orqa ildizini qirqib m arkaziy qism i q o ‘z g ‘atilsa o ‘sha segm entdagi
oldingi ildiz taxm inan 1,5 ms latent vaqtdan keyin jav o b reaksiyasini
qayd etish m um kin. Bu reaksiyasini m onosinapsli
javob reaksiyasi
deb ataladi. K eyinchalik po lisin ap sli iavob reaksjyalari ham yuzaga
keladi. Q o‘z g ‘alishni refleks yoyida o ‘tish vaqtidan nerv tolalari orqali
o ‘tis h i u c h u n s a rfla n g a n v a q tn i c h iq a rib ta s h la n s a , m a rk a z iy
sekinlanish vaqti topiladi. T urli xil reflekslarni yuzaga kelish vaqti
har-xil b o ‘ladi. M asalan, tizza refleksini yuzaga kelishiga 20-24 ms
vaqt ketadi. Shundan 3 m s vaqt q o ‘z g ‘alishni m arkazdan o ‘tishiga
sarflanadi. Shunday qilib nerv m arkazlarida q o ‘zg ‘alishni o ‘tkazuvchi
k e tm a -k e t s in a p s la rn in g so n i q a n c h a k o ‘p b o ‘lsa,
u la r o rq ali
q o ‘z g ‘alishning o ‘tishiga shuncha k o ‘p vaqt sarflanadi.
Q o ‘z g ‘a lis h la r n in g qo ‘s h ilis h i, y i g 'i l i s h i (s u m m a ts iy a s i).
Qo
‘z g ‘alishlarning nerv m arkazida yig ‘ilishini birinchi marta 1863 yili
rus olim i I.M .Sechenov aniqlagan. Q o‘z g ‘alishlar nerv m arkazlarida
y ig ‘ilishining ikki turi bor: vaqtli va fazoviy. K o ‘pchilik hollarda
refleksnT yuzaga k eltirish ’uchun b itta ta’slr"yetarli b o ‘lm aydi. O rqa
m iyali m aym unda qadam lab yurish refleksini orqa oyoqlarini yakka
kuchsiz ta ’sirlash yoT i bilan yuzaga chiqarib b o ‘lmaydi. Ta’sirlash
kuchini o ‘zgartirm asdan o ‘sha reseptor m aydoni ketm a-ket ritm ik
q o ‘z g ‘a tiis a , o rq a o y o q la rin i n a v b a tm a -n a v b a t b u k ib y o z is h
reaksiyalarini k o ‘rishim iz mumkin. Bu
v a ^ lv y ig jlis h g a
misol b o ia d i.
K e tm a -k e t t a ’sirla rg a ja v o b re a k siy a sin in g
y u zag a k elish in i
quyidagicha tushuntiriladi. D astlabki ta ’sir postsinaptik potensialni
keltirib chiqaradi, u neyronni q o ‘z g ‘atish uchun yetarli b o ‘lm aydi.
K eyingi kelayotgan ta ’sirlar soni talabga m os b o ‘lsa m em brananing
d e p o ly a r iz a ts iy a s in i k r itik n u q ta g a k o ‘ta ra d i v a n e y ro n n in g
q o ‘zg ‘alish reaksiyasini yuzaga chiqaradi (19-rasm ).
Orqa miyali maymur.larda yurish refleksini pog‘ona osti kuchi bilan
reseptor m aydonining bir necha joyini bir vaqtda qo‘z g ‘atish orqali
kuzatish mumkin, alohida bir joyga ta ’sir etilsa refleks yuzaga kelmaydi.
B ir q a n c h a j o y n i b ir v a q td a p o g 'o n a o s ti k u c h ig a te n g
q o ‘z g ‘a tu v c h ila r y o rd a m id a t a ’sirla sh d a n y u za g a k e lg a n ja v o b
reak siy a si q o ‘z g ‘alish larn i
f a zo v iy y ig 'ilis h
natijasi hisoblanadi.
Fazoviy y ig 'ilish d a turli jo y lard an kelayotgan ta ’sirlar
neyronning
tanasiga alohida-alohida sinapslar orqali kelib m em branasida y ig ‘ilib
uni q o ‘z g ‘atadi va tegishli jav o b reaksiyasini yuzaga chiqaradi.
O kklyuziya.
