O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

22-rasm. 
MNSda neyronlar 
bog‘lanishining turlari 
(spinal reflektor yoylari):
76

---

C hizm adan k o ‘rinib turibdiki reseptor m aydoni q o ‘z g ‘algandan 
keyin, q o ‘z g ‘alish birinchi neyronni q o ‘z g ‘atadi, u o ‘z navbatida 
ijrochi a ‘zoni, q o ‘z g ‘atadi. B irinchi neyronning aksoni yon shoxlari 
orqali 2,3 neyronlarni q o ‘zg 'a tad i. Ikkinchi neyrondan q o ‘z g ‘alish 
birinchi va beshinchi neyronga boradi. U chinchi neyrondan to ‘rtinchi 
neyronga boradi. To‘rtinchi va beshinchi .neyronlardan yana birinchi 
neyronga keladi. Shunday qilib, q o ‘z g ‘alish m arkazdagi neyronlar 
zanjirida aylanishi hisobiga nerv markazi q o ‘z g ‘algan holatda b o ‘ladi. 
Faoliyat izi m arkaz ishini yengillatish uchun m uhim aham iyatga ega.
N e r v m a r k a z la r in in g c h a r c h a s h i.
N e rv to la la r i n is b a ta n
charcham aydi. N erv m arkazlari esa ju d a tez charchaydi. A gar uzoq 
vaqt bitta harakatni to ‘xtovsiz takrorlasak, harakatlanish kuchi asta- 
sekin susayib oxiri to ‘xtab qoladi, y a ’ni harakatni amalga oshirayotgan 
m uskullar qisqarm ay qoladi. Shu holatda m uskulning o ‘zini bevosita 
yoki unga kelayotgan harakatlantiruvchi nerv q o ‘z g ‘atilsa m uskul 
qisqaradi. Shundan m a’lum b o ‘layaptiki refleks yoyida charchash 
nerv markazida yuzaga keladi. Charchashni kelib chiqishini markazdagi 
sinapslardan qo‘zg ‘alish o ‘tishining qiyinlashishi bilan tushuntiriladi. 
Bunga sabab mediator zaxiralarining ozayishi, hujayralarining energiya 
re su rsla rin i k am ay ish i va p o stsin a p tik m em b ran an i m ed ia to rg a 
sezgirligining pasayishi deb k o ‘rsatish m um kin.
Turli nerv m arkazlarining charchash tezligi har xil b o 'la d i. Tana 
holatini belgilaydigan tonik reflekslam ing nerv m arkazlari eng sekin 
charchaydi. Ixtiyoriy tez harakatlarni boshqaruvchi nerv m arkazlari 
nisbatan tez charchaydi.
N e rv m a rk a zla rin in g tonusi.
K o ‘p c h ilik re fle k s la m in g nerv
markazlarini elektrofiziologik o ‘rganish natijalariga k o ‘ra tinch holatda 
ham markazning ayrim neyronlari qo‘zg‘algan holatda bo ‘ladi. Bunday 
holatni nerv m arkazlarining tonusi deb ataladi. N erv m arkazi bilan 
b o g ‘liq ijrochi a ‘zolarga efferent tolalar orqali siyrak im pulslar borib 
turadi va ularni ham tonusi ta ’m inlanadi.
N erv m arkazlari tonusining periferik a ’zolarga ta ’sirini baqalarda 
oson kuzatiladi. O rqa m iyaning oldingi ildizlari kesilsa baqaning 
oyoqlari ipga o ‘xshab osilib qoladi, m uskullari b o ‘shashgan holatga 
tushadi. Bu orqa m iyani m uskullarga ta ‘siri y o ‘qolganidan darak 
beradi. N erv m arkazlarining tonusi o ‘z n avbatida resep to rlard an
borayotgan afferent im pulslar t a ’sirida yuzaga keladi. B uni ham 
baqada kuzatishim iz m um kin. A gar baqa orqa m iyasining oldingi 
ild iz la rin i b u tu n q o ld irib , o rq a ild iz la ri q irq ilsa p e rife riy a d a n
77

