O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

I l l
MARKAZIY NERV TIZIMI (XUSUSIY QISM)
M ark az iy nerv sistem asi y ag o n a va p u x ta m ex an izm b o ‘lib, 
ishlaydi. Shu tufayli odatdagi fiziologik sharoitda turli ta ’sirlarga 
ja v o b a n o rganizm k o ‘rsatad ig an re a k siy a la r x u lq -a tv o r (yurish- 
tu rish )n in g in teg ra tsiy a la n g a n y a x lit b u tu n a k tlarig a o ‘xshaydi. 
Shunday h ar b ir aktda uch kom ponent: 
sen so r (sezuvchi), m otor
(harakatlantiruvchi)
va 
vegetativ
kom ponentlarni ajratish m umkin. 
R eseptorlardan m arkaziy nerv sistem asiga im pulslar kelishi sensor 
kom ponentini t a ’m inlaydi, m otor kom ponentni skelet m uskullari 
y u zag a ch iq arad i v a m o to n e y ro n la rn in g im p u lslari b o sh q a ra d i, 
v eg etativ k om ponent ichki a ’zo lar fao liy atin i, to m irlar diam etri, 
m oddalar alm ashinuvi va gavda to ‘qim alari funksiyalari holatini 
boshqarilishdan iborat. O rganizm ning sensor v a m otor funksiyalari 
k o ‘pincha birlashtirilib, 
som atik fu n k siy a la r
deb ataladi.
M arkaziy nerv tizim ining fu n k siy a la rin i tekshirish usullari.
Olib tashlash (ekstirpatsiya) va qirqib qo'yish.
M arkaziy nerv 
sistem asining turli qism lari olib tashlash (ekstirpatsiya) va qirqib 
q o 'y ish usullari ek sperim ental-fiziologik tad q iq o tlard a qadim dan 
q o ‘llanib kelayotgan usullardir. U lar bosh m iya bilan orqa m iyadagi 
h ar x il b o ‘lim larn in g funksional aham iyati t o ‘g ‘risid a b ir qadar 
m a’lum ot beradi va o ‘tkir tajribalardan ham , xronik tajribalarda ham 
q o ‘llanaveradi. Shu usullardan foydalanib, fiziolog operatsiyadan 
keyin m arkaziy nerv sistem asining qaysi funksiyalari y o ‘qolishini va 
qaysi funksiyalari saqlanishini bilib oladi.
M iy an i k o ‘n d a la n g g ig a q irq ib m a rk a z iy n erv siste m a sin in g
yuqoriroqdagi qismlari funksiyasi ham o ‘rganiladi. M asalan, markaziy 
nerv sistem asining pastroqdagi b o ‘lim laridan ajratilgan (uzunchoq 
miya sohasidan qirqilgan) bosh m iyaning elektr faolligini va ajratilgan 
(oraliq m iya sohasidan qirqib q o ‘yilgan) katta yarim sharlarni elektr 
faolligini F.Bremer o ‘rgangan.
Olib tashlash va qirqib q o ‘yish usullari - m arkaziy nerv tizim idek 
murakkab va nozik tuzilgan mexanizm ga ta ’sir etishning g ‘oyat qo ‘pol 
usullaridir. E ksperim entator bu usulni tadbiq etganda b ir qancha 
h o d isalarg a duch k ela d i, ana shu h o d isalar o p eratsiy ad an keyin 
k u zatilad ig an n atijala rn i b ah o lash d a to ‘sq in lik qiladi. D astlabki
87

---

kunlarda operatsion jaro h a t (to ‘qim alarning kesilishi, y a llig ‘lanishi, 
o g ‘riq ) m a rk a z iy n e rv tiz im in in g fu n k s iy a la r in i s u s a y tira d i. 
K eyinchalik m iyaning qirqilgan yoki olib tashlangan jo y id a yam oq 
t o ‘qim asi o ‘sib, tev a rak -atro fd ag i nerv to ‘q im asig a salb iy t a ’sir 
k o ‘rsatadi. M asalan, k atta yarim sharlarning ayrim qism lari olib 
tashlanganda yam oq hosil b o ‘lishi va uning salbiy ta ’sir k o ‘rsatishi 
sababli b a ’zan tutqanoq (epilepsiya) tutadi.
B o sh m iya 
M iy a ch a
B o'yin
chigaii
O rqa
miya
O 'rta
nerv
T irsa k
nervi
B iia k
nervi 
1
S o n
nervi
Bel
chigaii
D u m g 'a za
chigaii
Q u ym ich
Yeika
Q o vu rg 'a ioro ro
nervlar