O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI 

 

AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI 

 

 

 

                                      O

‘

ZBEK  TILSHUNOSLIGI  KAFEDRASI 

 

 

 

 

 

5141100 – O‘zbek tili va adabiyoti bakalavr  ta`lim yo‘nalishi 

bitiruvchisi  Saparov Urinbasarning  

 «O‘zbek va qoraqalpoq tillarida o‘zlashma qatlam»  

mavzusidagi 

 

 

 

 

 

 

 

MALAKAVIY BITIRUV ISHI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        

 

 

 

 

 

 

 

Nukus - 2011 

 

 

 

Malakaviy  bitiruv  is hi  O‘zbek  tils hunos ligi  kafedras i  yig‘ ilis hining 

2011-  yil  «___»  __________dagi  №__  bayonno mas i  bilan  himoyaga 

tavs iya qilindi. 

       

          Fakultet dekani:                          f. f. n., dots. K. Tas hanov 

 

          Kafedra  mudiri:                           p.f.n., dots. Sh.Yuldas heva 

 

          Ilmiy  rahbar:                               katta o‘qituvchi S.Jalilov 

 

 

 

 

   Saparov  Urinbasarning  «O‘zbek  va   qoraqalpoq  tillarida   o‘zlas hma  

qatla m»  mavzus idagi    malakaviy-bitiruv  is higa  Davlat  attestats iya 

komiss iyas ining  qarori  bilan  «____»  ball («___%»)  qo ‘ yildi. 

«___»  ________ 2011-yil 

 

 

 

              DAK  kotibas i:

                   

Bekchanova  S.

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mundarija 

 

Kiris h……………………………………………………………… 

I BOB. O‘ZBE K  VA  QORAQALP OQ  TILLARI    

   LEKSIKASINING O‘ZI GA XOS   XUSU SIYATL ARI....... 

 

1.1. O‘zbek  va qoraqalpoq  tillari  leksikas ining tadqiq       

       qilinis hi..................................................................... ...... 

1.2. O‘zbek  va qoraqalpoq  tillari  leksik qatla mlaridagi  o ‘zlas hmalar    

       

1.2.1. Fo rs-to jik c ha o ‘z la s hma lar....................................................

 

       

1.2.2. Ara bc ha o ‘z la s hma la r............................. ...................................  

        1.2.3. Rus t ili o rqa li k ir ib  ke lg a no ‘z la s hma lar…….............................

 

 

II BOB. O‘ZBEK  VA QORAQALP OQ TILLARI    

    TERMINLARIDA    O‘ZLASHM ALAR................................ .... 

 

2.1. O‘zbek  va qoraqalpoq  tillari  terminologiyas ining o‘ziga  xos   

       xus us iyatlari............................................................ ........ 

2.2. O‘zbek  va qoraqalpoq  tillari  o‘zlas hmalaridagi  farqlar............. 

Xulosa................................................................................  

Adabiyotlar.......................................................................  

 

 

 

 

 

 

 

Kirish 

XX  asr  tils hunos ligiga  nazar  tas hlansa,  rus  va  turkiy  tillarni 

qiyos iy  o‘rganis h  masalalariga  katta  e`tibor  berilganligini  ko‘ris h 

mumkin.   Biroq  qardos h  tillarning   fonetik,  gra mmatik,   s intaktik,  

leks ik  xus us iyatlarini  qiyos iy  tadqiq  etis h  boras ida   monografik 

rejada  deyarli  is h  qilinmagan,  desak  xato  qilmagan  bo`la miz .  

To‘ g‘ri,  bu  borada  yuzaga  kelgan  umumiy      xarakterdagi        is hlarda n   

ko‘z  yumolmaymiz.    J umladan,  A.M.   Shcherbakning  “ Sravnitel`naya   

fonetika  tyurkskix    yaz ikov”

1

,  K.M.  Musaevning  «Leks ika  tyurkskix 

yaz ыkov  v  s ravnitel`nom  os vihenie»,   «Leks ikologiya    tyurkskix 

yaz ыkov»

2

  nomli    tadqiqotlari  turkiy  tillarning    umumiy  rejada   

qiyos iy o‘rganis h  boras idagi   muhim  is hlardan sanaladi.  

 

Muayyan  ikki  va  undan  ortiq    qardos h  tillar    materiallarini   

qiyos iy  tahlil  etis h    masalas i    hanuzgacha  echimini  kutmoqda .  

Vaholanki,    qardos h  tillarni    mana  shu    nuqtayi  nazardan    o‘rganis h,  

ularning    qardos hligini  belgilas h,    tillarning    paydo  bo`lis hidagi 

umumiy    jihatlarni  aniqlas hda  katta    rol`  o`ynaydi.   M uhimi  

shundaki,    qardos h  tillar  materiallarini    qiyos iy  tahlil    qilis h  tillar 

o`rtas idagi  mus htaraklik  ha mda    o‘zgachaliklarni    aniqlas h  

imkonini    tug`diradi:  bu  esa    muhim  amaliy  metodik  aha miyat  kas b 

etadi.  C hunki    tillar  o`rtas idagi    o‘zgachaliklarni    bilis h  lisoniy  

interferents iyani    engib  o‘tis h,  ya`niy  tillarni  oson  o‘z las htiris h 

imkonini  yaratadi.  Bunday  is hlarni    tarjimachilik  qonuniyatlarini  

linvistik asos las hga  xizmat  qila olis hini  ham  unut mas lik kerak.  