---

borayotgan afferent im pulslarni to ‘xtab qolish sababli m uskul tonusi 
y o ‘q oladi. D em ak, a fferen t im p u lslar nerv m arkazining tonusini 
ta ’m inlab, ijrochi a ’zolarning tonusini ham ushlab turadi.
U zunchoq m iya, o ‘rta m iya va oraliq m iyadagi m arkazlarining 
m uskularni tonusiga ta ‘siri ayniqsa sezilarli. M ushuklarda bosh miya 
to ‘rt tepaligining oldingi do 'm b o q lari sohasidan qirqilsa yozuvchi 
m uskullarning tonusi keskin ortib ketadi.
Oraliq miyani butun qoldirib, miya yarim sharlari olib tashlansa, hay von 
muskullarining «mumga» o‘xshash holati yuzaga keladi. Hayvonlaming 
oyoq va qo‘llarini istalgan holatga solib, shu holatda soatlab charchamay 
turishini kuzatish mumkin. Bunday holatni plastik tonus deb ataladi.
Ayrim zaharlar ta ‘sirida gipnoz va kasalliklar davrida plastik to ­
nus kelib chiqadi. Odam da plastik tonus nerv tizim ining katalepsiya 
degan m axsus holatiga xos. Bu holatda odam qandaydir g ‘ayri tabiiy 
tana holatida bir necha soatlab qotib qoladi.
T o n ik re fle k s la r h a ra k a tla n is h n i a m a lg a o s h iris h d a m u h im
aham iyatga ega.
N erv m arkazlarining ishiga ba ‘z i kim yoviy m oddalarning ta siri.
N erv m arkazlari qon va to ‘qim a suyuqligining kim yoviy tarkibini 
o ‘zgarishiga ju d a sezgir. Nerv markaziga kislorod kelishining kamayishi 
juda tezda uning qo‘z g ‘aluvchanligi y o ‘qotadi va nerv hujayralarining 
o ‘lis h ig a o lib k e la d i. B u n i b o sh m iy a d a q o n q u y ilis h id a g i 
o ‘zgarishlarda ko‘rish mumkin.
Strixnin degan m odda nerv m arkazlarining q o ‘z g ‘aluvchanligini 
torm ozlovchi sinapslarning faoliyatini to ‘xtatish hisobiga orttiradi. 
Xloroform va efir dastlab nerv markazlari qo‘zg‘aluvchanligini orttiradi, 
so ‘ng, pasaytiradi. A pom orfm asosan qusish m arkazini, lobelin-nafas, 
bosh m iya m arkazini q o ‘z g ‘atadi. K orozol bosh m iya p o ‘stlo g ‘ini 
harakatlantiruvchi b o ‘lim ini qo‘z g ‘atib epilepsiyaga xos poytortishni 
keltirib chiqaradi va h.k.
Har xil nerv markazlarining kimyoviy moddalarga sezgirligi turlicha. 
M a s a la n , k is lo r o d n in g 5 -6 m in u t y e tis h m a s lig i p o ‘s tlo q
hujayralarining o ‘lishiga olib keladi, m iya o ‘zani hujayralari kislorod 
yetishmasligiga 15-20 minut chidasa, orqa miya neyronlari 20-30 minut 
qon oqishi to ‘xtagandan keyin ham funksiyalari qayta tiklaydi.
Markaziy nerv tizimida tormozlanish hodisasi.
Adashgan nervni kuchli 
qo‘zg‘atilsa yurak urishlar to‘xtashini, kuchsizroq qo‘zg‘atilganda yurak 
urishlari soni kamayganligini aka-uka Veberlar 1845-yildatajribadako‘rsatgan. 
Bu torm ozlanish jarayonini fiziologiyada birinchi aniqlanishi edi.
78

---

Tormozlanish nerv tizimidagi faol jarayon hisoblanib, qo‘zg‘alish ta ‘sirida 
boshqa qo‘zg‘alish yo‘qqa chiqariladi. Harakatlarni koordinasiyalashda, 
vegetativ funksiyalami boshqarishda, oliy nerv faoliyati jarayonlarini amalga 
oshirishda tormozlanish markaziy nerv tizimida muhim ahamiyatga ega. 
M ark a ziy nerv tiz im id a to rm o z la n ish h o d isasin i k o ‘rsatu v ch i 
I.M.Sechenovning buyuk tajribasi quyidagicha o ‘tkazilgan. Baqa bosh 
miyasini ochib ko‘mv bo‘rtiqlarini osh tuzi kristali bilan qo‘zg‘atilsa orqa 
miya reflekslarining tonnozlanishi kuzatiladi (23-rasm).
23-rasm. «Sechenov tormozlanishi».
Tajriba chizmasi: I-m iya yarim sharlari olib tashlangan baqada refleks
vaqt ini aniq lash, II-ko'ruv do'm bog'i sohasiga NaCl kristali
qo ‘yilgandan so 'ng, refleks vaqtining uzayishi.
Tormozlanish hodisasi keyinchalik markaziy nerv tizimining deyarli 
barcha b o ‘lim larida m avjudligi tajribalarda aniqlandi.
M asalan, sutemizuvchilarda oraliq m iyaning retikulyar formasiyasi 
q o ‘z g ‘atilganda bosh m iya yarim sharlarida torm ozlanish yuzaga 
keladi. D um li tanani qo'zg^atish bir butun organizm ni torm ozlaydi, 
boshlangan ixtiyoriy harakatlar to ‘xtab qoladi, turli analizatorlardan 
kelayotgan signallarni qabul qilish buziladi.
Bosh m iya yarim sharlar p o ‘stlo g ‘i, p o ‘stloq osti tuzihnalariga 
to ‘xtovsiz torm ozlovchi ta ‘sir k o ‘rsatib turadi.
79

---

M arkaziy nerv tizim ida q o ‘z g ‘alish va torm ozlanish jarayonlari 
orasida kurash ketadi. B u kurash natijasida yo m arkaziy q o ‘z g ‘alish 
holati yoki m arkaziy torm ozlanish holati yuzaga keladi.
Bolysozaslya
m
B
0
- “'70
¥ 
МШЫта
.1 
potensial?
A
2-пеугстсшп 
Tormozlsnssh 
Presinaptik 
Antidrorn 
RE.Vvedenskiy
,1-n-syronga 
tormozismsh 
iorrnozlanlsh 
bo
y;eha oessima'
qo!zg'a|lshning 
tcrmosianssh
о!ЩЫ