O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

g iperrefleksiya
kuzatiladi, y a ‘ni reflektor faoliyat keskin darajada 
kuchayib qoladi. M asalan, orqa m iyasi shikastlangan kishida ommaviy 
reflekslar degan reflekslar qayd qilingan: bir Oyoq panjasiga ta ’sir 
etilg an d a kishi ik k ala o y o g ‘ini to rtib olgan, unda terlash, siydik 
chiqarish va defekatsiya reflekslari yuzaga chiqqan. Orqa m iya qirqib 
q o ‘yilg ach bosh m iy ad an to rm o zlo v ch i t a ‘sirla r k elm ay q o lish i, 
jum ladan retikulyar form atsiyadan orqa miyani torm ozlovchi im pulsar 
kelm ay qo‘yishi oqibatida giperrefleksiya kelib chiqadi. Tormozlovchi 
ta ’sirlarning kelm ay qolishiga aloqador effektlar spinal shok hodisalari 
sekin-asta y o ‘qolgandan keyingina yuzaga chiqishi m um kin.
Orqa m iya reflekslari (spinal reflekslar).
Terining o g ‘ritilishiga, 
M asalan, igna sanchilishiga jav o b an r o ‘y beruvchi 
bukish reflekslari
(fleksor reflekslar)
orqa m iya k o ‘ndalangiga to ‘la qirqib q o ‘yilgach 
b o sh q a re fle k s la rd a n e rta ro q tik la n a d i. B u k ish re f le k s i t o ‘la 
tiklanganda oyoqnibukuvchi m uskullar qisqarishi bilan bir vaqtda 
re sip ro k (pay v asta) to rm o zla n ish n atija sid a yozu v ch i m u sk u llar 
b o ‘shashadi. Ayni v aq td a q aram a-q arsh i 
ko n tra la te ra l -
oyoqni 
y o zu v ch i m u sk u lla r q isq arib , b u k u v ch i m u sk u lla r b o ‘shash ad i.
101

---

Tizzst
refleksi
Мсипш у» patoiogiys tovon reSsks? fBate'nsksy refleksi)
*1............... г
: 
J f \
I
Bfia.kn- fcuKish {effete-
\
. 
-
— 1
ВИзкп! yo?ish reflelcei
W Y V Г * Ц
\
\
-
ff' /
\
•: V
"
/
/■ "
iff Л ' "'
4
#
L
/ 
/ "
\
L
i
\
у
....' 
'4 ) >
30-rasm. Odamlardagi muhim klinik reflekslar va ular markazlarining orqa 
miyada joylanishi.
102

---

Terining turli qism lariga ta ’sir etib, bukish refleksini yuzaga chiqarish 
m um kin. Ayni vaqtda jav o b reaksiyasining xarakteri har xil b o iis h i, 
y a ‘ni unda turli m uskul guruhlari qatnashishi m um kin. B ir reflektor 
ak tn in g t a ’sir jo y ig a b o g ‘liq b o ‘lgan x u su siy a tla ri refle k sn i
m ahalliy belgilari
deb ataladi.
Spinal hayvonda oyoq panjalarining kaft yostiqchalari sal-pal 
bosilganda 
yozish refleksini,
tananing yon yuzasiga t a ’sir etilganda 
q a s h is h r e fle k s in i,
s h u n in g d e k m u sk u l p a y ig a u rilg a n d a shu 
m uskulning ch o ‘ziiishiga javoban bir qancha 
m iotatik reflekslarni
ham k u z a tish m um kin. A yrim h o lla rd a k u ch li t a ’sirg a ja v o b a n
alm ashinish (otdacha) fenom eni kelib chiqishi tufayli (kuchli ta ’sir 
b u k ish re fle k sin i yu zag a chiq arad i) o yoqning ritm ik h arak atlari 
vujudga keladi. Spinal itning tanasi osib q o ‘yilganda oyoqlaridan 
birining panjasi bosilsa, to ‘rttala oyoqni bosib qadam lash tipidagi 
re f le k to r h a ra k a tla r k e lib c h iq a d i (
F ilip p s o n r e fle k s i).
Ic h k i 
organlarning b a ‘zi reflekslari: siydik chiqarish defekatsiya, tom ir 
J ia ra k a tla n tirish re fle k sla rin i ham orq a m iya m ark azlari yu zag a 
chiqaradi.
O rq a m iy a y u q o r ir o q d a n q irq ib q o ‘y ilib , m a r k a z iy n e rv
sistem asining yuqoriroqdagi b o ‘lim laridan ajratib q o ‘yilgach, boya 
a y tilg a n r e f le k s la r n in g h a m m a si s a q la n ib tu r g a n i u c h u n bu 
reflekslarning m arkazlari orqa m iyaning qirqilgan jo y id an pastroqda, 
d eg an x u lo s a c h iq ish i ta b iiy : o rq a m iy a n in g k o ‘p c h ilik qism i 
y u q o r id a g i k o ‘k r a k s e g m e n tla r id a n b o s h la b p a s td a g i b e l 
segm entlarigacha um urtqa po g ‘onasining kanalidan sitib chiqarilgach 
orqa m iyaning barcha reflekslari y o ‘qoladi. Orqa m iyaning m uayyan 
qism lari yem irilganda yoki ularga m os keluvchi orqa m iya ildiziari 
qirqib q o ‘yilganda ham m uayyan reflekslar y o ‘qoladi.
O dam ning orqa m iyasi uzilgach bir necha vaqtdan keyin bukish 
reflekslaridan tashqari, 
tizza refleksi va A x ill refleksi
yaqqol k o ‘rinadi. 
Tizza refleksi shundan iboratki, son to ‘rt bosh m uskulining payiga 
urilganda oyoq tizza b o ‘g ‘im idan yoziladi. A xill refleksi shundan 
iboratki, axill payiga urilganda oyoq boldir-panja b o ‘g ‘imidan yoziladi. 
Bu reflekslar «spinal» odam da ayniqsa kuchaygan b o ‘ladi. Odam
orqa m iyasi to ‘la uzilgandan keyin bir necha vaqt o ‘tgach 
siyd ik
chiqarish va defekatsiya reflekslari
tiklanadi, qovuq va to ‘g ‘ri ichak 
m a ’lum darajada cho‘zilgach shu reflekslar yuzaga chiqadi. Erkakning 
jin siy olati ta ‘sirlanganda 
reflektor ereksiya
va 
eyyakulyatsiya
kelib 
chiqishi, y a ‘ni jin siy olat b o ‘rtib, u ru g ‘ otishi m um kin.
03

