M u s k u ln in g q is q a r is h m e x a n iz m i.
H a r a k a tla n tir u v c h i
m o to n e y ro n d a n q o ‘z g ‘a lish m u sk u l to la s ig a a ts e tilx o lin (A X )
m ediatori yordam ida o ‘tadi, AX ni xolinoreseptorlar bilan m uloqoti,
oxirgi plastinkada atsetilxolinni sezuvchi kanallarning faollashuvi va
60
mv
kattalikdagi oxirgi plastinka potensialini yuzaga chiqaradi. Oxirgi
plastinkada hosil b o ‘lgan
potensial, shu qism ga tegib turgan m uskul
tolalari m em branasi uchun ta ’sir etuvchi elektr toki m anbaiga aylanib
qoladi. So‘ng,ra bu potensial 36°C haroratda 3-5
m/s
tezlikda tarqaladi.
S h u n d a y q ilib , m u s k u lla r q is q a ris h id a h a ra k a t p o te n s ia lin in g
generatsiyasi birinchi bosqichni tashkil qiladi.
Ikkinchi bosqichda harakat potensiali m uskul tolalarining ichi
tom on tarqaladi. Buning natijasida m uskulni
qisqartiruvchi apparati
bilan m em brana yuzasi o ‘rta sid a b o g ‘lanish kuzatiladi. T-sistema ikki
q o ‘shni sarkom em i sarkoplazm atik retikulum sisternalari o ‘rtasidagi
a lo q a n i y u z a g a c h iq a ra d i. A lo q a jo y id a e le k tr stim u ly a tsiy a si
ferm entlarning faollashuviga va inozitoltrifosfot hosil b o ‘lishiga olib
keladi. Inozitoltrifosfot sisternalardan kalsiy chiqishini tezlashtiradi
va natijada Ca+2 hujayra ichidagi konsentrasiyasi 107 dan 105 M gacha
ortadi.
H ujayra ichida Ca+2 ionlarining ortishiga y o ‘naltirilgan jarayonlar
m ajmuasi m uskul qisqarish m exanizm ida uchinchi bosqichni tashkil
qilad i. H u ja y ra ic h id a C a+2 io n la r k o n se n tra siy a sin in g
o rtish i,
tropomiozinni aktin iplari yuzasida siljishiga olib keladi, bu vaqtda aktin
iplarining faol m arkazi ozod b o ‘ladi va bu qism bilan m iozionning
ko'ndalang k o ‘prikchalari birlashadi. Tropom iozinning bunday siljishi
troponin m olekulasining konform asion o ‘zgarishi bilan b o g ‘liqdir.
B u n d an shu n a rsa m a ‘lum b o ‘ld ik i, a k tin v a m io z in n i o ‘zaro
m unosabatida Ca+2 ionining ishtiroki troponin va tropom iozin orqali
r o ‘yobga chiqar ekan. M uskulning qisqarish m exanizm ida kalsiy
ionining ahamiyati ekvorin oqsilidan foydalanib o ‘tkazilgan tajribalarda
isbotlangan, bu oqsil kalsiy ioni bilan birikm asi o ‘zidan nur chiqaradi.
Shunday qilib, C a+2 ionlarining troponin
bilan m uloqoti m uskul
qisqarishining to ‘rtinchi bosqichini tashkil qiladi.
M uskul qisqarishining beshinchi bosqichida m iozin boshchasi
o ‘z o ‘qi atrofida aylana b oshlaydi va u aktinning b ir necha faol
m arkazlari b ilan o ‘zaro birikadi. M iozin b oshchasining aylanm a
h arak ati k o ‘n dalang k o ‘p rik n in g tara n g lilig in i osh irad i. M uskul
qisqarishi rivojlanishining har bir lahzasida, k o 'n d alan g k o ‘prikning
boshchasi aktin filam enti bilan bog‘langan b o ‘ladi, boshqasi esa erkin
54
b o ‘ladi, shu tariqa, ularning aktin filam enti bilan bunday b o g ‘lanishi
ketm a-ket ravishda ro ‘yobga chiqaveradi. Bu esa muskul qisqarishini
bir m e’yorda kechishini ta ’m inlaydi.
K o ‘ndalang k o ‘p riklarning boshehasi
k etm a-ket bunday aktin
filamenti bilan bog‘lanishi va uzilishi, nozik v a y o ‘g‘on oqsil iplarini bir-
biriga nisbatan sirpanib siljishini ta ’minlaydi, bu o ‘z navbatida sarkomer
oicham ining kichrayishiga, oxir-oqibat muskul uzunligining qisqarishiga
olib keladi va bu holat muskul qisqarishining oltinchi bosqichini tashkil
qiladi. Yuqorida bayon etilgan bosqich jarayonlar m ajm uasi, oqsil
iplarining sirpanish nazariyasi mohiyatini ko‘rsatib beradi.
M u sk u ln in g b o ‘sh a sh ish i su st ja ra y o n b o ‘lib , k a lsiy io n lari
m iofibrillalar orasidan chiqib ketgandan so ‘ng„ aktin va miozin iplari
muloqoti to ‘xtaydi, natijada muskul tolalari elastikligi tufayli dastlabki
holatiga qaytadi.
Shunday qilib, m ushak tolasining qisqarishi va b o ‘shashishiga
olib
kelu v ch i, k etm a-k et r o ‘у beruvchi ja ray o n la rn i q uyidagicha
tasvirlash mumkin: ta ’sirlash -> harakat potensialining yuzaga chiqishi
-^uni hujayra m em branasi b o ‘ylab va m uskul tolasining ichkarisiga
o ‘tkazilishi -> sarkoplazm atik retikulum ning yon sisternalaridan Sa+2
ajralib chiqishi va m iofibrillalar tom on diffuziyasi ->aktin va m iozin
o q sil ip la rin in g b ir-b irig a « sirp a n ib » h a ra k a t q ilish i -> k a lsiy
n a so sla rin in g fa o lla sh u v i-> sark o p laz m ad a erkin Sa+2
io n larin i
konsentratsiyasining pasayishi-> m iofibrillalarning b o ‘shashi.
M uskulning qisqarish turlari.
M uskul berilgan yakka ta ’sirlarga
m uskul ya kka qisq a rish i
bilan ja v o b beradi. Yakka qisqarish uch
d a v rd a so d ir b o ‘lad i: q is q a ris h n in g la te n t d a v ri,
q is q a ris h va
b o ‘shashish davrlari. L atent davr m ushak tolasi m em branasining
q o ‘z g ‘alishi, tola ichidagi T-tizim b o ‘ylab harakat potensialining
tarqalishi, inozitol uch fosfatning hosil b o ‘lishi, hujayra ichida kalsiy
konsentratsiyasining oshishi, k o ‘ndalang k o ‘priklam ing faollashishi
uchun ketgan vaqt bilan ifodalanadi. M uskul qisqarishini m iografik
qayd qilishining oddiy usulida latent davri 0,02 sekundni tashkil qiladi.
Q isqarish davri y o k i taranglikning ortishi.
M uskul
tolalarining
erkin qisqarishi kuzatilsa, bu holda izotonik qisqarish kuzatiladi.
B unda m uskulning tarangliligi deyarli o ‘zgarm aydi, faqat muskul
tolalarining uzunligi o'zgaradi. Bunday qisqarishga
izotonik
qisqarish
deyiladi. A gar m uskul tolasi ikki tom ondan m ahkam lanib unga ta ’sir
berilsa, u holda erkin qisqara olm aydi. B unday qisqarishga
izom etrik
qisqarish deb ataladi.
55
