O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y



Download 12,47 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/242
Sana27.03.2023
Hajmi12,47 Mb.
#922030
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   242
Bog'liq
9df1158b73cf75933e31ab985e68c3b5 NORMAL FIZIOLOGIYA

R T
[ K t ]
E n =
---------
I n
----------
n F
[K i]
En- m uvozanatlashgan potensiali 
R-gaz doimiyligi 
T-absolyut harorat 
n-ion valentligi 
F-Faradey doimiyligi
Kt va K i-hujayra sirti va ichida K + ionlarining konsentratsiyasi
K+ io n lari k o n se n tra siy a sin in g farq i nerv to la sid a g i tin c h lik
potensialining m iqdorini belgilab beruvchi asosiy om il ekanligini, 
A.Xodchkin (1962 y.) va uning hamfikrlari kalmar degan m olyuskaning 
g ig a n t n e rv h u ja y ra la ri p ro to p la z m a s in i, tu z e ritm a la r i b ila n
alm ashtirish usuli asosidagi tajribalarida isbotlashdi. Diametri qariyib
1 mm
b o ‘lgan toladan protoplazm a sekin-asta siqib ch iq arild i va 
tolaning puchayib qolgan q o b ig ’iga su n ‘iy tuz eritm asi to ‘ldirildi. Bu 
eritm adagi kaliy ionlari konsentrasiyasi hujayra ichidagi К-1* ionlari 
konsentrasiyasiga yaqin b o ‘Jgan taqdirda m em brananing 
ic h k i
va


tashqi tom oni o ‘rtasidagi potensiallar farqi norm al tolaning tinchlik 
p o te n sia lig a ta x m in an (50-80 m v) b a ra v a r b o ‘lib chiqdi. Ichki 
eritmaning K+ ionlari konsentrasiyasining kamayishi natijasida tinchlik 
potensiali kam aydi va hatto o ‘zgarib ketdi.
Tinchlik potensialining kelib chiqishida K + ionlari bilan birga N a+ 
ionlari ham ishtirok etadi. H ujayra sirtidagi suyuqlikda N a+ ionlari 
konsentrasiyasi ortiqroq b o ‘lib, undan protoplazm aga diffuziyalanib 
o ‘tad i. T in c h lik h o la tid a m e m b ra n a n a triy io n la rin i ju d a kam
o ‘tkazganligidan N a+ ionlarining diffuziyasi ju d a ham qiyinlashgan 
b o ‘ladi. Shunga qaram ay, N a+ ionlari m em brana orqali protoplazm a 
ichida diffuziyalanar ekan, m usbat zaryadlarni olib kiradi, natijada K+ 
io n la rin in g h u ja y ra d a n d iffu z iy a la n ib c h iq ish i tu fa y li v u ju d g a
keladigan tinchlik potensialining miqdori bir muncha kamayadi. Aksari 
nerv hujayralari va tolalaridagi tinchlik potensiali 
90 mv
boTish o ‘m iga 
60-70 
mv
boTishi ham shu holat bilan izohlanadi.Tinchlik potensialini 
faqat K+ ionlari vujudga keltirganida edi, bu m iqdor 90 
mv
b o ‘lishi 
kerak edi.
S h u n d a y q ilib , n e r v t o la la r i va h u ja y r a la r id a g i tin c h lik
p o te n s ia lin in g m iq d o ri v a q t b ir lig id a h u ja y ra d a n ta s h q a rig a
d iffu z iy a la n ib c h iq u v ch i m u sb at za ry a d li K + io n lari soni b ilan
tashqaridan membrana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi musbat 
zaryadli N a+ ionlari soni o ‘rtasidagi nisbat bilan belgilanar ekan. Bu 
nisbat qancha yuqori b o ‘lsa, tinchlik potensialining m iqdori ham 
shuncha katta b o ‘ladi.
M e m b ra n a tin c h tu r g a n v a q td a f a q a tg in a k a liy n i y a x s h i 
o ‘tkazibgina qolmay, balki m uskul tolalarida xlor ionlarini ham yaxshi 
o ‘tkazadi. X lor ionlarini yaxshi o ‘tkazadigan hujayralarda m em brana 
potensialining yuzaga chiqishida ikkala ion (xlor va kaliy) birday 
ishtirok etadi.
H ujayra ichida natriy ionlarining past konsentrasiyasini, kaliy 
io n larin in g esa yuqori ko n se n trasiy asin i ushlab tu ru v ch i m uhim
m exanizm - bu natriy-kaliy nasosidir. (2-rasm ). M a‘lum ki, hujayra 
m e m b ra n a s id a ta s h u v c h i tiz im m a v ju d b o ‘lib , u la r h u ja y r a
sitoplazm asida N a+ ionlarining uchtasini hujayra sirtiga olib chiqsa, 
hujayra sirtida joylashgan K + ionlarining ikkitasini biriktirib, hujayra 
sito p la z m a sig a o lib k ira d i. T a sh u v c h ila rn i en e rg iy a b ila n ATF 
t a ‘m in lay d i. N a triy -k aliy n aso siijin g b u n d ay Im iliyati q u yidagi 
natijalarga olib keladyjl,.- 
' * 
7