 

Shu 

nuqtayi 

nazardan 

qaraganda, 

B. Karimov 

va 

Sh.M utalovlarning    “...  hozirgi    davrda  s hakllanib    bo`lgan  turkiy 

millatlar  faqat  erkin  umumiy    faoliyat  natijas ida  yots iramay,  borga n 

sari  yaqinlas his hi    mumkin,  chunki,  bizlarning  turkiy  tilimizni,  

                                                

1

 Sherbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazikov. – Leningrad, 1970. 

madaniyatimizni,   ma`naviyatimizni,   dunyomizni  rivojlanitiris h  kab i  

ko‘plab 

funda mental 

umumiy 

maqsadlarimiz 

va 

porloq 

is tiqbollarimiz  bor”

3

,  -  degan    fikrlari  masalaning  mohiyatini 

to`laroq    ochib  beris hga    xizmat    qiladi.  Bayon  qilinganlar 

is himizning dolzarbligidan darak beradi. 

 

Is himizning  tadqiqot  obyekti  qilib  har  ikkala  tilda  nas hr 

qilingan  ilmiy,  tarixiy-badiiiy  asarlar,  turli  hujjatlar  tili  tanlandi.  

Ayni  s hunday  yo`l  tanlas himizdan  maqsad  o‘tgan  asrning  bos hlarida   

qator    turkiy    tillar    tez    rivojlana  bos hladi.    Shu  sababli  tillarda ,  

xus usan,  ularning  leks ikas ida   fan  va    texnika,  iqsodiyot,  ijtimoiy 

siyos iy  va  hokazo    sohalarda  ko‘plab  yangiliklar  paydo  bo`ldi.  

Bularning  barchas i    maxs us  s o‘zva  terminlarning    yuzaga   kelis higa  

sabab  bo`ldi.  “ Shuning  uchun    turkiy  adabiy    tillarning    hozirgi 

ter minologiyas i  mua mmolarini  is hlab    chiqis h  hamda  ter minlarga  

ilmiy  va  ijtimoiy    nuqtayi  nazardan  baho  beris h  nafaqat  nazariy 

bilim  jihatidan,   balki  a mliy  jihatdan    ham  katta   aha miyat  kas b  etadi,  

ter minologik  is hlarni  yanada tako millas htiris hga  imkon  tug`diradi” 

4

     

 

Fikrimizcha,  o‘zbek  va  qoraqalpoq  tillari  leks ikas ini  qiyos iy 

jihatdan  o‘ rganis h  mana  s hu    maqsadni  amalga  os hiris h    is higa   

hissa bo`lib  qo`s hiladi. 

 

To‘ g‘ri,   o‘zbek  va  qoraqalpoq  tillari  bir  til  oilas iga,  turk iy 

tillarga  mans ub.  Bu  xalqlar  o`rtas ida  hududiy  chegara  yo`q,  bitta  

mustaqil  respublikas ida  yas has hadi.   Lis oniy  materiallar  tahlilida n 

shu  narsa  ma`lum  bo`ldiki,   ayniqsa,  har  ikkala  til  leks ikas ida  

mus htarakliklar  ham, o‘z gachaliklar ha m   mavjud.  

 

Bitiruv  malakaviy  is himis hda  qiyos iy-tipologtk  metodda n 

foydalanildi. 

                                                                                                                                                   

2

 Musayev K.M. Leksika  tyurskix yazikov v sravnitel`nom  osveshenie. – Moskva. 1975. Leksikologiya      

tyurskix yazikov. – Moskva 1984.    

3

 Karimov B. Mutalov Sh. O`rta turk tili – Toshkent: Mehnat, 1992 15-bet 

4

 Musaev K.M. Leksikologiya tyurkskix yazo`kov – s 6. 

 

Qayd  etis h  lozimki,  1989  yili  oktyabrda    o‘zbek,  1990  yil i 

dekabr  oyida  esa     qoraqalpoq  tili    davlat  tili  haqida     qonunga   ega  

bo`ldi.  Shuningdek,  yana   bir  olams humul  voqeani    qayd  etib  o‘tis h 

o`rinlidir.  1991-  yili  31-avgus t  kuni  O‘zbekistonRespublikas i  sobiq 

ittifoq  respublikalari  ichida  birinchilardan  bo`lib  o‘z mustaqilligin i 

e`lon  qildi.  Qoraqalpog‘ is ton  esa   suveren  res publika    s ifatida   

O`zbekistonning  tarkibiy  qis mini  tas hkil  qiladi.    Bu  muhim  dalilla r 

har  ikkala  til  o`rtas ida  qadimdan  qaror  topib,  kelgan  lisoniy  

infor mats iya  almas his h    jarayonini  yanada  keng  miqiyosda  

rivojlantiris hdan 

iborat 

muhim 

vazifani 

ko`ndalang 

qildi.  

Pirovardida,  hayotning  barcha    jabhalarini  qamrab  olgan  s ohala r  

bo`yicha   yuzaga  kelayotgan  lisoniy    mate riallarni  o‘zbek  tilida n  

qoraqalpoq  tiliga  va,    aks incha,  qoraqalpoq  tilidan  O‘zbek  tiliga 

tarjima  qilis h  zarurati  yuzaga  kelmoqda.  Ayniqsa,  bu  jarayonda   

ijtimoiy-s iyos iy    hujjatlar  va  adabiyotlarni  tarjima  qilis h  masalalari 

muhim  rol`  o`ynaydi.  Zero,  O‘zbekis ton  Respublikas ining    Davlat 

tili  haqidagi  qonunida  O`zbekistonda  o‘zbek  xalqining  ilm- fan  tilini 

tako millas htiris h  uchun  O‘zbek  tilid a  ilmiy-texnik  ha mda    ijtimoiy-

siyos iy  ata malarni  yaratis h,  ijtimoiy,  iqtisodiy,  tarixiy,     adabiy-

badiiy,  madaniy  va  ilmiy  meros ini  keng  targ`ib  qilis h  va  chuqur 

o‘rganis hzarurligi  qayd  etilgan.  Qonunning    ayni  s hu  band i  

Qoraqalpog‘ iston  Respublikas ining   Davlat  tili  haqidagi  qonunida  

ha m o‘z ifodas ini topgan.   

