‘sir etish qonunlari.
H ujayra m em branasidan N a+ ionlarining
o 'tis h in i am alg a o sh ira d ig a n h a r q a n d ay t a ‘sir q o ‘z g ‘a lu v ch an
t o ‘qim an i t a ‘s irlo v c h is i b o ‘lib h iso b la n a d i. M e x a n ik t a ‘s irla r
22
(chim chilash, urish, qirqish), elektr toki,
qattiq sovutish yoki isitish,
kislotalar, ishqorlar, konsentrlangan tuz eritm alari va boshqalar har
qanday q o ‘z g ‘aluvchan to ‘qim a uchun ta ‘sirlovchi b o ‘la oladi.
Y uqorida k o ‘rsatilg an ham m a t a ‘sirlo v ch ilar ich id a elektr toki
alohida o ‘rin tutadi, chunki, b irin ch id an uning kuchi, davom iyligi
va ortib borish tirikligini oson va aniq dozalash mumkin, ikkinchidan,
u tirik to ‘qim aga deyarli ziyon yetkazm aydi. Laboratoriya sharoitida
v a b a 'z i k lin ik ta d q iq o tlarn i o ‘tk azish id a turli shakldagi stim ullar:
to ‘g ‘ri burchakli,
sinusoidal, chiziqli, induksion zarbi va shunga
o ‘xshash elek tr stim u llar q o ‘llaniladi. B archa elektr stim ullarning
t o ‘q im ag a t a ‘sir e tis h m e x a n iz m i a y ta rli b ir x il. T a ‘sirlo v c h i
q o ‘z g ‘alishni vujudga k eltirilish i uchun uning kuchi, davom iyligi
va ortib bo rish tik lig i y etarli b o ‘lishi kerak. Shu param etrlarn i har
birini k o ‘rib chiqamiz.
B o 's a p 'a kuchi. Qo
‘z g ‘aluvchan t o ‘a im a g a t a ‘sir etib, u n d a
h arakat potensialini yuzaga chiqarish uchun zarur b o ‘lgan
eng kam
ta ‘sir kuchi b o ‘sag ‘a (ta ‘sir b o ‘sag‘asi) kuchi deb ataladi. B o ‘sag‘a
kuchining m utloq m iqdori to ‘qim alarning xossalari va fiziologik
holatiga, shuningdek t a ‘sir berish usullariga ham b o g ‘liq b o ‘ladi.
E lektr toki bilan to ‘qim ani ta ‘sirlashda ikki xil usuldan foydalaniladi:
hujayra sirtidan va hujayra ichidan ta ‘sir etish. Birinchi usulda, ikkala
elektrod hujayra sirtiga q o ‘yiladi, ta ‘sir ettirilgan tok to ‘qim aga anod
sohasidan kirib, katod sohasidan chiqib ketadi, bu usulni kam chiligi
sh u n d ak i; to k t o ‘q im ad a an ch a tarm o q lan ad i: to k n in g faq at b ir
q ism ig in a m em b ran a o rq ali o ‘ta d i, b ir qism i esa h u ja y ra la raro
b o ‘shliqdan o ‘tadi. Shu sababli, ta 'sirlan ish d a q o ‘z g ‘alish vujudga
kelishi uchun haqiqatda zarur m iqdordan k o ‘ra k o ‘proq tok kuchi
olish zarur b o ia d i.
T a‘sirla n ish n in g ik k in ch i u su li an iq ro q b o ‘lib,
u n d a h u jay ra
ichiga elektrod k iritilad i (uchining diam etri 0,5
ink
ga teng elektrod
k iritila d i), ik k in c h is i esa h u ja y ra s irtig a ta q a la d i. B u h o la td a
tu tash tirilg a n tokning ham m asi m em brana orqali o ‘tadi, b o ‘sa g ‘a
kuchi m iqdori birm uncha aniq b o ‘ladi. Turli hujayralarda bu kattalik
h a rx ilb o T a d i.
Ta‘sirn in g fo y d a li vaqti.
M em b ran ad a q o ‘z g ‘alish n i yu zag a
k eltirish uchun t o ‘qim aga elek tr toki t a ‘sir etib turadigan m inim al
vaqt tokning kuchiga teskari proporsionaldir (4-rasm ). A gar abssissa
o ‘qiga elek tr stim u ln in g t a ’sir etish u ch u n ketgan m inim al vaqt
m illisek u n d lar h isobida, o rdinata o ‘qiga esa tok kuchi qiym atlari
23
q o ‘yilsa, kuch-vaqt egri c h izig ‘i olinadi. Bu egri chiziqni L.G oorveg,
G .V e y ss, L .L a p ik s o ‘n g g i v a q td a D .N .N a s o n o v la r tu r li
q o ‘z g ‘a lu v c h a n t o ‘q im a la r u s tid a g i ta jrib a la r d a o ‘rg a n g a n la r.
Q o ‘z g ‘alishni yuzaga ch iq arad ig an m inim al
tok kuchini L apik -
reohn-a.
deb atarli. Rir геаЬя7яРя teng tok berilganda, m em branada
h arakat poten sialin i yuzaga chiqarish uchun zarur b o ‘lgan m inim al
vaqt
fo y d a li vaqt
deb ataladi. Tokning kuchaytirilishi ta ‘sirning m ini
m al vaqiini q isq arn rish g a olib keladi, am m o chegarasiz kuchaytirib
b o ‘lmaydi.
,0
V a q t m s
Do'stlaringiz bilan baham: 
