O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

18-rasm. 
A-vegetativ, B-somatik reflektor yoylari.
1.Sezuvchi qism-reseptorlar 2.Markazga intiluvchi qism-sezuvchi
-
afferent nervlar. 3.Markaziy, oraliq neyron. 4.Markazdan qochuvchi,
efferent neyron. S.lshchi a 'zo-effektor.
Turli xil reflekslam ing refleks yoyini hosil boM ishida har xil sondagi 
neyronlar ishtirok etadi. Buni sxem atik quyidagicha tasavvur etish 
mumkin (18-rasm).
A gar refleks yoyini hosil b o lis h id a ikkita nerv hujayrasi ishtirok 
etsa, sezuvchi neyrondan q o ‘z g ‘alish bev o sita harakatlantiruvchi 
neyronga o 'tk azilad i, undan ishchi a ‘zoga beriladi. B unday refleks 
yoyini monosinaptik refleks yoyi deyiladi (18-rasm). Uchta yoki undan 
k o ‘p neyronlar ishtirokida hosil b o ‘gan refleks yoylarini polisinaptik 
refleks yoylari deb ataladi. D eyarli k o ‘p hollarda q o ‘z g ‘alish afferent 
neyrondan efferent neyronga oraliq neyronlar orqali o ‘tadi. O raliq 
neyronning m avjudligi tufayli b itta efferent neyron turli afferent 
neyronlardan axborotlarni qabul qilib olishi mumkin. Shu sababli bitta 
refleksni turli reseptor m aydonlarini q o ‘z g ‘atib keltirib chiqarish 
m umkin. Afferent neyronni efferent neyron bilan ikkita va undan k o ‘p 
oraliq neyronlar orqali birikishi m urakkab o ‘zaro aloqalarni am alga 
oshiradi. Bu o ‘z navbatida bir butun organizm ni uzluksiz o ‘zgarib 
turuvchi tashqi m uhit sharoitlariga m oslashishini ta ‘minlaydi.
R e fle k s la m in g sin fla n ish i.
O dam va h a y v o n la rd a ju d a k o ‘p 
reflekslar o'rg an ilg an . B archa reflekslarni qaysidir bir xususiyatiga 
k o ‘ra alohida guruhlargrajratiladi. Biologik aham iyatiga k o ‘ra barcha 
reflekslarni 
ovqatlanish, him oyalanish, tusm ollash-o ‘rganish, jin s iy
va boshqa reflekslarga b o ‘linadi. Individni ovqatga b o ‘lgan ehtiyojini 
q o n d ir is h g a y o ‘n a ltir ilg a n b a rc h a h a r a k a tla r n i o v q a tla n is h
reflekslariga kiritiladi.
0 ‘zini va o ‘ziga yaqinlarni jabrlanib qolishdan saqlovchi harakatlar 
-
him oya refleksiaridir.
69

---

O 'Tganish-reflekslari yordam ida yangi narsa o ‘rganiladi. Jinsiy 
re f le k s la r o ‘z ig a o ‘x sh a g a n n i y a ra tis h va v o y a g a y e tk a z is h g a
qaratiladi.
-^ .R esep to rlarn in g joylanish jo y ig a k o ‘ra - teri, k o ‘rish, eshitish, 
hidlash reflekslari mavjud. Bulam ing barini 
ekstroreseptorli reflekslar
deb ataladi; ichki a ’zolardagi reseptorlardan boshlanadigan reflekslarni 
interoreseptorli,
m uskul, pay va b o ‘g ‘imlardagi reseptorlar ishtirokida 
yuzaga keladigan harakatlarni 
proprioreseptorli
reflekslar deyiladi.
R e f l e k s l a m i n g j a v o b r e a k s i y a l a r i g a k o ‘ra r e f l e k s l a r n i
h a ra k a tla n tiru v c h i
v a 
se k re to r,
y a ’ni sh ira ish lab c h iq a ru v c h i 
reflekslarga b o ‘linadi. H arakatlanuvchi reflekslarda javob reaksiyasi 
m uskul qisqarishi orqali am alga oshadi, sekretor - shira chiqaruvchi 
reflek slard a ja v o b reak siy asi bez t o ‘qim alaridan suyuqlik chiqishi 
bilan k o ‘rinadi.
R e flek sn i am alg a o sh iru v c h i n erv m a rk a z in i m ark aziy n erv
tizim ining qaysi b o ‘lim ida jo ylashganligiga k o ‘ra reflekslarni 
orqa
rniya, uzunchoq miya, о ‘rta miya, miyacha, oraliq rniya va po ‘stloq
reflekslariga b o ‘linadi.
H osil b o ‘lishiga k o ‘ra reflekslarni 
shartsiz va shartli
reflekslarga 
b o ‘linadi. Bu reflekslam ing xususiyatlari keyinroq to ‘la bayon qilinadi.
N erv m arkazlari va ulardan qo ‘zg ‘alishning о ‘tish xususiyatlari.
N erv m arkazi deganda m arkaziy nerv tizim ining turli darajalarida 
joylashgan organizm ning funksiyasini boshqarishda o ‘zaro kelishib 
faoliyat k o ‘rsatadigan nerv tuzilm alari y ig ‘indisiga aytiladi. A niq bir 
refieksning am alga oshishini tashkil qiluvchi m arkaziy neyronlar 
guruhi ham .nerv m ark azM ey ilad i. N erv m arkazi tushunchasiga ham 
anatomik, ham fiziologik m k‘no beriaadi. Anatomik tasavvur qilinganda 
m a rk a z iy nerv tiz im iiiin g m a ‘lum jo y id a t o ‘p la n g a n n e y ro n la r 
tushunilgan. U jo y n i eleH r toki bilan q o ‘z g ‘atish yoki kesib tashlash 
orqali funksional aham iyati aniqlanadi.
Surunkali tajribalar natijasida nerv m arkazi haqida tasavvur tobora 
kengayib borib, u yoki bu funksiyani am alga oshishini ta ’m inlovchi 
n e y ro n la r g u ru h lari m ark az iy n erv tiz im in in g tu rli d a ra ja larid a 
jo y la s h g a n b o ‘lib , h a r b ir d a r a ja d a g i n e rv m a rk a z i a m a lg a
oshirilayotgan funksiyani qaysidir b ir elem entini ta ’m inlaydi. Shu 
sababli nerv markazi m arkaziy nerv tizimining kichik bir chegaralangan 
jo y degan tasavvur o ‘rniga, fiziologik nuqtai nazarda nerv m arkazi 
deganda - bu nerv elem entlari guruhlarini funksional birikishidan 
hosil b o ‘lgan tuzilm a tushunilib, uning m aqsadi m urakkab refleks
70