 

Shunga  ko‘ra,  o‘zbek  va   qoraqalpoq  tillari  leks ik  qatlamlarini 

qiyos iy  rejada o‘rganis hning  ahamiyati os hdi  va os haveradi.  

 

Is himiz 

natijalaridan 

o‘zbek 

va 

qoraqalpoq 

tillla r i 

leks ikologiyas ni  o‘rganis hda,  amaliy  va  mus taqil  is hlarni,  kurs  

is hlarini  bajaris hda  material s ifatida foydalanis h  mumkin. 

Bitiruv  malakaviy  is himiz   kiris h,  ikki  bob,  xulosa   va 

adabiyotlar  ro`yxatidan  iborat. 

I BOB. O‘ZBE K  VA  QORAQALP OQ  TILLARI  

LEKSI KASINING  O`ZIGA XOS XUSUSIYATL ARI 

 

1. 1.   O‘ZB EK   VA  QORAQAL POQ  T IL L ARI  L EK SIK ASINI NG 

TADQ IQ  QI LI NISH I   

 

O‘zbektils hunos ligida  ham    leks ika   tadqiqiga    bag`is hlanga n 

qator  is hlar  yuzaga  keldi.  Bu  yo`lda   dastlabki  qada m  F. Kamol

5

,  Ya. 

Pinxasovlar

6

  tomonidan  qo`yilgan  edi.  Shu  bilan  birga,  O‘zbek  tili 

leks ikas i  masalalari  “Hozirgi  zamon  O‘zbek  tili”

7

,  “ Hozirgi 

o‘zbekadabiy  tili”

8

  kabi  gra mamatik  tadqiqotlar  va  dars liklarda  ha m 

o‘zifodas ini  topgan.   1981-  yilda   O`zFA  til  va  adabiyot  ins titutinin g  

bir 

guruh 

tils hunos 

olimlari 

tomonidan 

“O‘zbek 

tili 

leks ikologiyas i”

9

  nomli   yirik  is h  maydoniga keldi.  

 

O‘zbektils hunos ligida 

ona 

tili 

leks ikas ining 

o‘ rganis hga  

bag`is hlangan  ayrim  monografiyalar    chop  etildi.  Bu  o`rinda  

E. Begmatov 

10

  va  B. Bafoevlarning  

11

  monografiyalarni  ko‘zda 

tuta miz. 

 

Alohida  o`qtirib  o‘tis hni    lozim  deb  his oblaymiz :  Qoraqalpo q 

tils hunos ligida  ha m    leks ikani  tadqiq  qilis h  boras ida  munos ib  is hlar 

amalga  

os hirildi.  

N. A. 

Bas kakovning 

“Sostav 

leks ik i 

karakalpaks kogo  yazыka  i  struktura  slova”

12

  no mli  lirik  maqolas i 

maydonga   keldi.  Keyinchalik  esa  e. Berdimuratov  qala miga     mans ub 

“Ha’zirgi  zaman  qaraqalpaq  tili  leks ikologiyas i”

13

  H. Hamidovning 

                                                

5

 Kamol F. O‘zbektili leksikasi. – Toshkent, 1953  

6

 Pinxasov Ya Hozirgi zamon o‘zbek tili leksikasi. – Toshkent 1960 

7

 Tursinov U., Muxtarov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o‘zbek tili (morfologiya, leksika). –Toshkent,   

   1971.  

8

 Shoabdurahmanov Sh., Asqarov M., Xojiev A., Rasulov I., Daniyarov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –   

   Toshkent 1980. 

9

 O‘zbektili leksikologiyasi. –Toshkent, 1981. 

10

 Begmatov E. Hozirgi o‘zbek tilining leksik qatlamlari. –Toshkent, 1985. 

11

 Bofoev B Novoiy asarlari leksikasi. –Toshkent, 1983. 

12

 Baskakov N.A. Sostav leksiki karakalpakskogo yazika i struktura slova // Issledovaniya po  

   sravnitnl`noy grammatiki tyurkskix yazikov.-Moskva,1962.  

13

 Berdimuratov e.Hazirgi zaman qaraqalaq tilinin leksikologiyasi. -Nokis, 1968. 

“Ha’zirgi  za man  qaraqalpaq  tili  tariyxыnыng  ocherkleri”

14

  nomli 

tadqiqotlari  nas hr qilindi. 

 

Biroq  turkiy  tillar  materiallari  as osida  qiyos iy-chog`is htiris h 

rejas ida  qilingan  is hlar  etarli  emas day  tuyuladi.  Shunga   qaramay,  

keyingi  paytlarda  turkiy  tillar  leks ikas ini    qiyos iy  rejada   o‘rganis h 

mas alas iga  e`tibor  berila  bos hlanganini  ko‘ ris h  mumkin.  Yuqorida  

qayd 

etganimiz 

K.M usaevning 

tadqiqotlari,  

s huningdek,  

B.Serebrennikov 

va 

N. Gadjievalarning

15

 

monografiyalari 

ana  

shunday  is hlar jumalas idandir. 

