Insonlar skelet m uskulida ikki xil: tez
va sekin m otor birliklari
tafovut etilib, ular sekin va tez muskul tolalaridan tashkil topadi. Sekin
motor birliklari da m uskul qisqarishining davom iyligi 100
ms
va undan
k o ‘p b o ‘lsa, tez m otor birlikda esa -10-30
ms
ni tashkil qiladi. Shunday
muskullar borki, ular faqat tez m otor birliklaridan tashkil topgan bo‘ladi
(M asalan, k o ‘z olm asining m uskullari). Bundan tashqari, faqat sekin
m otor birliklaridan tashkil topgan m uskullarni k o ‘rsatishim iz mum kin
(M asalan, boldir muskullari). Lekin, k o ‘pgina m uskullar aralash, y a ‘ni
ham sekin, ham tez m otor birliklaridan tashkil topadi.
M otor birliklarining fiziologik xossalari ular tarkibidagi tolalarning
qisqarish tezligiga b o g ‘liq. A sosan, sekin m otor birliklaridan tashkil
to p g an b o ld ir m u sk u l u n g a t a ‘sir q ilu v c h i im p u lsla r c h asto tasi
sekundiga 10-15 m arta b o ‘lganda silliq tetanik tarzda qisqaradi. Tez
m otor birliklardan tashkil topgan barmoq m uskullarining tetanik holda
qisqarishi uchun chastotasi yuqoriroq, taxm inan sekundiga 50 m arta
b o ig a n im pulslar zarur. •
M uskul tolalarda tinchlik potensialining kattaligi -90
mv,
harakat
potensiali esa -120 -130 /wv ga teng, harakat potensialining davomiyligi
1-3
ms
ni tashkil qiladi.
S kelet m uskullarining tonusi.
M uskullar tinchlik holatida ham
batam om b o ‘shashm aydi, bir qadar taranglikni saqlab qoladi, bunday
h o lat tonus d eyiladi. T onusning tash q i ifo d asi shuki, m u sk u llar
m a‘lum darajada elastik b o ‘ladi. Elektrofiziologik tekshirishlar shuni
k o ‘rsatadiki, skelet muskullarining tonusi muskulga katta interval bilan
ketm a-ket keluvchi nerv im pulslariga b o g ‘liqdir.
A na shu im pulslar
orqa m iyaning m otoneyronlarida vujudga keladi, bu m otoneyronlar
faolligini esa yuqoriroqdagi m arkazlardan, shuningdek, periferiyadagi
m u s k u lla rn in g to la la rid a g i c h o ‘z ilish r e s e p to rla rid a n , m u sk u l
gulavasidan keluvchi im pulslar ushlab turadi.
Muskul gulavasining sezuvchi impulslari orqa ildizlar orqali miyaga
kiradi, shu ildizlarni qirqib q o ‘yish natijasida m uskulning batam om
b o ‘shashib qolishi skelet m uskullarining tonusi refleks y o ‘li bilan
kelib chiqishini k o ‘rsatadi.
M uskulning charchashi.
H ujayra, a ‘zo
va butun organizm ish
q o b iliy a tin in g v a q tin c h a k am ay ish i va dam o lish d an k ey in esa
tiklanadigan holat charchash deyiladi. O zgina yuk osilgan m uskulga
u z o q v a q t e le k tr s tim u lla r b ila n t a ‘ s ir la n s a , sh u m u s k u l
qisqarishlarining am plitudasi asta-sekin nolga yetgunicha kam ayib
boradi. Bu holatni egri chiziq bilan tasvirlansa, charchash egri chizig‘i
60
- \
olinadi. Muskul charchaganda qisqarishlar amplitudasi o ‘zgarishi bilan
bir qatorda qisqarishning latent davri uzayadi, bundan m a‘lum ki,
q o ‘z g ‘aluvchanlik pasayadi.
