O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

13-rasm. 
Tetanik qisqarish turlari
A g ar bu q isq a rish tu rin i to ‘la lig ic h a ta h lil q ilsak , q isq arish
davom ida m uskul tolasining uzunligi haqiqatdan ham o ‘zgarm aydi, 
biroq, sarkom er o ‘lcham i o ‘zgaradi, bu holat aktin va m iozin oqsil 
iplarini bir-biriga nisbatan «sirpanib» kirishidan vujudga keladi. Bu 
holatda yuzaga kelgan taranglanish, tola ichida jo ylashgan elastik 
e le m e n tla rg a u z a tila d i. E la s tik x u s u s iy a tn i m io z in ip la rin in g
k o ‘n d alan g k o ‘p rik c h a la ri, ak tin ip la ri, Z -p la stin k a , u zu n asig a 
jo y la s h g a n s a r k o p la z m a tik r e tik u lu m v a m u s k u l to la s in in g
sarkolemmasi nam oyon qiladi. Inson organizm ida so f holdagi izotonik 
yoki izom etrik qisqarishlar uchram aydi. Taranglikning rivojlanishi 
m uskul to la sin in g u z u n lig in i q isq a rish i b ila n n a m oyon b o ia d i. 
Q isqarishning bunday turi -
auksotonik
+ deyiladi.
B o ‘shashish davri miofibrilladagi -Ca+2 ionlarining konsentrasiyasi 
kamayganda, miozin boshchasi aktin filamentlaridan uziladi va natijada 
b o ‘shashish yuzaga keladi.
14-rasm. 
Skelet muskulining yakka qisqarish egri chizig‘i.
a-ta ’sir etish vaqti, a-b latent davri, b-c kaltalanish davp,
c-d bo ‘shashish davri
Skelet m usk u lin in g yakka qisqarish b alan d lig i t a ’sir kuchiga 
bog‘liq. B o ‘sag‘a kuchi bilan ta ’sir etilganda qisqarish arang seziladi, 
ta ‘sir kuchi orttirilganda qisqarish kuchayadi (submaksimal qisqarish),
56

---

m a ‘lum b a la n d lik k a y etg an t a ‘sir kuchi o rttirilg a n ig a qaram ay, 
m uskulning qisqarish balandligi o ‘zgarm ay qolaveradi (m aksim al 
qisqarish). Buning sababi shuki, m uskul bir talay tolalardan tuzilgan. 
M uskul to lalarin in g h ar biri «bor yoki y o ‘q» qonuniga m uvofiq 
reaksiya k o ‘rsatadi, am m o ham m a tolalarning q o ‘z g ‘aluvchanligi bir 
xil b o ‘lmaganligi uchun kuchsiz ta ’sirga ularning bir qismi a o ‘zg ‘aladi. 
M aksim al q o ‘z g ‘alishda esa m uskulning ham m a tolalari qisqaradi 
Q isq a rish la rn in g qo ‘sh ilish i (sum m atsiya) va tetanus.
Tabiiy 
sharoitda organizmda skelet muskulining yakka qisqarishi uchramaydi. 
N erv tizimidan odatda alohida ta ’sirlar emas, balki uzluksiz tez keluvchi 
b ir qancha nerv im pulslari kelib turadi
Q isqarishlar sum m atsiyasini kuzatish uchun m uskulga ikkita yakka 
ta ‘sir beriladi. Ta‘sirlar o ‘rtasidagi interval shunday b o ‘lishi kerakki, 
ikkinchi ta ‘sir m uskulning qisqarishi yoki muskul tarangligining ortishi 
d a v rid a b e r ilis h i s h a rt, b u n d a k e tm a -k e t y a k k a q is q a r is h la r
sum m atsiyalanadi, n a tijad a y ak k a stim ulga ja v o b an , am plitudasi 
y u q o ri b o ‘lg a n q is q a r is h y u z b e r a d i. A g a r m u sk u l to la s ig a
berilayotgan navbatdagi stim ul m uskulning qisqarish davriga to ‘g ‘ri 
k elsa, u n d a yak k a q isq arish larn in g to ‘la q o ‘shilishi r o ‘y beradi, 
bunday holat 
silliq tetanus
deb ataladi.
Tetanus-bu m uskullarning kuchli va davom li qisqarishidir. Bu 
h o la tn i q u y id a g ic h a tu s h u n tir a d ila r : h u ja y r a ic h id a g i k a ls iy
konsentratsiyasining ortishi, aktin va m iozin o ‘rtasidagi m unosabatni 
am alga oshiradi va k o ‘ndalang k o ‘prik ch ala r yord am id a m uskul 
kuchining generasiyasi uzoq davom etadi.
C hastotasi nisbatan past b o ‘lgan ritm ik im pulslar m uskulga ta ’sir 
q ilg a n d a tis h li te ta n u s s o d ir b o ‘la d i. B u h o ld a q is q a r is h la r
sum m atsiyasi yuz beradi, lekin bunday sum m atsiya chala sum m atsiya 
deyiladi. Tetanik ta ‘sir to ‘xtatilgach, m uskul tolalari avvaliga to ‘la 
b o ‘shashm aydi, keyingina tiklanadi. Bu hodisa tetanusdan keyingi 
yoki qoldiq kontraktura deb ataladi.
T eta n u s q is q a r is h la r i qo ‘s h ilis h in in g m e x a n iz m i.
T e ta n ik
qisqarish balandligi yakka qisqarishning m aksim al am plitudasidan 
ancha ortiq b o ‘ladi. G elm gols (1847 y.) fikricha, navbatdagi har bir 
im pulsda m uskul shu payt b o ‘shashib turganday kaltalanadi, deb 
faraz qildi va bu jaray o n g a superpozitsiya, y a ’ni «qisqarishlarning 
taxlanishi» deb nom berdi.
A m m o k e y in g i ta d q iq o d la r s h u n i k o ‘r s a td ik i, te ta n u s d a
superpozisiya hodisalarini ikkita m exanik effektini oddiy q o ‘shilishi
57