 

Tyurkolog  olim  K.M usaevning  e`tirof  etis hicha,  «…  hozir gi 

bosqichda    turkologiyaning  rivojlanis hida,  umuman  turkiy  tilla r 

leks ikologiyas ini  is hlas h  boras ida  qoloqlik    yuz    ber moqda;  ayniqsa ,  

fonetik,  morfologik  va  s intaktik    muammo larni  is hlab  chiqis hga  

qaraganda  qiyos iy  ham  tarixiy  leksiklogiyani  tadqiq  qilis h  ancha  

orqada qolmoqda  »

16

 

 

Ma`lumki,  turkiy  tillar  leks ikas ini  boyitis h  asosan  ichk i  

res urs lardan    foydalangan    holda  so‘zyasas h  us ulidan  va   bos hqa   

tillardan  leksemalar  o‘z las htiris h  hisobiga  a malga  os hiriladi.  

So‘z yasas h    mohiyati  va  uning  xilma-xil  us ullari  (s intetik,  analitik ,  

leks ik),  o‘zlas htirmalarning  ahamiyatiga   etarli  baho  bera  olis h  va 

ulardan    chiqadigan  umumlas hmalar    bo`yicha  nazariy  va  amaliy  

xulosalar chiqaris hga  imkon tug`diradi. 

 

Shu  jihatdan  qaraganda,  ayrim  tillar  leks ikas ini  o‘rganis h 

muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Biroq  nafaqat    qardos h    bo`lmaga n 

tillar,  balki  qardos h    tillar    leks ikasini  ha m  tarixiy  va    qiyos iy-

chog`is htirma  rejada tadqiq qilis h o‘ ziga  xos aha miyatga egadir.  

 

Shu  nuqtayi  nazardan  qaraganda,  turkiys hunos likda  u    yoki  b u 

leks ik  qatlamni  qiyosan  o‘rganish  mua mmolari  ancha  ilgar i 

                                                

14

 Xamidov X.Qaraqalpaq tili tariyxinin ocherkleri. -Nokis, 1972. 

15

 Serebrennikov B., Gadjieva N. Sravnitel`no-istoricheskaya gramatika tyurkskix yazo`kov. Baku, 1979; 

Sravnitel`no-istorichesaya grammatika tyurkskix yazo`kov.-Moskva, 1986. 

bos hlanganini  va  u  yoki  bu  darajada  davom  ettirilayotganligini  

kuzatis h  mumkin.   Bu  borada   I. Is moilovning  1966-  yilda  nas hr 

ettirgan  monografiyas i  muhim  is hlardan  biri  sanaladi.

17

  M uhimi 

shundaki,  mazkur  is hda   O‘zbek  va  uyg`ur  tillardagi  “qon-

qarindos hlik   terminlari”  (ota,  ona,  aka,  tog`a,  xola,  bo`la,    buvi,  

amma,  nabira ),    “ nikohdan  keyin  paydo  bo`lgan  qarindos hlik  

ter minlari”  (er,  xotin,  kuyov,  kelin,  pochcha,  boja,  ovs in,  qayin  ota ,  

qayin  ona,  quda ),  nihoyat,  “ tutingan  so‘zi  bilan  ifodalangan  yaqinlik 

nomlari”  (tutingan  ota,  tutingan  ona ,  tutingan  o`g`il,  tutingan  opa,  

tutingan  aka-uka)  ning  bir-biridan  farqi,  o`xs has h  jihatlari,  bunda y 

ter minlarning  paydo  bo`lis hi  va  amalda  qo`llanis h  me`yorlar i 

atroflicha  tahlil  etilgan.  M uallifning  o‘z i  qayd  etganidek,  “ O‘zbek 

va   uyg`ur  tilidagi  qavm-qarindos hlik  terminlaring  bir-biridan  farqi,  

shuningdek,  ularning  tarixiy  taraqqiyoti,  s hevalardagi  ko‘ rinis hi 

to‘ g‘ris ida  fikr  yuritiladi.  Bu  tillardagi  umumturkiy  birlik  va  har  bir 

tilning  o‘z iga  xos  xus us iyatlari,  bir-biridan  farqlari  tahlil  etiladi”.  

Shunga  ko‘ra,  monografiya  nas hr  etilgan  davr  taqozos i  bilan  bo`ls a  

kerak,  is hda  ayrim  nuqsonlarga  ha m  yo`l  qo`yilganiga   ko‘z ga 

tas hlanadi.  Bizningcha,  is h    “ Turkiy  tillarda  qavm-qarindos hlik  

ter minlari”  deb  atalgan  ekan,  unda  ozarbayjon,  tatar,  bos hqirt,  yoqut 

(hozir  saxa  deb  atalmoqda )  kabi  turkiy  tillardagi    dalillarga  ha m 

murojaat  etis h  lozim  edi.  Gap  s hundaki,  is hda  qavm-qarindos hlikka  

oid  tus hunchalarni  ifodalas hda,  asosan,  “ termin”  leksemas ida n 

foydalanilgan.  Ayni  s hu  pozits iya   to‘ g‘ri  bo`lgani  holda,  is hda  

mazkur  tus huncha  “ nom”,  “ so‘z”  kabilar  bilan  ham  ifodalangan.  B u 

yo`lni to‘ g‘ri deb bo`lmaydi albatta.  

 

Muhim  dalil  s ifatida  s huni  alohida  ta`kidlab   o‘ta mizki,  keyingi 

yillarda   turkiy  tillarning  ayrim  leks ik  qatlamlarini  qiyos iy  yo`s inda  

                                                                                                                                                   

16

 Musaev K.M. Leksiklogiya tyurkskix yazo`kov.- S. 3. 

