O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

MARKAZIY NERV TIZIMINING UMUMIY
FIZIOLOGIYASI
N erv tiz im in in g a so siy fu n k siy a si ta sh q i va ich k i m u h itd an
kelayotgan axborotlarni qabul qilish, ularni tahlil qilib, organizm ni 
o ‘zg arib tu ru v ch i tash q i m u h it sh aro itla rig a u zlu k siz m oslash ib
borishini t a ’m inlash hisoblanadi. M arkaziy nerv tizim i organizm
a ’zolarini o ‘zaro bir-biri bilan b o g ‘laydi, ular faoliyatini m ukam m a! 
boshqaradi. N erv markazlaridan buyruq signallari alohida nerv tolalari 
orqali ijrochi a ’zolar faoliyatini ta ’m inlaydi. Buyruq q an ch alik to ‘g ‘ri 
b a ja rilg a n lig i h aq id a g i a x b o ro t q a y ta b o g ‘la n ish ta rz ig a k o ‘ra 
m a rk azg a borib u n ing ishini n e c h o g ‘li m aqsadga m u v o fiq lig in i 
bildiradi. Shunday qilib m arkaziy nerv tizim i organizm dagi barcha 
jarayonlarni birlashtirib odam va hayvonlarni tashqi muhit bilan o ‘zaro 
aloqasini ta'm inlovchi xulq-atvor reaksiyalarini belgilaydi.
N e r v tiz im in in g r e fle k s f a o l i y a t i .
M a r k a z iy n e rv tiz im i 
faoliyatining asosiysi reflekslar shaklida nam oyon b o ‘ladi. Refleks 
deb organizm ni ta ‘sirlarga m arkaziy nerv tizim i ishtirokida bergan 
javob reaksiyasiga aytiladi. R eflekslar yordam ida organizm ning turli 
qism lari orasidagi o ‘zaro aloqa am alga oshadi, a ‘zolar faoliyati bir- 
biriga m oslanadi va um um an olganda organizm ni bir butun gorm onik 
holatda doimo o ‘zgarib turuvchi tashqi muhit sharoitlariga m oslashuvi 
ta ‘minlanadi.
67

---

Yangi eraning И -asrida rim v ra c h i G alen nerv tizim i tuzilishini 
o'rganib odam harakatlarini ixtiyoriy va ixtiyorsiz guruhlarga ajratgati.
B uyuk fransuz m utafakkiri R .D ekart birinchi b o ‘lib. ixtiyorsiz 
harakatlarning refleks tabiatdaligini aytgan. M asalan, u barm oqqa 
igna sanchilganda sezgi uchlaridan q o ‘z g ‘alish nervlar orqali iniyaga 
borib, u yerdan nervlar orqali m uskullarga kelishini tushuntirib bergan. 
D ekart odam ni ruhiy hayoti m oddiy qonunlarga b o ‘ysunm aydi uni 
qandaydir boshqa kuch boshqaradi deb izohlagan. Bu D ekartning 
dualizmi edi.
18-asrda chex olim i I.Proxaska fiziologiyaga «refleks» atam asini 
ldritdi. Keyinchalik refleks ta ’limoti m s olimi l.M .Sechenov tomonidan 
rivojlantirildi. U o'zining «Bosh miya reflekslari» asarida organizmdagi 
barcha harakatlar reflekslar asosida am alga oshadi, shu jum ladan ruhiy 
jaray on lam ing asosida ham reflekslar turadi deb aytgan.
K eyinchalik I.P.Pavlov shartli reflekslarni hosil qilish y o ‘li bilan 
hayvonlarning xulq-atvori ham reflekslar bilan bogMiqligini tajaribada 
isbotlagan.
Reflekslar doimo refleks yoyida amalga oshadi. Refleks yoyi beshta 
elem entlardan iborat b o ‘lad i(l 8-rasm).
Sezuvchi qism yoki reseptorlar maydoni q o ‘zg ‘alganda qo ‘zg ‘alish 
sezuvchi nervlar orqali m arkazga borib, u yerda tahlil qilinib tegishli 
jav o b reaksiyasi harakatlantiruvchi nerv tolalari orqali ishchi a'zoni 
funksional holatini o ‘zgartiradi. D em ak, refleksni yuzaga keltiruvchi 
q o ‘z g ‘£lishni bosib o 'tg a n y o ‘liga refleks yoyi deb ataladi.
Reseptorlar maydoni deganda reseptorlar,.b.orierini*ko‘zning to ‘r 
pardasini, bo‘g‘imning m a’lum bir yuzasi tushuniladi. Reseptor maydoni 
qo‘zg‘atilsa shu maydon bilan bog‘liq refleks reaksiyasi yuzaga chiqadi. 
M asalan, shox parda q o ‘z g ‘atilsa k o ‘zni yum ish, burun b o ‘shlig‘ini 
shilimshiq pardasi qo‘z g ‘atilsa aksirish refleksi yuzaga keladi. Shunday 
qilib, reseptor-maydoQi deganda refleks am alga oshirishda ishtirok 
etadigan sezuvchi nervla^hoshlanadigan jo y tushiniladi.
T urli sezgi tizim larining reseptor m aydonlari tananing har xil 
qism larida joylashgan. K o‘rish - to ‘r pardada, eshitish kortiyev a ‘zoda 
va h.k.
R eflekslarning reseptor m aydonlari k o ‘p hollarda bir-biriga o ‘tib 
k e ta d i. B u n d a u la r t u r li a f f e r e n t n e r v la r b ila n b o g ‘la n a d i. 
R eflekslarning reseptor m aydonining kattaligi h ar-x il b o ia d i. Bosh 
m iya yarim sharlari p o ‘stlo g ‘i bilan b o g ‘liq reflekslarning reseptor 
m aydoni eng katta b o ‘ladi.
68

---