B unday o ‘zgarishlar m uskul ishlay
boshlagandan keyin darhol
y uz b erm ay d i, b alk i b ir q ad ar v a q t o ‘ta d i, bu d a v r m o b ay n id a
qisqarishlar am plitudasi ortadi va m uskulning q o ‘zg‘aluvchanligi ham
bir qadar ortadi. Bunday paytda m uskul ta ‘sirning m uayyan ritm i va
kuchida ishlashga m oslashib qoladi, y a ‘ni «o'rganadi». Ta‘sir yanada
uzoq davom etsa m uskul tolalari charchaydi.
O rganizm dan ajratib olingan m uskulga uzoq ta 's ir etilganida ish
qobiliyatining pasayishiga ikkita asosiy sabab b o ‘ladi. B irinchisi,
m uskul uzoq vaqt ishlab turganda m odda alm ashinuvi chiqindilari
to ‘planadi, bular esa m uskul tolalarining ish qobiliyatini pasaytiradi.
Shu bilan birga kaliy ionlari tolalardan tashqariga -
hujayra atrofiga
t o ‘plan ib , q o ‘z g ‘aluvchan m em brananing h arak at p o ten siallarin i
vujudga keltirish qobiliyatini susaytiradi.
O rganizm dan ajratib olingan m uskul ch archashining ikkinchi
sababi, m uskulda energiya z ax irasin in g sekin-asta kam ayishidir.
A jratib olingan m uskul uzoq ishlaganda glikogen zaxiralari keskin
d a r a ja d a k a m a y a d i, q is q a r is h u c h u n z a r u r b o ‘ lg a n ATF,
kreatinfosfatning resintez jarayonlari buziladi.
A jratib olingan m uskulda, biz yuqorida tahlil qilgan charchashga
olib keluvchi sabablarni tirik organizm ishlab turganda yuz beradigan
charchashga olib keluvchi sabablarga solishtirib b o ‘lm aydi.
Buning
sababi, organizm da m uskulning uzluksiz qon olib turishida, qon bilan
o z iq m o d d a la r n in g k e lib tu r i s h i d a v a m o d d a a lm a s h in u v i
c h iq in d ila rin in g chiqib k e tish i b ilan iz o h lan ad i. A so siy ta fo v u t
shundaki, organizm da nervdan muskulga qo‘zg ‘atuvchi im pulslar kelib
turadi. N erv-m uskul birlashm asi m uskul tolalariga nisbatan tezroq
charchaydi va shu m unosabat bilan nervdan m uskulga q o ‘z g ‘alishlar
o ‘tm ay qolishi sababli m uskul uzoq ishlab, toliqishdan saqlanadi.
B utun o rg an izm d a n erv m ark az lari ish v a q tid a n erv -m u sk u l
birlashm asidan ham ilgariroq charchaydi.
O rganizm dagi charchash
jarayonining kelib chiqishida nerv m arkazlari holati o ‘zgarishining
ahamiyati katta ekanligini k o ‘rsatuvchi ishonchli dalillar bor. Masalan,
tekshirilayotgan kishiga «eyngilgina savatni k o ‘tarib turibsan», deb
ishontirilsa, u o g ‘ir qadoq toshli savatni k o ‘tarib tura oladi. Yengil
savat k o ‘tarib turgan kishiga « o g ‘ir qadoq toshli savat tutqazildi»,
deb ishontirilsa, aksincha u tez charchaydi.
61
Yuqorida bayon etilgan faktlardan anglashiladiki, organizm dan
ajratib o jingan skelet m uskuliga b ev o sita t a ‘sir
etilganda, uning
charchashi, harakatlantiruvchi nervga t a ’sir etilganda nerv m uskul
b ir la s h m a s id a c h a rc h a s h v a ta b iiy f a o liy a t s h a r o itid a b u tu n
organizm dagi harakat apparatining charchashi faqat tashqi ifodasi
bilan bir-biriga o 'x sh a y d i, ularda m uskullar qisqarishining kuchi va
am plitudasi pasayadi, lekin kelib chiqish m exanizm i jihatidan esa bir-
biridan katta farq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