17

 Ismoilov I.Turkiy tillarda  qavm-qarindoshlik terminlari.-Toshkent, 1966. 

o‘rganis hga  bag`is hlangan  yana  bir  nechta  monografiya  yuzaga  

keldi.  Shulardan  biri  “ O`rta  Os iyo  va  Qozog`iston  turkiy  tillar i 

leks ikas ining  taraqqiyoti

18

”  deb  nomlanadi.  D.X. Bazarova  va  

K. Sharipovalar  tomonidan  yozilgan  monografiyada  Markaziy  Os iyo 

hududidagi  turkiy  tillar  va  ularning  ayrim  s hevalarda  qo`llanilga n  

zoologik  ter minlar,  jumladan,  otlar,  tuyoqli  yovvoyi  hayvonlar,  

us hoq  mollar,  qoramollar,  cho`chqalar  va  ular  bilan  aloqador  o`nlab 

leksemalar  tadqiqot  obyekti  qilib  olingan.  M uhimi  s hundaki,   bunda y 

ter minlarning  o‘zbek,  qozoq,  qirg`iz,  turk man,  uyg`ur  tillarida  

qo`llanis h  doiras i,  leks ik-  semantik  xus us iyatlari  yetarli  dalillar 

asosida  isbotlab  berilgan.  Biroq,  yana   ta`kidlaymiz,  is hning  nomi 

dabdabali,  ya `ni  keng  qa mrovli  ekanligidan  ko‘z yuma  olmaymiz.  

Chunki  is hda  faqat  qayd  etilgan  obyektlarning  terminlari  tahlil 

qilingani  holda,  uni  “ O`rta  Os iyo  va  Qozog`istondagi    turkiy  tillar 

leks ikas ining 

taraqqiyoti” 

deb 

nomlas hni 

to‘ g‘ri, 

deb 

ayta  

olmaymiz.  Shuningdek,  mazkur  is hda  “ter min”,  “ so‘z”  (s lovo),  

“nom”  (nazvanie )  kabi  leksemalar  aralas h  holda  is hlatilaverganin i 

ha m  ko‘rsatib  o‘tis hni  lozim,  deb  hisoblaymiz.  Shunga  qaramay,  

mazkur  is h  ha m  turkiy  tillar  leks ikas ini  o‘rganis h  muammolariga  

bag`is hlangan  muhim  monografiya   sifatida  o‘z iga  xos  o`ringa  ega  

(o`rni  kelganda  s huni  aytib  o‘tis h  joizki,  tils hunos  olimla r 

R.Doniyorov 

va 

A. Qos imovlar 

mazkur 

is hning 

yutuq 

va 

kamchiliklari  haqida o‘z fikrlarini bildiris hgan 

19

). 

1990-  yili  I.Is moilov,  K.Meliev,  M.Saparovlar  to monidan  “ O`rta  

Os iyo  va  Qozog`is ton  turkiy  tillar  leks ikas idan  tadqiqot

20

  no ml i 

                                                

18

 Qarang: O‘TA.-Toshkent, 1992.-№2.-B. 58-60. 

19

. Ismailov I., Meliev K., Saparov M. O‘rta Osiyo va Qozog`iston turkiy tillari leksikasidan tadqiqot.  –T.: 1990. 

20

 Mirzayev M. Sovetsko – internatsional`nie slova v uzbekskoy periodicheskoy pechati (1945-1950): Avto ref.   

dis ... kand. filol. nauk. – Tashkent, 1951; Jamolxonov.X.A. O‘zbekbotanika terminologiyasining tarkib topishi 

va rivojlanishi tarixidan: filol. fan. kand.diss avtoref. – Toshkent. -1969. Daniyarov R. Texnicheskaya 

terminologiya uzbekskogo yazika na sovremennom etape: Avtoref. dis......  dok. filol. nauk . – Tashkent. 1988.     

monografiya  maydonga   keldi.  Us hbu  tadqiqot  ha m  turkiy  tillar 

leks ikas ini  qiyos iy  rejada  tahlil  qilis hga  bag`is hlangan  muhi m 

is hlardan  biridir.  Unda  “ O`rta  Os iyo  va  Qozog`iston  hududlaridagi 

turkiy  tillar  so‘zboyligining  maxs us   ata malari  -  uy-ro‘z g`or 

buyumlari,  mevali  daraxt  va  poliz  ekinlari  no mlari  qiyos iy-tarixiy 

jihatdan 

yoritilgan. 

Tadqiqotda  

regiondagi 

turkiy 

tillarnin g 

so‘zboyligi,  sohalar  leks ikas i,  ularning  s hakllanis hi,  taraqqiyoti  va 

o‘zbek,  uyg`ur,  qozoq,  qirg`iz,  qoraqalpoq  ha mda  turk ma n 

tillarining  o‘zaro  munosabati,  ularning  bir-biriga  ijobiy  ta`s iri”  kab i 

jihatlar etarli dalillar orqali atroflicha yoritilgan.  

O‘zbek  ter minologiyas ida    o‘tgan  asrning  50-yillarid an  keyin 

qator  ilmiy  is hlar  a malga  os hirilganligi,  ya`ni  no mzodlik  va 

doktorlik  dissertats iyalari  yoqlanganligi,  monografiyalar  va  risolalar 

chop  etilganligi,  yuzlab  maqolalar  e`lon  qilinganligi  ma`lum

21

. 

