Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi, ulami qoMlash sohalari va axborotlashgan

. Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi,

ulami qoMlash sohalari va axborotlashgan

jamiyatdagi o‘rni

A srlar d av o m id a in so n n in g fao liy ati tab ia td a g i

o'sim liklar, hayvonlar, quyosh energiyasi kabi tayyor

m ahsulotlarni o ‘zlashtirish bilan bog‘liq bo'lib kelgan.

Lekin vaqt o ‘tishi bilan inson faqat tayyor m ahsulotlarni olishni o ‘zlashtiribgina qolm asdan, tabiatga ta ’sir qilishni ham

o'rgandi. Inson yerga ishlov bera boshladi, turli hayvonlarni qo‘lga

o'rgatib, ko‘paytira boshladi, zavod va fabrikalar, gidroelektrostansiyalar, tem ir- yo‘llar va kosmik trassalar qura boshladi. Natijada bir

paytlar o ‘rm on va dengizlar bilan qoplangan ona zam inim izda yangilanishlar paydo bo'ldi. Akademik V.I. Vernadskiy uning nom ini

noosfera deb atadi.

Noosferani yaratish bilan birgalikda inson materiya turlari va

xossalaridan ham foydalandi. Lekin bu jarayonning turli bosqichlarida

m ateriyaning har bir kategoriyasi bir xilda o ‘zlashtirilmadi. Dastlabki

bosqichda m oddani o ‘zlashtirishga ko‘proq e'tibor qaratilgan bo‘lsa,

keyinchalik energiyani o ‘zlashtirishga va, nihoyat, axborotni o ‘zlashtirishga imtiyoz berildi.

F an d a, y a’ni tab ia tn i o 'rg an ish , u to ‘g ‘risidagi b ilim lam i

to 'p lash va um um lashtirishda m ateriyaning m a’lum bir turining

rivojlanishi bilan bog'liq davrlar borligi m a’lum. Shu sababli noosferaning uchta tashkil etuvchilarini ajratib ko'rsatish m um kin

boMadi. Bular:

^ texnos/era,

^ ergosfera,

^ infosfera.

Texnosferaning paydo bo‘lishi m oddani o'rganish bilan, ergosferaning paydo bo'lishi energiyani o'rganish bilan bog'liq bo‘Isa,

infosferaning paydo bo'lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liqdir.

Texnosfera va ergosferani o'rganish kimyo, fizika, m atem atika va

boshqa fanlar orqali amalga oshiriladi.

Insoniyatning tabiatni o'zlashtirish borasidagi tajriba va bilim lam i

to'plashi axborotni o'zlashtirish bilan birgalikda kechadi. Aynan shu

jarayon infosferaning paydo bo'lishiga olib keldi. Demak, infosferaning

paydo b o ‘lishi axborotni o'rganish bilan bog‘liq ekan.

«Axborot» so‘zi lotincha informatio so‘zidan olingan bo ‘lib, tu ­

shuntirish, biror narsani bayon qilish yoki biror narsa yoxud hodisa

haqidagi m a’lum ot m a’nosini anglatadi.

Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nom oddiy obyektlar,

shuningdek, ular o ‘rtasidagi o ‘zaro aloqa va o'zaro ta’sirlardan, ya’ni

jarayonlardan tashkil topgan. Sezgi a’zolari, turli asboblar va hokazolar

yordamida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari m a’lum otlar deb

ataladi. M a’lum otlar aniq vazifalami hal etishda zarur va foydali deb

topilsa, axborotga aylanadi. Demak, m a’lumotlarga u yoki bu sabablaiga

ko'ra foydalanilmayotgan yoxud texnik vositalarda qayta ishlanayotgan,

saqlanayotgan, uzatilayotgan belgilar yo yozib olingan kuzatuvlar

sifatida qarash mumkin. Agar bu m a’lumotlardan biror narsa to‘g‘risidagi

m avhumlikni kam darajaga keltirish uchun foydalanish imkoniyati

tug‘ilsa, m a’lum otlar axborotga aylanadi. Demak, amaliyotda foydali

d eb to p ilg a n , y a ’ni fo y d a la n u v c h in in g b ilim in i o s h irg a n

m a’lum otlam igina axborot deb atasa bo'ladi.

M asalan, qog'ozga telefon raqamlarini m a’lum tartibda yozib,

birovga ko'rsatsangiz, u buni biror axborot bermaydigan m a’lumot

sifatida qabul qiladi. Biroq har bir telefon raqami qarshisiga muayyan

korxona yoki tashkilot nom i, uning faoliyat turi yozib qo'yilsa,

awalgi m a’lum ot axborotga aylanadi.

M a’lum vazifalami hal etish natijasida yangi m a’lumotlar —bilimlar,

ya’ni tizimlashtirilgan haqqoniy yoki sinovdan o'tgan xabarlar paydo

bo'ladi. U lar qonunlar, nazariyalar ham da tasaw ur va qarashlam ing

boshqa majmuyi sifatida umumlashgan bo'lgan. Keyinchalik bu bilimlar

o'zga vazifalami hal etish yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur

bo'lgan m a’lum otlar tarkibiga kiradi.

