O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

tinchlik p o ten sia li
yoki 
m em brana p o ten sia li
deb ataladi. T inchlik 
potensialini faqat m ikroelektrodlar yordam ida aniqlash m um kin, bu 
elektrodlar hujayra ichidagi potensiallarni sezishga m oTjallangan. 
M ik ro e le k tro d - s h ish a n a y c h a d a n c h o ‘zib y a s a lg a n in g ic h k a
kapillyar, y a ‘ni kichik tom izgichdan iborat. Kichik tom izgich uchining 
diam etri taxm inan 0,5 
mk.
K ichik tom izgichga tuz eritm asi (3 MKS1) 
t o ‘ldiriladi, eritm aga esa m etall elektrod b o tirilad i va o ‘zgarm as 
tokning kuchaytirgichi ossillograf bilan birlashtiriladi. M ikroelektrod 
hujayrani qoplovchi m em branasini teshib o ‘tishi bilanoq, o ssillo g raf 
nuri b o sh lan g ‘ich holatdan darhol pastga burilib, yangi sathda qaror 
to p a d i v a h u ja y ra n in g y u z a si b ila n p ro to p la z m a s i o ‘rta s id a g i 
p o te n s ia lla r o ‘z g a r is h in i k o ‘r s a ta d i. H u ja y ra m e m b ra n a s ig a
m ikroelektrod shikast y etkazilm asdan k iritilsa, hujayra bir necha 
soatgacha faoliyat k o ‘rsata oladi.
T in c h lik p o te n s ia lin in g k e lib c h iq is h m e x a n izm i.
T in c h lik
potensiali tabiatini tushuntirishda turli nazariyalarga m urojaat etiladi. 
B u m u a m m o h a q id a h o z ir g i ta s a v v u r la r n i b ir in c h i b o ‘lib , 
yaratg an lard an biri V .Yu.Chagovesdir. U 1896-yilda «B ioelektrik 
ja ra y o n la rin in g ion ta b ia ti» h a q id a g i fik rn i b ay o n qild i v a shu 
potensiallam ing kelib chiqishini izohlash uchun elektrolitik dissosiya 
nazariyasini tadbiq etishga urinib k o ‘rdi. K eyinchalik Yu.Bernshteyn 
«M em brana-ion nazariyasi»ni o lg 'a surdi. Bu nazariyani A .X odckin 
va A .X aksli (1952 y.) takom illashtirib, tajribalarida isbotlab berdilar. 
H ozirgi kunda bu nazariyani k o ‘pchilik olim lar e ’tiro f etadilar. Mem- 
brana-ion nazariyasiga m uvofiq, potensiallar hujayraning ichida va 
sirtida «K+, N a+, Cl® ionlari konsentrasiyasining har xilligidan va m em ­
brana bu ionlarning turlicha o ‘tkazuvchanligidan kelib chiqadi.
N erv va m uskul h u jay ralarin in g sirtidagi suyuqlikka nisbatan 
protoplazm asida kaliy ionlari 20-50 baravar k o ‘proq, natriy ionlari 8- 
10 baravar kam roq va xlor ionlari esa 50 baravar kamdir. Bu holatning 
sababi shundaki, hujayra m em branasi q o ‘z g ‘alm agan paytida kaliy 
ionlarini yaxshi o‘tkazadi va aksincha natriy ionlarini yom on o'tkazadi. 
Bu n a triy v a k a liy iz o to p la ri y o rd a m id a o 'tk a z ilg a n ta jrib a d a
isbotlangan.
M em brana potensialining kelib chiqish m exanizm ini Bernshteyn- 
X o d ch k in n a z a riy a si b o ‘y ic h a q u y id ag i m o d e l-ta jrib a d a k o ‘rib
15

---

chiqam iz. S u n ‘iy yarim o ‘tkazuvchan m em brana bilan ajratilgan 
idishning o ‘ng yarm iga konsentrlangan K , C 0 4 eritm asi to ‘ldiriladi, 
chap yarmiga esa kamroq konsentrasiyali kaliy sulfat eritmasi solinadi. 
Idishning ajratib turgan m em brana teshiklari m usbat zaryadli K + 
ionlarini bem alol o ‘tkazadi, lekin m anfiy zaryadli C04- ionlarini 
o ‘tkazm aydi. K onsentrasiya gradiyenti (tafovut) borligi sababli K+ 
ionlari m em brana orqali id ishning o ‘ng yarm id an chap y arm ig a 
diffuzlanib bem alol o ‘ta boshlaydi. B unga qaram a-qarshi o ‘laroq, 
m em brana orqali o ‘ta olmagan manfiy zaryadli ionlar, y a ’ni S 0 4~ ionlar 
m em branasining o ‘ng y u zasid a t o ‘p la n a b oshlaydi. U lar m anfiy 
zaryadi bilan K+ ionlarini elektrostatik y o ‘l bilan ushlab turadi. Buning 
n a tija s id a m em b ran a q u tb la n a d i; u n in g ikki y u z asi o ‘rta sid a g i 
potensiallar farqi yuzaga chiqadi.
M e m b r a n a s i r t i v a ic h k i t o m o n la r id a
i o n l a r i n i n g
konsentrasiyasi farqi tinchlik potensiali m iqdorini belgilab beruvchi 
asosiy om il ekanligi hozirgi kunda m a ‘lum . M em brana orqali diffuz 
potensiallar farqi N ernstning quyidagi form ulasi yordam ida hisoblab 
topiladi.