---

Orqa miyasi uzilgan odamda qo‘z g ‘alish jarayoni orqa m iyaga keng 
yoyilgani sababli barcha spinal reflekslar norm al chegaralanganlik 
va joylashganlik xususiyatlaridan mahrum b o ia d i. Bu miya o ‘zanining 
to rm o z lo v c h i t a ’siri k e lm a g a n lig i sa b a b li re fle k to r re a k siy a la r 
koordinatsiyasi juda buzilganligini k o ‘rsatadi. H ar qalay orqa miyadagi 
koordinatsiya hayvondagiga nisbatan odam da kam roq rivojlangan, 
chunki m arkaziy nerv sistem asining yuqoriroqdagi b o ‘lim larida r o ‘y 
beruvchi koordinasiya jarayonlari kattaroq aham iyat kasb etadi.
Odam orqa m iyasining chekli ayrim qismlari zararlanganda shu 
qism larning joylashishiga qarab turli reflekslar y o ‘qolishini kuzatsa 
b o ‘ladi. Masalan, orqa miyaning k o ‘krak segmentlaridan bir nechtasi 
zararlan g an d a k o ‘k rak va q o rin n in g te g ish li m etam erlarid a teri 
sezuvchanligi yo'qolib, ter ajratish va tom ir harakatlantirish reaksiyalari 
yuzaga chiqmaydi, shuningdek ayrim muskul guruhlarining harakat falaji 
ro ‘y beradi. Bunday k o ‘pgina mushohadalar orqa miya markazlarining 
nisbiy segmental tartibda joylashganligidan guvohlik beradi.
Orqa m iyadagi bir qancha m arkazlarning segm entar joylashishini 
qayd qilar ekanm iz, b u tun orqa m iyaning funksional butunligini 
t a ’m inlaydigan segm entlararo aloqalar orqa m iyada k o ‘p ekanligini 
ta ’kidlab o ‘tm oq kerak.
Vegetativ nerv sistem asiga m ansub b o ‘lgan bir qancha effektor 
m arkazlar: k o ‘z m uskullarining spinal m arkazi, tom ir harakatlantirish 
va ter ajratish m arkazlari, siydik-tanosil organlari bilan to ‘g ‘ri ichak 
funksiyalarini boshqarish m arkazlari va hokazolar ham orqa m iyada 
bu m arkazlarning jo y lan ish i vegativ funksiyalarning boshqarilishi 
haqidagi bobda k o ‘zdan kechiriladi.
Uzunchoq m iya va Varoliy ко ‘p rig i (keyingi miya).
U zunchoq m iya bilan Varoliy k o ‘prigi 
keyingi m iya
degan um um iy 
nom bilan b irlash tirilad i. U lar o ‘rta m iya bilan birga 
m iya о ‘zanini
h osil qiladi. M iya o ‘zanining tark ib ig a bir talay y ad ro lar ham da 
k o ‘tariluvchi v a tushuvchi y o ‘llar kiradi. M iya o ‘zanidagi to ‘rsim on 
tuzilm a -
retikulyarform asiyaning
m uhim funksional aham iyati bor.
M iya o ‘zani anatom ik va funksional jih atd an orqa m iya, m iyacha 
va katta yarim sharlar bilan b o g ‘langan. M urakkab koordinasiyali 
k o ‘pgina harakat reflekslarining yoylari m iya o ‘zanida tutashadi. 
N afas olish yurak faoliyati, tom irlar tonusini boshqaradigan hayot 
uchun muhim markazlar m iya o ‘zanidadir. Hazm a ‘zolari va boshqa bir 
qancha a ’zolarning funksiyalarini idora etuvchi m arkazlar ham m iya 
o ‘zanida.
104

---

I
3