Shuningdek,  Qoraqalpoq  tils hunos ligida  ha m  mazkur  tilning  u  yok i 

bu  leks ik  qatlamlarni  o‘rganis hga  bag`is hlangan  qator  is hlar  yuzaga  

keldi.  O‘zbek  va  qoraqalpoq  tillarida  mavjud  bo`lgan  is hlarnin g  

barchas iga  munosabat bildirib o‘tis h  niyatimiz  yo`q, albatta. 

  Shuni  alohida  ta`kidlas h  lozimki,  O‘zbek  tilining  ijtimoiy-

siyos iy  ter minologiyas i  monografik  tadqiqot  obyekti  bo`lgan  emas .  

Lekin ayni s hu sohaning  maxs us terminologik  lug`ati  1976-  yildayoq 

nas hr  etilgan  edi.  1992-  yilda  H. Dadaboevning  “ XI-XIV  asrlar 

turkiy  tillar  yozma   yodgorliklaridagi  ijtimoiy-s iyos iy  va  sots ia l 

iqtis odiy  ter minologiya”

22

  no mli  monografiyas i  maydonga  keldi.   

Is hda O‘zbek tilidagi, binobarin, turkiy tillardagi  ijtimoiy-s iyos iy  va 

sots ial-iqtisodiy  terminlarinini  o‘ rganis hga   bag`is hlangan  bu  jiddiy 

is hda  turkiy  tillarning  s hakllanis hida  o‘z ining  muhim  rolini 

                                                

21

 Dadaboyev X.A. Obshestvenno-politicheskaya i sotsial`no-ekonomicheskaya terminologiya v tyurkoyazichnix 

pis`mennix pamyatnikax XI-XIU vv.: Avto ref. dis.... dokt.filol.nauk.- Tashkent,1992. 

22

 Pirniyazova A. Puti razvitiya i formirovaniya obshestvenno-politicheskoy leksiki v sovremennom 

karakalpakskom yazike: Avtoref.dis… kand. filol.nauk. -Tashkent, 1986. 

o`ynagan  ko‘ rsatilgan  sohalar  terminlarining  paydo  bo`lis h  va   tilda  

qo`llanis h  mummolari atroflicha o‘rganilgan. 

  Shu  bilan  birgalikda  ijtimoiy-s iyos iy  ha mda  s ots ial-iqtisodiy 

ter minlarning 

paydo 

bo`lis h 

tarixiga, 

ularning 

yasalis h 

qonuniyatlariga  ha mda   bos hqa  tillardan  o‘z las htirilgan  ter minlar 

hisobiga boyis hi  masalalariga alohida e`tibor  berilgan. 

  Qoraqalpoq  tils hunos ligida   ha m  bir  qator  leks ik  qatlamlar 

tadqiq  qilinganligini  ko‘ris h  mumk in.  Bu  o`rinda  A.Pirniyazovaning  

“Hozirgi  qoraqalpoq  tilida  ijtimoiy-siyos iy  leks ikaning  s hakllanis h 

va  rivojlanis h  yo`llari”

23

nomli  nomzodlik  is hi  maydonga keldi. 

  Haqiqatan 

ham, 

mazkur 

dissertats iya 

muhim 

mavzuga  

bag`is hlangan. 

Unda  

qoraqalpoq 

tilida 

ijtimoiy-s iyos iy 

ter minlarning  paydo  bo`lis h  tarixi  va  keyingi  rivoji  haqida  muhi m 

fikrlar  bildirilgan.  J umladan,  is hda   ijtimoiy-s iyos iy  terminlarnin g 

qoraqalpoq  adabiy  tili  taraqqiyoti  bilan  birga  rivojlanib  boris h 

yo`llari tahlil etilgan. 

  A. Pirniyazovaning  qayd  etis hicha,   dastlab  og`zaki  nutqda  

qo`llab  kelingan  ijtimoiy-s iyos iy  terminlar  yoz ma  nutq  shaklida  

mustahkamlanib  bordi.  Shundan  so`ng  muallif  ijtimoiy-s iyos iy 

ter minlarning  qoraqalpoq  tilida  rivojlanis h  yo`llarini  qo`yidagi 

davrlarga bo`lib o‘rganadi: 

  Birinchi  davr,  ya`ni  1917-1940  yillarda  qoraqalpoq  yozuvini 

yaratis h  va  uni  tako millas htiris h,  nas hriyot  is hlari,  gazeta -

jurnallarning  paydo  bo`la  bos hlas hi  munosabati  bilan  yangida n 

yuzaga kela bos hlagan. 

  Is hdan  ma`lum  bo`lis hicha,  va  haqiqatan  ham  ikkinchi  davrda  

(1940-1960) 

qoraqalpoq 

tilining 

alifbos i 

va 

imlo 

qoidalar i 

tako millas htirila   boriladi.   Qoraqalpoq  tils hunos ligining  ayri m 

                                                

23

 Pirniyazova A.Puti razvitiya i formirovaniya obshestvenno-politicheskoy leksiki v sovremennom 

karakalpakskom yazike: Avtoref.dis…kand.filol.nauk. -Tashkent, 1986. 

nazariy  masalalari  o‘ rganila  boshlaganligi,  ayni  s hu  davrda  

ter minologiya  masalalariga  katta  e`tibor  berila  bos hlaganligi  alohida  

uqtirib o‘tiladi. 

 

 

Uchinchi  davr  (1960  yilidan  hozirgi  vaqtincha ),  deb  uqtirad i 

A. Pirniyazova,  qoraqalpoq  tili  ijtimoiy-s iyos iy  leks ikas ining  to`liq 

shakllanganligi  va  har  tomonla ma     rivojlanganligi  bilan  ajralib 

turadi.  

