O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

11-rasm. 
Muskul tolalari 
(I) 
va miofibrillalarning 
(II) 
tuzilishi:
A-anizotrop disk, l-izotrop disk,
N 
va
Z 
plastinkalari. Aktin va miozin
ipchalarini sirpanish jarayoni, chapda ipchalarni bo ‘ylanma va о ‘ngda
ko'ndalang kesimi (Dj.BendolI bo'yicha, 1970): Ill-miofibrillalar
bo ‘shashgan holda, IV-miofibrillalar cho ‘zilgan holda, V-miofibrillalar
qisqargan holda.
51

---

M uskul h u jay rasin in g q isq artiru v c h i ap p aratin in g funksional 
birligi sarkom er hisoblanadi. Sarkom erlar bir-biridan Z -plastinkalar 
y o rd a m id a a jra lib tu ra d i. S a rk o m e rla r m io fib rilla d a k e tm a -k e t 
jo y la sh g a n , sh u n in g u ch u n sark o m e rla rn in g um u m iy q isq a rish i 
m io fib rilla la rn in g q isq arish ig a v a m u sh ak to la la rin in g um u m iy
q is q a ris h ig a o lib k e la d i. D ia m e tri 1 
m km
v a d ia m e tri 6-8 
nm
cham asidagi m uskul tolasining m iofibirillalari o ‘rta hisobda 2500 
protofibrillalardan tuzilgan. P rotofibrillalar esa 
aktin
(m olekulyar 
o g ‘irligi 42000) va 
m iozin
(m olekulyar og‘irligi 500 000) oqsillaridan 
tashkil topadi. M iozin iplari aktin iplariga qaraganda ikki baravar 
y o ‘g ‘ondir. M uskul tolasi tinch turganda m iofibrillalardagi tolalar 
sh u n d a y jo y la s h a d ik i, in g ic h k a u zu n a k tin ip la rin in g u c h la ri 
y o ‘g ‘onroq m iozin iplari orasidagi yoriqlarga kirib turadi.
A k tin sp ira lin in g b o ‘y lan m a ariq c h a sid a
tro p o m io zin
o q sili 
m olekulasi joylashadi. Har 40 
nm
oraliqda tropom iozinga boshqa oqsil 
tro p o n in
b irik k a n b o ‘lad i. T ro p o n in v a tro p o m io z in a k tin va 
m iozinlarning m uloqotida katta aham iyat kasb etadi.
K o ‘ndalang-targ‘il m uskuldagi m iofibrillalar birin-ketin kelgan 
p o ly a riz a s iy a la n g a n ( y o r u g i i k n i tu rli ra v is h d a s in d ira d ig a n ) 
disklardan iborat. Y orug‘likni ikki m arta sindiradigan disklar oddiy 
m ikroskopda qoram tir k o ‘rinadi. B ular 
anizatrop
disklar deyiladi. 
Tolaning bu disklarga yondosh qism lari y o ru g ‘liklarni bir yuzada 
sindiradi, m ikroskopda tiniq k o ‘rinadi va 
izotrop
disklar deyiladi. 
A nizotrop d isk lar A h arfi bilan, izotrop disk lar esa I harfi bilan 
b e lg ila n a d i. A n iz o tro p d isk o 'r ta s id a y o r u g ‘lik N h a rfi b ila n
belgilangan hoshiyani k o ‘ram iz. Elektron m ikroskopda N hoshiyasi 
o ‘rtasidan M -chiziq o ‘tganligini k o ‘ram iz. Bu M -chiziqni m iozin 
ip c h a lari b irik ib tu ra d ig a n m em b ran a h o sil qilad i. Izo tro p disk 
o ‘rtasidan qoram tir Z chiziq yupqa m em brana o ‘tgan, m iofibrillalar 
shu m em branaga birikadi.
M ikroelektrodlar yordam ida Z plastinka sohasiga elektrik ta ‘sir 
b e rils a , s a rk o m e r q is q a ris h i k u z a tila d i. B u n d a A d isk so h a si 
o ‘zgarm aydi, lekin N v a 1 sohalar kichrayadi. K o ‘rinib turibdiki, 
qisqarish paytida miozin ipchasining uzunligi o ‘zgarmas ekan. Shunga 
o ‘xshash holat m uskul c h o ‘zilganda ham kuzatiladi, y a ‘ni aktin va 
m iozin ipchalari uzunligi o ‘zgarm aydi. Tajribadan olingan natijalarga 
ko‘ra, muskul qisqarganda aktin va miozin ipchalarining bir-biri orasiga 
kirib turgan sohasi o ‘zgarar ekan. Shularga asoslangan holda, G.Xaksli 
va A .X a k slila r m uskul q isq arish m ex an izm in in g oqsil ip ch alari
52

---

sirp an ish n a za riy asin i y aratd ila r. B u n aza riy a g a asosan m uskul 
qisqarganda aktin ipchalarining m iozin ipchalari b o ‘ylab sirpanishi 
hisobiga sarkom erning kichrayishi sodir b o ‘ladi.
troponin
ADF ч- NF