tashqi tom oni o ‘rtasidagi potensiallar farqi norm al tolaning tinchlik
p o te n sia lig a ta x m in an (50-80 m v) b a ra v a r b o ‘lib chiqdi. Ichki
eritmaning K+ ionlari konsentrasiyasining kamayishi natijasida tinchlik
potensiali kam aydi va hatto o ‘zgarib ketdi.
Tinchlik potensialining kelib chiqishida K + ionlari bilan birga N a+
ionlari ham ishtirok etadi. H ujayra sirtidagi suyuqlikda N a+ ionlari
konsentrasiyasi ortiqroq b o ‘lib, undan protoplazm aga diffuziyalanib
o ‘tad i. T in c h lik h o la tid a m e m b ra n a n a triy
io n la rin i ju d a kam
o ‘tkazganligidan N a+ ionlarining diffuziyasi ju d a ham qiyinlashgan
b o ‘ladi. Shunga qaram ay, N a+ ionlari m em brana orqali protoplazm a
ichida diffuziyalanar ekan, m usbat zaryadlarni olib kiradi, natijada K+
io n la rin in g h u ja y ra d a n d iffu z iy a la n ib c h iq ish i tu fa y li v u ju d g a
keladigan tinchlik potensialining miqdori bir muncha kamayadi. Aksari
nerv hujayralari va tolalaridagi tinchlik potensiali
90 mv
boTish o ‘m iga
60-70
mv
boTishi ham shu holat bilan izohlanadi.Tinchlik potensialini
faqat K+ ionlari vujudga keltirganida edi, bu m iqdor 90
mv
b o ‘lishi
kerak edi.
S h u n d a y q ilib , n e r v t o la la r i va h u ja y r a la r id a g i tin c h lik
p o te n s ia lin in g m iq d o ri v a q t b ir lig id a h u ja y ra d a n ta s h q a rig a
d iffu z iy a la n ib c h iq u v ch i m u sb at za ry a d li K + io n lari soni b ilan
tashqaridan membrana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi musbat
zaryadli N a+ ionlari soni o ‘rtasidagi nisbat bilan belgilanar ekan. Bu
nisbat qancha yuqori b o ‘lsa, tinchlik potensialining m iqdori ham
shuncha katta b o ‘ladi.
M e m b ra n a tin c h tu r g a n v a q td a f a q a tg in a k a liy n i y a x s h i
o ‘tkazibgina qolmay, balki m uskul tolalarida xlor ionlarini ham yaxshi
o ‘tkazadi. X lor ionlarini yaxshi o ‘tkazadigan hujayralarda m em brana
potensialining yuzaga chiqishida ikkala ion (xlor va kaliy) birday
ishtirok etadi.
H ujayra ichida natriy ionlarining
past konsentrasiyasini, kaliy
io n larin in g esa yuqori ko n se n trasiy asin i ushlab tu ru v ch i m uhim
m exanizm - bu natriy-kaliy nasosidir. (2-rasm ). M a‘lum ki, hujayra
m e m b ra n a s id a ta s h u v c h i tiz im m a v ju d b o ‘lib , u la r h u ja y r a
sitoplazm asida N a+ ionlarining uchtasini hujayra sirtiga olib chiqsa,
hujayra sirtida joylashgan K + ionlarining ikkitasini biriktirib, hujayra
sito p la z m a sig a o lib k ira d i. T a sh u v c h ila rn i en e rg iy a b ila n ATF
t a ‘m in lay d i. N a triy -k aliy n aso siijin g b u n d ay
Im iliyati q u yidagi
natijalarga olib keladyjl,.-
' *
7
1. H ujayra ichida K+ ionlarining yuqori konsentratsiyasi ushlanib
turiladi, bu o ‘z navbatida m em brana potensiali kattaligini ta ‘minlaydi.
2. H ujayra ichida N a+ ionlarini past konsentratsiyasi ushlanib
turilsa, bu birtom ondan, harakat potensiali generatsiyasini ta ‘m inlasa,
ikkinchi tom ondan hujayraning norm al osm olyarligi va hajm ini ham
ta ’minlaydi.
3. N a+ ioni konsentratsion gradiyenti doim iyligini ushlab turishi
bilan natriy-kaliy nasosi hujayra m em branasi orqali am inokislota va
qandning tashilishini ham ta ‘m inlaydi.
Shunday qilib, hujayra m em branasidagi tinchlik potensialining
m iqdori v aq t b irlig i ichida h u ja y rad an tash q arig a d iffu ziy alan ib
chiquvchi m usbat zaryadli K + ionlari soni bilan tashqaridan m em
brana orqali hujayraga diffuziyalanib kiruvchi m usbat zaryadli N a+
ionlari soni o ‘rtasidagi nisbat bilan belgilanadi. Bu nisbat qancha
yuqori b o ‘lsa, tinchlik potensialining
kattaligi ham shuncha katta
b o ‘ladi va aksincha.
18
H a ra k a t p o te n s ia li.
N erv va m u sk u l to la s in in g b ir q ism ig a
yetarlicha kuchli ta ’sirlovchi vosita (m asalan, elektr toki) bilan ta ’sir
etilsa, shu qism da q o ‘z g ‘alish vujudga keladi, uning eng m uhim
k o ‘rinishlaridan biri - tinchlik potensiali o ‘zgarib, harakat potensiali
vujudga kelishidir. H arakat potensialini ikki xil usulda: tolaning tashqi
y u z a sig a q o ‘y ilg a n e le k tro d la r y o rd am id a (h u ja y ra sirtid a n ) v a
protoplazm a ichiga kiritilgan m ikroelektrodlar yordam ida (hujayra
ichidan) qayd qilish m um kin. P o ten sialn i hujayra sirtidan yozib
olinganida tolaning q o ‘z g ‘algan qism i yuzasi sekundning m ingdan
bir necha ulushigga to ‘g ‘ri keladigan ju d a
qisqa vaqt ichida tinch
turgan q o ‘shni qism iga nisbatan m anfiy elektr zaryadli b o ‘lib qoladi.
H ujayra ichidan m ikroelektrodlar yordam ida potensiallar farqini yozib
olish shuni k o ‘rsatadiki, harakat potensialining am plitudasi tinchlik
p o te n sia lin in g am p litu d a sig a n isb a tan 30-55
m v
o rtiq ekan. Bu
ortiqlikning sababi shundaki, q o ‘z g ‘alish paytida tinchlik potensiali
y o ‘qolib ketm aydi, balki teskari belgili potensiallar farqi vujudga
keladi, shuning natijasida m em brananing tashqi yuzasi ichki yuzasiga
nisbatan m anfiy zaryadli b o ‘lib qoladi.
Yakka stimul ta ‘sirida membranadagi potensiallar farqi tez pasayib,
nolga tushib qoladi. Shundan keyin potensiallar farqi yana vujudga
keladi, lekin u teskari belgili b o ia d i. M em brananing
ichki tom oni
tashqi tom oniga nisbatan m usbat zaryadli b o ‘lib qoladi. Potensialning
bunday o ‘zgarishi 30
mv
ga yetgach, tiklanish jaray o n i boshlanadi:
natijada m em brana potensiali b o sh lan g ‘ich m iqdoriga qaytadi.
H arakat potensialining egri ch izig ‘ida (3-rasm ) k o ‘tariluvchi va
tushuvchi fazalari tafovut qilinadi. K o ‘tariluvchi fazada qutblanish
barham topganligi uchun bu faza «depolyarizasiya fazasi» deb ataladi.
Q o‘zg ‘aluvchan hujayralarda reversiya am pliturasi m em brana holatini
harakaterlaydi, bundan tashqari, u hujayra ichi va sirti muhiti tarkibiga
ham b o g ‘liq b o ‘ladi. R eversiyaning ch o 'q q isid a harakat potensiali
m uvo zan atlash g an n atriy li p o ten sia lg a y aq in lash ad i, shu sababli
m e m b ra n a z a r y a d in in g b e lg is i o ‘z g a ra d i. T u s h u v c h i fa z a d a
m em brananing qutblanishi tinchlik darajasiga qaytadi, shuning uchun
bu faza «repolyarizasiya fazasi» deb ataladi.
N erv va skelet muskul tolalarida harakat potensiali 0,3-3
ms
davom
etadi, ayni vaqtda repolyarizasiya fazasi
depolyarizasiya fazasiga
n isb a ta n h a m ish a u z o q ro q b o ‘lad i. N erv v a m u sk u l to la si 10°
sovutilganda, harakat potensiali, ayniqsa tushuvchi fazasi taxm inan
3 baravar uzoqroq davom etadi.
19