O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

26-rasm. 
Resiprok tormozlanish (Ch.Sherrington bo‘yicha,1897). 
A-oyoqlarning holati (o ‘ng oyoq bukilgan, chap oyoq yozilgan);
B-tormozlanishning taxmin qilingan mexanizmi (bukuvchi muskulga
borgan qo'zg'alish bir vaqtning o'zida Renshou hujayrasi orqali
yozuvchi muskullar motonevronini tormozlaydi).
Yom - orqa miyadagi yozuvchi muskullar markazi, Вт - bukuvchi
muskullarning orqa miyadagi markazi, Yo - yozuvchi muskullar,
В - bukuvchi muskullar,
M usbat ketm a-ket induksiyada torm ozlangan m arkaz qo‘z g ‘aladi, 
m anfiy ketm a-ket induksiyada esa aksincha b o ‘ladi.
R e n sh o u hujayrasi
Bukuvchilar
motoneyroni
Yozuvohiiar
motoneyroni
84

---

i
D om inant m ark azy u q o ri q o ‘zg ‘aluvchanlikka ega b o ‘lib, tu rg ‘un 
va davom li q o ‘z g ‘algan bo ‘ladi. Dom inant markaz o ‘zidan kuehsizroq 
qo‘zg ‘algan markazlardan qo‘zg‘alishni o ‘ziga tortib olish xususiyatiga 
ega. N atijada dom inant m arkaz bilan b o g ‘liq funksiya kuchayadi. 
M asalan, och hayvon ovqatlanayotganda terisining xohlangan joyi 
elektr toki bilan q o ‘z g ‘atilsa, o g ‘riqdan qochish o ‘rniga ovqatlanishni 
tezlatadi. Ekzogen enaogen va su n ’iy dom inantlar b o ‘lishi m um kin. 
S ovuq sh a ro itd a b a q a la r orqa o y o q larin i ta n a sig a iloji b o rich a 
yopishtirib olishadi. Shunday sharoitda baqaga har qanday tashqi 
ta ’sir oyoqlarini yanada kuchliroq bukishiga olib keladi. Buni ekzogen 
dom inanta deb ataladi.
D om inanta.
D om inanta so ‘zi rus olimi A .A .U xtom skiy tom onidan 
1923-yili fiziologiya faniga kiritilgan. M arkaziy nerv tizim ida qaysidir 
b ir nerv m arkazi boshqa m arkazlardan faoliyatda ustu n lik , y a ’ni 
dom inantlik qiladi.
27-rasm. 
Dominanta prinsipi 
(A.Uxtomskiy bo‘yicha 1923 y.);
a-oldingi oyoqlar bukuvchi
markazlari dominantligi (strixnin
t a ’sir qilinganda), b.v.g-reseptiv
maydonlari qo 'zg ‘atilganda
dominantlikning kuchayishi.
85

---

B ahor oylarida jin siy gorm onlar ta ’sirida erkak baqalar oldingi 
oyoqlari bilan u rg ‘ochilarni quchoqlash refleksi kuchayadi. Shunday 
h o la td a b a q a te ris i ta 's ir la n s a h im o y a la n ish o ‘rn ig a d o m in a n t 
q u c h o q la sh re fle k si k u c h a y a d i. B u n d a y d o m in a n t h o la t jin s iy
gorm onlarni oldingi oyoqlaridagi m uskullarni boshqaruvchi nerv 
m arkaziga t a ’siri natijasida kelib chiqadi. Buni endogen dom inanta 
deb ataladi.
B o s h m iy a y a rim s h a r la r p o ‘s t l o g 'i n i n g o ld in g i o y o q n i 
harakatlantiruvchi qismi o ‘zgarmas tokni anodi bilan ta ’sir qilib, sun’iy 
dom inantani keltirib chiqarish m um kin. Shunday holatda xohlagan 
oyoqni qo‘zg ‘atilsa o ‘ziga xos javob reaksiyasi kelib chiqm asdan anod 
toki ta ‘sir qilayotgan oldingi oyoq harakatga keladi.
Umumiy o xirg iyo
7. O rganizm ning turli javob reaksiyalarini kelib 
chiqishida orqa m iyaning bir guruh m otoneyronlari ishtirok etadi. Bu 
holatni Ch.Sherrington harakat reaksiyalarining «umumiy oxirgi y o ‘li» 
deb atadi. Orqa m iyaning bir guruh motoneyronlari turli xil reflekslarni 
amalga oshishida qatnashadi. Masalan, yurish, m a ‘lum bir tana holatini 
ushlab turish, him oyalanish reaksiyalari bir guruh m otoneyronlar 
ishtirokida yuzaga keladi. Bularning barchasi bir guruh m otoneyronlar 
bir nechta refleks yoyi tarkibiga kirishini k o ‘rsatyapti. Ch.Sherrington 
um um iy oxirgi y o i tarzini oddiy voronkaga o ‘xshatgan. Voronkaning 
keng qism idan axborot kirib tor qism idan chiqib ketadi.
M arkaziy nerv tizim ida sezuvchi neyronlarning harakatlantiruvchi 
neyrondan 5 m arta k o ‘pligi um um iy oxirgi y o ‘l tarzining m orfologik 
asosi hisoblanadi. Nerv, m arkaz bilan b o g ‘liq a ‘zoning ehtiyojidan 
kelib chiqib m arkaz o ‘zining funksiyasini o ‘zgartirishi m umkin. Nerv 
m arkazining bu xususiyatini A .Bets «plastiklik» deb atadi. A gar itni 
operatsiya qilib diafragm aga va o y o g ‘iga borgan nervlari kesilib 
alm ashtirib tikilsa, y a ‘ni diafragm a nervining m arkaziy qism i oyoq 
nervining periferik qism iga va oyoq nervini diafragm a nervining 
p eriferik qism iga ulansa, m a ’lum vaqt o ‘tgandan keyin diafragm a va 
oyoqning harakati to ‘la tiklanadi. Demak, diafragma va oyoq harakatini 
boshqaruvchi nervlarning m arkazlari o ‘z funksiyalarini ular bilan 
b o g ‘liq a ’zolar ehtiyojiga sozladilar.
86

---