---

deb qarab b o ‘lm aydi. K etm a-ket keluvchi ikki ta ‘sir effekti yakka 
qisqarishlarning arifm etik y ig ‘indisiga teng b o ‘lmaydi, bu y ig ‘indidan 
goh katta, goh kich ik b o ‘lishligi h o zird a m a ’lum . B undan shuni 
anglash qiyin em as, y a ‘ni q o ‘z g ‘alishning har bir avvalgi to ‘lqinidan 
keyin m uskulning yangidan qisqarish xossasi ancha o ‘zgaradi.
N .Y e.V vedenskiy q o ‘z g ‘alish va qisqarishning har bir to ‘lqini 
t o ‘q im a d a o ‘ta q o ‘z g ‘a lu v c h a n lik s h a k lid a iz q o ld ir a d i, deb 
tu sh u n tird i. Ikkinchi t a ‘sir m uskulning q o ‘z g ‘aluvchanligi oshib 
turgan paytda kelsa, ikkinchi qisqarish am plitudasi, ritm ik ta ‘sirlarda 
tetanik qisqarish am plitudasi ham yakka qisqarishdagiga nisbatan 
kattaroq b o ‘ladi.
Y e.B .B abskiyning fikricha, m uskulda tetan ik qisqarishga asos 
bo‘Iadigan o ‘zgarishlar bu muskulda har bir yangi qisqarishda adenozin 
uch fosfat kislotasining ajralib chiqishiga bog‘liq. Ta’sim ing navbatdagi 
to ‘lqini boshlanguncha ATF to ‘la parchalanib ulgurmaydi. Bu modda oz 
konsentratsiyada ham muskul qo‘zg‘aluvchanligi va qisqaruvchanligiga 
katta ta ‘sir k o ‘rsatadi, natijada muskulga kelayotgan navbatdagi har bir 
impuls aw algilariga nisbatan kattaroq natija bera oladi.
I I ; I I I I i I I I I I 
1
I i 
1
T j ; T2-birinchi va ikkinchi
Vaqkt, 0.01 
ta'sirlar
M otor birligi.
M uskul tolalari skelet m uskulining funksional birligi 
b o ‘la olm aydi. B u vazifani neyrom otor yoki m otor birligi am alga 
oshiradi. O rqa m iyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi har 
bir m otor nerv tolasi m uskulning bitta tolasini em as, balki m uskul 
to la la rin in g b u tu n b ir g u ru h in i in n e rv a ts iy a q ila d i. B u g u ru h
harakatlantiruvchi neyron bilan birgalikda m otor birligi deb ataladi. 
M otor birligi tarkibiga kiradigan m uskul tolalarining soni turlicha, bu 
m uskulning bajaradigan vazifasidan kelib chiqadi.
58

---

Odamning turli muskullarida m otor birlik tarkibiga kiruvchi muskul 
tolalarining soni 10 tadan 3000 tagacha boradi. A niq harakatlam i 
bajaruvchi tez m uskullarning m otor birligida tolalar soni ancha kam 
b o ‘ladi. M asalan, k o ‘z va q o i barm oqlarining m uskullarida m otor 
b irlik la ri 10-25 ta, bunga q aram a-qarshi o ‘laroq, gavda h o latin i 
to ‘g ‘rilashda qatnashadigan va aniq nazoratga ehtiyoj sezm aydigan 
sust m uskullarning m otor b irligida 2000 tagacha tola bor.
H arakatlantiruvchi nerv tolalari b o ‘ylab m uskulga kelgan harakat 
potensiali motor birligining tarkibiga kirgan muskul tolalarni bir vaqtda 
q o ‘z g ‘atadi. S og‘lom odam lar m uskullari b o ‘shashgan davrda, elektr 
fa o llik k a ega b o ‘lm aydi, m u sk u lla rn in g b iro z ta ran g lan ish i esa, 
(M asalan, gavda holatini to ‘g ‘rilashda) m otor birliklarida sekundiga
5-10 chastotali razryadlar hosil b o ‘ladi, m uskul qicqarishining kuchi 
o rtis h i b ila n im p u ls la r c h a s to ta s i h am sh u n g a m u v o fiq o rtib
boraveradi.
Harakat biriiWari
Muskui toiaiari