1. H ujayra ichida K+ ionlarining yuqori konsentratsiyasi ushlanib 
turiladi, bu o ‘z navbatida m em brana potensiali kattaligini ta ‘minlaydi.
2. H ujayra ichida N a+ ionlarini past konsentratsiyasi ushlanib 
turilsa, bu birtom ondan, harakat potensiali generatsiyasini ta ‘m inlasa, 
ikkinchi tom ondan hujayraning norm al osm olyarligi va hajm ini ham 
ta ’minlaydi.
3. N a+ ioni konsentratsion gradiyenti doim iyligini ushlab turishi 
bilan natriy-kaliy nasosi hujayra m em branasi orqali am inokislota va 
qandning tashilishini ham ta ‘m inlaydi.
Shunday qilib, hujayra m em branasidagi tinchlik potensialining 
m iqdori v aq t b irlig i ichida h u ja y rad an tash q arig a d iffu ziy alan ib
chiquvchi m usbat zaryadli K + ionlari soni bilan tashqaridan m em ­
brana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi m usbat zaryadli N a+ 
ionlari soni o ‘rtasidagi nisbat bilan belgilanadi. Bu nisbat qancha 
yuqori b o ‘lsa, tinchlik potensialining kattaligi ham shuncha katta 
b o ‘ladi va aksincha.
18


H a ra k a t p o te n s ia li.
N erv va m u sk u l to la s in in g b ir q ism ig a 
yetarlicha kuchli ta ’sirlovchi vosita (m asalan, elektr toki) bilan ta ’sir 
etilsa, shu qism da q o ‘z g ‘alish vujudga keladi, uning eng m uhim
k o ‘rinishlaridan biri - tinchlik potensiali o ‘zgarib, harakat potensiali 
vujudga kelishidir. H arakat potensialini ikki xil usulda: tolaning tashqi 
y u z a sig a q o ‘y ilg a n e le k tro d la r y o rd am id a (h u ja y ra sirtid a n ) v a 
protoplazm a ichiga kiritilgan m ikroelektrodlar yordam ida (hujayra 
ichidan) qayd qilish m um kin. P o ten sialn i hujayra sirtidan yozib 
olinganida tolaning q o ‘z g ‘algan qism i yuzasi sekundning m ingdan 
bir necha ulushigga to ‘g ‘ri keladigan ju d a qisqa vaqt ichida tinch 
turgan q o ‘shni qism iga nisbatan m anfiy elektr zaryadli b o ‘lib qoladi. 
H ujayra ichidan m ikroelektrodlar yordam ida potensiallar farqini yozib 
olish shuni k o ‘rsatadiki, harakat potensialining am plitudasi tinchlik 
p o te n sia lin in g am p litu d a sig a n isb a tan 30-55 
m v
o rtiq ekan. Bu 
ortiqlikning sababi shundaki, q o ‘z g ‘alish paytida tinchlik potensiali 
y o ‘qolib ketm aydi, balki teskari belgili potensiallar farqi vujudga 
keladi, shuning natijasida m em brananing tashqi yuzasi ichki yuzasiga 
nisbatan m anfiy zaryadli b o ‘lib qoladi.
Yakka stimul ta ‘sirida membranadagi potensiallar farqi tez pasayib, 
nolga tushib qoladi. Shundan keyin potensiallar farqi yana vujudga 
keladi, lekin u teskari belgili b o ia d i. M em brananing ichki tom oni 
tashqi tom oniga nisbatan m usbat zaryadli b o ‘lib qoladi. Potensialning 
bunday o ‘zgarishi 30 
mv
ga yetgach, tiklanish jaray o n i boshlanadi: 
natijada m em brana potensiali b o sh lan g ‘ich m iqdoriga qaytadi.
H arakat potensialining egri ch izig ‘ida (3-rasm ) k o ‘tariluvchi va 
tushuvchi fazalari tafovut qilinadi. K o ‘tariluvchi fazada qutblanish 
barham topganligi uchun bu faza «depolyarizasiya fazasi» deb ataladi. 
Q o‘zg ‘aluvchan hujayralarda reversiya am pliturasi m em brana holatini 
harakaterlaydi, bundan tashqari, u hujayra ichi va sirti muhiti tarkibiga 
ham b o g ‘liq b o ‘ladi. R eversiyaning ch o 'q q isid a harakat potensiali 
m uvo zan atlash g an n atriy li p o ten sia lg a y aq in lash ad i, shu sababli 
m e m b ra n a z a r y a d in in g b e lg is i o ‘z g a ra d i. T u s h u v c h i fa z a d a
m em brananing qutblanishi tinchlik darajasiga qaytadi, shuning uchun 
bu faza «repolyarizasiya fazasi» deb ataladi.
N erv va skelet muskul tolalarida harakat potensiali 0,3-3 
ms
davom 
etadi, ayni vaqtda repolyarizasiya fazasi depolyarizasiya fazasiga 
n isb a ta n h a m ish a u z o q ro q b o ‘lad i. N erv v a m u sk u l to la si 10° 
sovutilganda, harakat potensiali, ayniqsa tushuvchi fazasi taxm inan
3 baravar uzoqroq davom etadi.
19



Download 12,47 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   242




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish