O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

N eyro n d a m odda a lm ashinuvi.
N erv h u ja y rasig a k erakli oziq 
m oddalar suvli eritm alar tarzida kirib, m etabolitik m ahsulotlar ham 
hujayradan suvli eritm alar tarzida ajratib chiqariladi.
N eyron oqsillari plastik va axborot m aqsadlariga ishlatilsa, lipidlar 
esa energetik va plastik m aqsadlarga sarflanadi.
N eyron karbonsuvlari asosiy energiya m anbai b o ‘lib hisoblanadi. 
G lyukoza nerv hujayrasiga kirib, glikogenga aylanadi, kerakli vaqtda 
hujayrani o‘zidagi ferm entlar ta ‘sirida yana glyukozaga aylanadi, lekin 
glikogen zaxirasi neyronlarning butun energetik ehtiyojini qondira 
olm aydi, neyronlar uchun asosiy energiya m anbai qondagi glyukoza 
b o ‘lib hisoblanadi.
N erv to ‘qim asida kaliy, natriy, kalsiy va m agniy tuzlari k o ‘p. 
K ationlardan K+, N a+, M g+, C a+2 k o ‘p uchrasa, anionlardan esa- Cl", 
H C O "3 k o ‘p b o ‘la d i. B u la r d a n ta s h q a r i n e y r o n la r tu r li 
m ikroelem entlarga ham boy b o ‘ladi. Ularning biologik faolligi yuqori 
b o ‘lganligi sababli ferm entlarni faollashtiradi. M ikroelem entlarning 
m iqdori neyronlar funksional holatiga b o g ‘liq b o ‘ladi.
E nergiya alm ashinuvi neyron tinch turganda va q o ‘z g ‘alganda 
turlicha b o ‘ladi. H ujayradagi nafas koeffisentining ortishi bu narsani 
isbotlaydi, tinch holatda u 0,8 ga teng b o ‘Isa, neyron q o ‘z g ‘alganda 
u 1,0 ga teng b o ‘ladi. Q o ‘z g ‘alish paytida neyronning kislorodga 
e h tiy o ji 100% g a o r ta d i, q o ‘z g ‘a lis h d a n s o ‘n g , n e y ro n
35

---

sitoplazm asidagi nuklein kislotalarning m iqdori esa 5 m arotabaga 
ozayib ketadi.
N e y r o n la r n in g s i n fla n is h i:
1 .A k s o n o x ir la r id a n a jr a tib
chiqariladigan m ediatorlariga k o ‘ra neyronlar: xolinergik, peptidergik, 
n o r a d r e n a lin e r g ik , d o f a m in e r g ik v a b o s h q a la r g a b o ‘lin a d i.
2 .T a ‘s irla rn in g s e z u v c h a n lig ig a q a ra b m o n o -, b i-, p o lis e n s o r 
neyronlarga b o ‘linadi.
M o n o s e n s o r n e y ro n la r p o ‘s tlo q n in g b irla m c h i p ro y e k s io n
sohalarida jo y lash g an b o ‘lib, ular faqat m uayyan sensor tizim idagi 
signallarga jav o b beradi.
Bisensor neyronlar po‘stloqning ikkilamchi proyeksion sohalarida 
joylashib, ham o‘zini ham boshqa sensor tizimidagi signallami qabul qiladi.
P olisensor neyronlar, k o ‘pincha m iyaning assotsiativ sohasida 
jo ylashgan b o 'la d i, ular eshituv, k o ‘ruv, hid biluv v a boshqa reseptiv 
tizim lardan kelayotgan signallarga jav o b beradi.
N e y ro n la r fu n k s io n a l jih a td a n 3 tu rg a b o ‘lin a d i: a ffe re n t, 
interneyron (oraliq) va efferent. B irinchisi m arkaziy nerv tizim ining 
yuqori tizim lariga axborotni o ‘tkazib tursa, ikkinchisi m arkaziy nerv 
tiz im id a n e y ro n la r o ra sid a g i o ‘z a ro m u n o sa b a tn i t a ‘m in la y d i, 
uchinchisi esa markaziy nerv tizimi (M NT)ning quyi tizimlariga, MNT 
dan ta sh q a rid a jo y la sh g a n n erv tu g u n la rg a va ish ch i a ‘zo larg a 
axborotlam i yetkazib turadi. A fferent neyronlar funksiyasi reseptorlar 
funksiyasi bilan o ‘zaro b o g 'lan g an b o ‘ladi.
~j~ Reseptorlar. R eseptor va generator potensiallar.
T a'sirlarni qabul 
qiladigan nerv oxirlari yoki tashqi m uhitdagi m uayyan o ‘zgarishlarga 
re a k s iy a k o ‘rs a ta d ig a n ix tis o s la s h g a n tu z ilm a la ri 
r e s e p to r la r
hisoblanadi. Reseptorlar adekvat ta ‘sirlovchilarga nisbatan o ‘ta sezgir 
b o ‘ladi. U la r 4 g u ru h g a b o ‘lin ad i: m ex an o -, te rm o -, xem o- va 
fotoreseptorlarga. R eseptor potensiali reseptor ta ‘sirlanganda uning 
m em branasining depolyarizasiyaga uchrashi va o‘tkazuvchanligining 
ortishi natijasida yuzaga chiqadi.
Y uzaga chiqqan reseptor ponetsiali 
g en era to r p a te n sia li
hosil 
b o ‘ladigan joy, akson b o ‘rtig ‘iga elektrotonik tarqaladi. G enerator 
potensialni akson b o ‘rtig ‘ida hosil b o ‘lishiga sabab, neyronning shu 
qism i b o sh q a q ism larid an q o ‘z g ‘alu v ch an lig in in g y u q o rilig i v a 
q o ‘z g ‘alish b o ‘sa g ‘asi pastligidadir. G enerator potensiallarni hosil 
b o ‘lishi nerv im pulsini hosil qiladi.
Afferent, inter - va efferent neyronlar. Afferent neyronlar
axborotni 
qabul qiluvchi bo‘lib, tarmoqlangan to ‘r hosil qilib turadi. Orqa miyaning
36

---

orqa sohasidagi shoxlarida joylashgan afferent sezuvchi neyronlar, 
m aydaroq o ‘lchamda, lekin dentrit o ‘sim talariga boy b o ‘ladi, oldingi 
shoxlarda jo y lash g an
effe re n t
n ey ronlarning som asi esa k attaroq 
o ich am d a, biroq dendritlarining soni oz va kam tarm oqlangan b o ‘ladi.
m
:8
175-
150-
Ш -
SC».
?$•
50-
25'
0
m
25 
IS
125 175 225 275 325 V a q t , ff lS