Ikkita reseptor m aydonini bir vaqtda q o ‘z g ‘atganda
yuzaga kelgan jav o b reaksiyasining kattaligi alohida m aydonlarni
73
q o ‘z g ‘a tis h n a tija s id a h o s il b o ‘lg a n ja v o b r e a k s iy a la r in in g
q o ‘shilishidan hosil b o ‘lgan kattalikdan oz b o ‘ladi (20-rasm ).
Bu h o d isa m ex an izm in i q u y id ag ich a tu sh u n tirila d i. B irinchi
reseptor m aydondan kelayotgan signallar ular bilan b o g ‘liq b o ‘lgan
b a rc h a n e y r o n la r n i q o ‘z g ‘a ta d i. I k k in c h i r e s e p to r m a y d o n i
qo‘zg ‘ati]ganda u bilan bog‘liq neyronlar ham qo‘zg ‘aladi. Biroq ayrim
n e y ro n la r ikkala re se p to r m aydoni b ilan b o g ‘langan b o ‘lganligi
sababli, ja v o b reak siy asi alg eb raik y ig ‘indidan oz b o ‘ladi. N erv
m arkazlaridagi
bu hodisa
okklyuziya
deb ataladi.
A v a В - periferiyadan m otor neyronlarga q o ‘z g ‘alishlar olib
keladigan nerv tolalari. A tola yoki В tola m aksim al ta ’sirlanganda 4
n e y r o n d a n im p u ls la r n in g r a z r y a d la r i v u ju d g a k e la d i. S hu
neyronlardan ikkitasi ikkala toladan q o ‘z g ‘aladi.
Q o ‘z g ‘a lis h la r n i m a r k a z d a n o 't i s h i n i n g y e n g i l l a n i s h i
(osonlanishi).
A yrim hollarda ikkita reseptor
m aydoni b ir vaqtda
q o ‘z g ‘atilsa ja v o b reak siy asin in g k a ttalig i re sep to r m aydonlarini
alohida q o ‘z g ‘atishdan hosil b o 'lg a n ja v o b la r y ig ‘indisidan katta
b o ‘ladi (21-rasm ). I-ta ‘sir va reflektor yoyining q o ‘z g ‘alishi (a); b-
q o ‘z g ‘alm agan reflektor yoy; v-osonlashish sohasining shakllanishi;
II- (b) reflektor yoyining q o ‘zg ‘atilishi va osonlashish sohasiga yangi
« y o ‘l ochilish»i.
Rasm da ikkita
reseptor m aydoni keltirilgan, ularning har birini
a lo h id a q o ‘z g ‘a tis h r e f le k s n i y u z a g a k e ltir a d i. R e s e p to r
m aydonlaridan borayotgan tolalarning ayrim lari um um iy neyronlarda
tugallangan. A lohida reseptor m aydoni q o ‘z g ‘atilganda borayotgan
t a ’sirla r um um iy n ey ro n larn i q o ‘z g ‘ata olm aydi. N a tija d a jav o b
reaksiyasi kuchsizroq b o ‘ladi. Ikkala reseptor m aydoni b ir vaqtda
q o ‘z g ‘atilsa ijrochi a ’zoning jav o b reaksiyasi, reseptor m aydonlarini
alo h id a q o ‘z g ‘a tish la ri n a tijasid ag i ja v o b rea k siy asin i arifm e tik
y ig ‘indisidan k o ‘proq b o ia d i. Bu hodisa nerv markazidan yengillanish
nom ini oldi.
P o s t t e t a n i k p o te n s ia ts iy a .
R e fle k s ja v o b r e a k s iy a s in in g
k a tta lig i u n d an o ld in g i t a ’s irla s h g a b o g ‘liq. A g a r n e rv n i kam
ch asto ta li im p u lsla r b ilan q o ‘z g ‘atsak te g ish li d arajad a g i ja v o b
reak siy asin i kuzatam iz. B iroq shu nervni k o ‘p chastotali (300-600
xim p.s) ta ’sirlar bilan q o ‘z g ‘atib keyin yana kam
chastotali dastlabki
t a ’sirla r b ilan q o ‘z g ‘atsak, re fle k sn in g ja v o b re ak siy asi d astlab k i
j a v o b d a n k e s k in o r tiq b o ‘ la d i. B u h o d i s a n i p o s t t e j ^ n i k
p o te n sia tsiy a deb atalad i.
,
74