---

faoliyatini bajarish hisoblanadi. Rus olim i A .A .U xtom skiy bunday 
tuzilmani «yulduzlardan» iborat «yulduz» turkumi deb atagan. Bunday 
fiziologik birlashmaga misol qilib nafas markazini keltirishimiz mumkin, 
uning elem entlari orqa, uzunchoq, o ‘rta, oraliq m iyada va katta yarim
sharlar p o ‘stlo g ‘ida jo y lash g an . B archa elem entlar birlashib bir- 
birlarini to ‘ldirib nafas tizim i ishini organizm holati va ehtiyojiga mos 
holda ishlashini tashkil etadi.
N eiv markazlari ishida bir qator umumiy xususiyatlar mavjud bo‘lib, 
ularni o ‘rganish N. Ye. Vvedenskiy, Ch. Sherrington, A.A.Uxtom skiy va 
boshqalar tom onidan boshlangan. Ularning bu xususiyatlari asosan 
qo‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlari bilan bog‘liq. Nerv markazlarini 
h o sil q ilu v c h i n e y ro n la r z a n jirin in g tu z ilis h i v a s in a p s la rd a n
qo‘zg'alishning o ‘tishi m arkazning xossalarini belgilaydi.
Qo ‘zg 'a lish n in g bir tom onlam a о ‘tishi.
N erv tolasi afferent yoki 
efferen t to la b o ‘lish ig a qaram asd an q o ‘z g ‘alishni ikki tom onga 
o ‘tkazadi. R efleks yoyida q o ‘z g ‘alish resep to r neyrondan oraliq 
neyronlar orqali effektor neyronga qarab o ‘tadi.
Nerv m arkazidan q o ‘zg ‘alishni bir tom onlam a o'tish in i orqa miya 
r e fle k s la ri m rso lid a y a q q o l k o ‘ris h m u m k in . A g ar ta jrib a d a g i 
hay vonning orqa m iya orqa ildiziari qirqilib m arkazga intilgan qismi 
q o ‘z g ‘atilsa, oldingi ild izlard a elek tr p o ten sialla rin i qayd qilish 
m um kin. A gar oldingi ild izla r q o ‘z g ‘atilsa orqa ildizlarda elektr 
potensiallari yuzaga kelm aydi. Demak, nerv m arkaziga qo‘zg ‘alishlar 
a lo h id a y o ‘ld a n k ir ib , a lo h id a y o 'l d a n c h iq ib k e ta d i. N e rv
m arkazlaridan q o ‘z g ‘alishning b ir tom onlam a o ‘tishi m arkazdagi 
neyronlarni bir-birlari bilan sinapslar orqali birikkanligi hisoblanadi. 
S inapslar q o 'z g ‘'alish n i b ir tom onlam a p resinaptik m em branadan 
postsinapstik m em brana y o 'n alish d a o ‘tkazadi.
Qo ‘zg ‘alishningsekinlab о 'tishi. Qo
z g ‘aluvchi reseptorlarni ta ’sir 
etgandan keyin organizm jav o b reaksiyasini yuzaga kelishi uchun 
ketgan vaqt r efle k s vaftti deb ataladi. Bu vaqt ichida resep to rlar 
q o ‘z g ‘aladi, q o ‘z g ‘alish m arkazga in tiluvchi nerv to lalari orqali 
m arkazga o ‘tkaziladi, q o ‘z g ‘alish m arkazdagi bir xil neyronlardan 
boshqa xil neyronlarga o ‘tkaziladi, q o ‘zg‘a!ish m arkazdan qochuvchi 
nerv hujayralariga o ‘tk azilad i, q o ‘z g ‘alish m arkazdan qochuvchi 
neyronlardan ijrochi a ’zoga o ‘tkaziladi va uning qo‘z g ‘alishi natijasida 
refleks yuzaga keladi.
R efleks yoyida q o ‘z g ‘aiishning o 'tish tezligini aniqlash uchun 
orqa miya ildiziari bilan ishlash eng qulay hisoblanadi. Orqa m iyaning
71

---

/ !