  A. Pirniyazovaning  dissertats iya  is hi  qoraqalpoq  tils hunos ligi,  

xus usan,  uning  terminologiyas iga   qo`s hilgan  katta  hissa  deb 

hisoblaymiz. 

  Shuni  ta`kidlas h  lozimki,  qoraqalpoq  tilining  ijtimoiy-s iyos iy 

ter minlarini  o‘rganis hga  bag`is hlangan  ayrim  is hlar  ham  mavjuddir.  

Jumladan,  e.Berdimuratov,  J.Sha ms hetov,  Q.Qos hanov,  X.J umas he v 

kabi 

tils hunos 

olimlarning 

ko`lamli 

maqolalari 

s hular 

jumlas idandir

24

.  Shu  bilan  birga,  qoraqalpoq  tili  leks ikas i  va  uning 

ajralmas  qis mi  bo`lgan  sohalar  terminologiyas i  R.esemuratova ,  

Q.Jaks imuratov,  Sh. Abdinazimov  kabi  qator  olimlarning  ilmiy-

tadqiqot  is hlarida o‘z ifodas ini topgan

25

. 

  Ma`lum  bo`ldiki,  bu  is hlar  o‘zbekyoxud  qoraqalpoq  tillarnin g 

leks ikas ini, 

asosan,  

s inxronik 

va 

qis man 

diaxronik 

rejada  

o‘rganis hga   bag`is hlangandir.  Tabiiyki,  bu  is hlar  turkiy  tilla r 

leks ikas ini  umumiy  rejada   tadqiq  etis h  is higa  o‘z ining  munos ib 

hissas ini qo`s hadi.  

                                                

24

 Berdimuratov E. O terminologii karakalpakskogo yazika // Tyurkskaya leksikologiya i leksikografiya.-

M.,1971; Shamshetov J. obshestvennix i publitsisticheskix terminov v karakalpakskom yazike // Vestnik 

karakalpakskogo filiala AN UzSSR.-1980.-№3. –S. 83-85; Koshanov K.M. Vzaimodeystvie russkogo i 

karakalpakskix yazikov v oblasti nominativnoy leksiki. –Nukus,1989. S.26-38; Jumashev X. Ana tilim –arim, 

namisim //  Hazirgi qaraqalpaq tili rauajlaniuinin ayrim maseleleri. –No’kis,1993. 

25

 Esemuratova R.Razvitie karakalpakskoy leksiki posle Velikoy Oktyabr`skoy sotsialisticheskoy revolyutsii: 

Avtoref.dis…kand.filol.nauk.-Nukus,1963; Berdimuratov E.Qaraqalpaq terminologiyasi.-Nokis,1989; 

Jaksimuratov K.  Stanovlenie i razvitie meditsinskoy terminologii v karakalpakskom yazike: 

Avtoref.dis…kand.filol.nauk.-Tashkent,1991;Abdinazimov Sh.Leksicheskiy sostav eposa «Kirk kiz» («Sorok 

devushek»): Avtoref.dis…kand.filol.nauk.-Nukus,1992. 

 

  Biz   esa  o‘z is himizda  qardos h  tillar  oilas iga  mans ub  O‘zbek  va  

qoraqalpoq  tillari  leks ik  qatla mlarini  qiyos lab  o‘rganis hni  maqsad 

qilib qo`ydik. 

  Tillarda  leksemalarning  paydo  bo`lis h  tarixini  qadimda n 

bos hlas himiz  zarur.  U mumturkiy  meros  bo`lmis h  O`rxun-enisey  va 

bos hqa   yodno malarda  o‘z ifodas ini  topgan  qag`an,  budun,   baliq 

(“ shahar”  ma`nos ida),   sab  (“ kengas h”  ma`nos ida ),  bitikchi  (“ kotib” 

ma`nos ida ),  alp  (“ qahramon”  ma`nos ida )  kabi  ter minlar  buning 

yaqqol  mis olidir. 

  Ijtimoiy-s iyos iy  hayotdagi  o‘z garishlar,  tabiiyki,  o‘z inin g 

leks ik 

qatla mlarida 

ham 

o‘z ifodasini  topadi. 

Bu 

fikrimizni 

M.Kos hg`ariyning  “ Devonu  lug`otit  turk”  asaridagi  qo`yidagi 

ijtimoiy-s iyos iy  terminlar  mis olida   ha m  ko‘ris h  mumkin  :  and,  

buzun, 

baж, 

boж un 

(“ jamoa” 

ma`nos ida ), 

bachи g` 

(“ ahd” 

ma`nos ida ),  beg,  жarlи g`,  boж   (“ qabila”  ma`nos ida ),  жag`и,  

bulg`aq  (“ fitna”  ma`nos ida ),  жer  (“ ma malakat”  ma`nos ida)  va 

hokazo

26

.  O`s ha  davr  ijtimoiy-s iyos iy  ter minologiyas ing  muhi m 

xus us iyatlaridan  biri  s hundaki,   ularning  ba`zilari  hozirgi  kunda  ha m 

O‘zbek  va  qoraqalpoq  hamda  bos hqa  turkiy  tillarda  faol  qo`llanib 

kelinmoqda (el-el, boy-bay, ont-ant).  