Inson o ‘z hayotida tug'ilgan kunidan (ta’bir joiz bo'lsa, hatto ona

qorm da dastlab paydo bo'lgan kundan) boshlab doim o m a’lum otlar

bilan ish ko'radi. Ularni o'zining sezgi a’zolari orqali qabul qiladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Kundalik turm ushda axborot deganda atrof-m uhitdan (tabiatdan

yoki jamiyatdan) sezgi a ’zolari orqali qabul qilib, anglab olinadigan

har qanday m a’lumot tushuniladi. Tabiatni kuzata turib, insonlar

bilan muloqotda bo'lib, kitob va gazeta o ‘qib, televizion ko'rsatuvlam i ко‘rib axborot olamiz. M atem atik olim axborotni yanada kengroq

tushunadi. U axborot qatoriga fikr yuritish orqali xulosa chiqarish

natijasida hosil bo'lgan bilim lam i ham kiritadi. Boshqa soha xodimlari

ham axborotni o'zlaricha talqin etadilar. Shunday qilib, turli sohalarda

axborot turlicha tushunilar ekan. Lekin axborotlarning um um iy

tomonlari ham borki, bu ulaming beshta m uhim xossaga ega bo'lishidir.

Bular axborotni yaratish, qabul qilish, saqlash, ishlov berish va

uzatish xossalaridir.

A xborotdan foydalanish im koniyati va sam aradorligi uning

reprezentativligi, mazmundorligi, yetarliligi, aktualligi, o ‘z vaqtidaligi,

aniqligi, ishonarliligi, barqarorligi kabi asosiy iste'mol sifat ko‘rsatkichlari bilan bog'liqdir. Chunonchi:

a) axborotning reprezentativligi — obyekt xususiyatini adekvat

ifoda etish maqsadida uni to ‘g ‘ri tanlash va shakllantirish bilan

bog‘liqdir;

b) axborotning mazmundorligi — semantik (mazmuniy) hajmini

ifoda etadi;

d) axborotning yetarliligi (to‘laligi) — qaror qabul qilish uchun

m inim al, lekin yetarli tarkibga (ko'rsatkichlar jam lam asiga) ega

ekanligini bildiradi. T o‘g‘ri qaror qabul qilish uchun yetarli bo'lm agan, shuningdek, ortiqcha bo'lgan axborot ham foydalanuvchi qabul

qilgan qarorlar samaradorligini kamaytiradi;

e) axborotning aktualligi — axborotdan foydalanish vaqtida

uning boshqarish uchun qim m atliligi saqlanib qolishi bilan belgilanadi va xususiyatlari o'zgarishi dinam ikasi ham da ushbu axborot

paydo b o ig a n vaqtdan buyon o 'tg an vaqt oralig'iga bog'liq b o ‘ladi;

f) axborotning o‘z vaqtidaligi — uning aw aldan belgilab qo'yilgan

vazifani hal etish vaqti bilan kelishilgan vaqtdan kechikm asdan

olinganligini bildiradi;

g) axborotning aniqligi — olinayotgan axborotning obyekt, jarayon, hodisa va hokazolam ing real holatiga yaqinligi darajasi bilan

belgilanadi;

h) axborotning ishonarliligi — axborotning real mavjud obyektlam i zarur aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan belgilanadi;

i) axborotning barqarorligi — axborotning asos qilib olingan

m a’lum otlar aniqligini buzm asdan o'zgarishlarga ta ’sir qilishga

qodirligini aks ettiradi.

Axborotga ishlov berish texnologiyalari bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan. Informatikaning asosiy resursi —

axborotdir.

Azaldan axborot deganda atrof-m uhit obyektlari va hodisalari,

ulam ing o ‘lchamlari, xususiyatlari va holatlari to ‘g‘risidagi m a’lum otlar tushuniladi. Keng m a’noda axborot — insonlar o‘rtasida m a’lumot

ayirboshlash, odamlar va sun’iy qurilmalar o‘rtasida signal ayirboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir.

M a’lumki, jam iyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, texnika,

texnologiya, madaniyat, san’at, tibbiyot kabilaming turli masalalari

haqidagi mavjud m a’lumotlar, axborot zaxiralaridan foydalanishni

tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora ko'proq ta’sir

ko'rsatadi. Demak, axboriy jarayonlar ko ‘p qirrali jarayon ekanligi

ayon bo'lm oqda.

1.2. Axborotlashtirishning konseptual asoslari, dasturiy

shakllari va ilmiy-metodik asoslari

Zam onaviy jam iyatda insonning ishlab chiqarish faoliyati um um lashgan ishlab chiqarish (U lC h ) doirasida

kechm oqda. U lC h bir-biri bilan uzviy bog'liq fizik

(m oddiy) ham da axboriy-m antiqiy qism lardan iborat.

Ishlab c h iq a rish n in g a x b o riy -m a n tiq iy qism iga z o ‘r b erg an

m am lakatlar yuqori ish unum dorligi va zam onaviy, xaridorgir

m ahsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari m a’lum. Axboriym antiqiy ishlab chiqarish (A M IC h) resurslari asosini axborot,

m ehnat vositalarini esa hisoblash texnikasi, uning dasturiy ta ’m inoti, axborot texnologiyalari va boshqalar tashkil qiladi. M ehnat

vositalari ham da aqliy m ehnatni sarf qiluvchi, tajriba va bilimga ega

insonlar A M IC hning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil qiladi.

A M IC hning m ahsuloti abstrakt obyekt (axborot, m odel) iste'm ol

predm eti sifatida nam oyon b o ‘lm oqda.

Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bergan o ‘zgarishlar

A M IChning paydo bo'lishi va ahamiyati oshib borishi bilan bog'liqdir.

B in o b a rin , U lC h n in g u m u m a n u n u m d o rlig in in g o sh ish i

avtomatlashtirish, shu jum ladan A M IC hni avtomatlashtirish bilan