  H.Dadaboevning  is higa  obyekt  qilib  olingan  XI-XIU  as rla r 

yozma  yodgorliklari  tilidagi  qiyoslas h  uchun  olingan  ijtimoiy-

siyos iy  va  sots ial-iqtisodiy  ter minlardan  bugungi  kunda  uyg`ur  

tilida  -  348,  qozoq  tilida  -  220,  qirg`iz   tilida   -  244,  turk  tilida  -  370,  

O‘zbek tilida esa - 390 tas i  is hlatilar ekan

27

.  

  As lini  olganda,  O‘zbek  va  qoraqalpoq  tillarini  bir-birida n 

ajratib  bo`lmaydi.  Shunga  qaramay,  har  bir  tilning  o‘z iga  xos  

                                                

26

 Bu kabi terminlarning shakllanish tarixi haqida ma`lumot olish uchun H.Dadaboyevning nomi qayd etilgan 

ishiga qaralsin.  

27

 Dadaboyev H. Ko‘rsatilgan ish.13-b.  

rivojlanis h  qonuniyatlari  asos ida  u  yoki  bu  ter min  qo`llanaveris hi  

yoki  is te` moldan chiqib qolis hi  mumkin. 

  Maslan,   A.Navoiy  va  bos hqa   adiblarimizning  asarlarida  

is hlatilgan  kadxudo,  amr,  amrkirdor,  valiahd,  vasiqat,  munshiy,  

muhosar a  (“qamal”  ma`nosida),  riyosat  (“boshchilik ”  ma`nosida),  

rutba,  s arkor  kabi  leksemalar,  qoraqalpoq  xalq  dos tonlaridagi 

datqa,  ayemnama,  aq  alem,  bajban,  ba’zir gen  (“savdogar ” 

ma`nosida),  biy,  jiz iya,  zindan,  qaz i,  maskaps hi  («xon  xizmatidagi 

qul»  ma`nos ida)  kabi  ijtimoiy-s iyosiy  terminlar  arxaiklas hib  qoldi.  

Lekin  ularning  ko‘pchiligi  ijtimoiy-s iyos iy  hayotimiz  tarixiga  

bag`is hlangan  badiiy  yoxud  ilmiy  ommabop  asarlarda,  gazeta -jurna l 

va  hokazolarda tariximizga ba- 

g‘ is hlangan  ilmiy,  publits is tik  is hlarda  bemalol  qo`llanis hi  mumkin.  

O‘zbek  tilining  ijtimoiy-s iyos iy  terminologiyas i,  ayniqsa,  XIX 

asrning  ikkinchi  yarmidan  bos hlab  rus  tilidan  va  evropa  tillarida n 

kirgan o‘z las hmalar  his obiga boyiy bos hladi.  

Bu  davrni  biz  musta mlakachilik  davri  deb  ataymiz.  Ammo 

shunga   qaramay,   qator  xalqlar  tillari,   jumladan,  O‘zbek  va  

qoraqalpoq  tillari  minglab  yangi  leks ik  birliklar  bilan  boyidi.  

Masalan,  avangard,  demokratiya,  delegat,  spravka,  uez  (uez d),  

bo`lis  (volost`),  chinovnik,    kandidat,  miting,  prezidium,  sekretar`,  

arbitraj,  deputat,  avtonomiya,  respublika,  oblast`,  rayon,   sud 

kabilar s hular jumlas idandir.  

Tahlil  etilgan  is hlar  leks ikaning  nazariy  asos lari  poydevori 

hisoblanadi.  Uning  amaliy  echimi  esa  u  yoki  bu  sohaning 

lug`atlarida  o‘z ifodas ini  topadi.   Shu  jihatdan  qaraganda,  bir  guruh 

o‘zbektils hunos-ter mins hunos lari  tomonidan  yaratilgan  “Ijtimoiy-

siyos iy  ter minlar  lug`ati 

28

”  ning  alohida  o`rni  bor.  Lug`atda  22 

                                                

28

 Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug`ati. –Toshkent, 1976. 

mingdan  ortiqroq  ruscha -internats ional  ter minlarning  imkoniyat 

darajas idagi  muqobillari  berilgan.  

  Qoraqalpoq  tils hunos ligida  ham  ijtimoiy-s iyos iy  terminologiya  

mas alalariga  alohida  e`tibor  berila   bos hlaganligini  alohida  qayd 

etmoqchimiz. 

Buning 

natijas i 

o`laroq, 

D.U.Seytova 

va 

bos hqalarning 

“ Inglizcha -ruscha -qoraqalpoqcha 

ijtimoiy-s iyos iy 

ter minlar  lug`ati”

29

  maydonga  keldi.  Mazkur  lug`atning  muhi m 

xus us iyatlaridan  biri  s hundaki,  unda  matbuot,  ijtimoiy-s iyos iy 

adabiyotlarda, 

radio-televidenie 

tilida 

tez -tez 

is hlatiladiga n 

ijtimoiy-s iyos iy  ter minlarning  ingliz,  rus  va   qoraqalpoq  tillaridagi 

muqobillari  berilgan.  So‘z lik  qayd  etilganidek,  faol  is te` moldagi 

ijtimoiy-s iyos iy 

terminologiyaga  

bag`is hlanganligi 

bila n 

xarakterlansa, qolaversa, chet  tilini  o‘rganis h  is hini  va  tarjima qilis h 

jarayonini osonlas htiris hga  yorda m  beris hi s o‘zsizdir.  

Ko‘rinadiki,  har  ikkala  tilning  leks ik  qatlamlari  ma`lum 

darajada  olimlar  tomonidan  tadqiq  qilingan.   Bu  xil  is hlarni  yanada  

jonlantiris h  tils hunos lik oldida turgan dolzarb  masalalardandir.