O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

m utloq refra kter
fazaga to ‘g ‘ri keladi, bu fazada q o ‘z g ‘aluvchanlik butunlay y o ‘qoladi. 
Bu fazada ikkinchi ta ‘sir har qancha kuchli b o ‘Isa ham, yangi harakat 
potensialini keltirib chiqara olm aydi. Bu fazaning kelib chiqishiga 
h a ra k a t p o te n s ia li g e n e ra s iy a s i ja r a y o n id a n atriy - tiz im in in g
inaktivasiyasi va kaliy ionlarining o ‘tkazuvchanligi ortishi sabab 
b o ‘ladi. M utloq re fra k te r faza d av o m iy lig i tu rli q o ‘z g ‘aluvchan 
to ‘qimalarda har xil b o ‘ladi (nerv tolalarida 0,5 
ms,
yurak m uskullarida 
250-300 
ms).
H ujayra m em branasi rep o ly arizasiy asi n atriy ioni kan allarin i 
r e a k tiv a s iy a g a u c h r a ta d i, sh u b ila n b irg a . k a liy io n la r in in g
o'tkazuvchanligi pasayadi. Bu 
nisbiy refrakter
fazaga m os keladi. Bu 
fazada to ‘qim a q o ‘z g ‘aluvchanligi asta-sekin ortib boradi. Bu faza 
nerv tolalarida 5-10 
ms
davom etadi. Q o‘zg‘aluvchan to ‘qima bu fazada 
kuchli ta ‘sirga jav o b qaytara oladi, am m o harakat potensialining 
am plitudasi keskin kam aygan b o ‘ladi.
29

---

Q o ‘z g ‘aluvchan to 'q im a la r tadqiqot qilinganda m ahalliy javob 
ham da m anfiy izli potensiali davrida b o ‘sag‘a osti stim ullarga ham 
to 'q im ad a harakat potensialini generasiyasi kuzatiladi. Bu faza 
super­
n o r m a l
y o k i 
e k z a lta s iy a
fa z a s i d eb a ta la d i. Q o ‘z g ‘a lu v c h a n
to'qim alardagi iz depolyarizasiyasini kuchaytiradigan, uzaytiradigan 
ta ‘sirlar, M asalan, zaharlanish supernorm al fazasini kuchaytiradi va 
u zay tirad i. Iz potensiali y o ‘q nerv tolalarda bu faza ham b o im ay d i. Bu 
fazaning davomiyligi 30 
ms
ni tashkil etadi. Q o‘zg‘aluvchan membranani 
izli gipem olyarizasiya davrida 
subnorm al
faza boshlanadi bu holat 
qo‘zg ‘aluvchanlikning pasayishi bilan nam oyon b o ‘ladi.
vaqt, ms
6-rasm. Harakat potensiyali generasiyasi vaqtida 
qo‘zg‘aluvchanlikmng o‘zgarishlari.
(B.I.Xodorov bo'yicha)
Labillik.
Q o'zg^aluvchanlikni b a h o lash d ata‘s ir b o ‘sag ‘asi foydali 
vaqt, xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ham ishlatiladi. 
Labillik yoki funsional chaqqonlik tushunchasini birinchi b o ‘lib, fanga 
N .Y e.V v ed en sk iy k iritg an . 
L a b illik
y o k i 
fu n k s io n a l ch a q q o n lik
deganda N. Ye. V vedenskiy «m azkur apparatning fiziologik faoliyatiga
30

---

ham roh b o ‘ladigan elem entar reaksiyalarning ozm i-ko‘pmi tezligi» ni 
tu sh u n g an .
N .Y e.V vedenskiy fikriga k o ‘ra, te z-tez b eriladigan ta ‘sirlarga 
q o ‘zg ‘aluvchan to ‘qim a 1 sekundda qancha k o ‘p harakat potensiali 
bilan jav o b bera olsa, o ‘sha labillik o ‘lchovi hisoblanadi.
Q o‘z g ‘aluvchan to ‘qim aning labilligi uning mutloq refrakter davri 
bilan aniqlanadi. Olim lar avvaliga ritm ik qatorda im pulslar o ‘rtasidagi 
minimal interval mutloq refrakter davrining uzunligiga aniq mos kelishi 
kerak, deb hisoblashar edi. A m m o stim ullar m utloq refrakter davrga 
teng interval bilan kelib turganda faqat ikkita im puls hosil boTadi, 
uchinchi im puls esa to ‘qim aning ta ‘sirlangan jo y id a depressiya avj 
olishi tufayli tushib qoladi. Shu sababli stimullar q a to rid ata‘sirritm ini 
y uzaga chiqarish uchun shu stim ullar o ‘rtasidagi interval m utloq 
refrakter davirdan birm uncha ortishi kerak .
O rg an izm d a ix tiy o riy h a ra k a tla rn i v u ju d g a k e ltiru v c h i nerv
tolalaridan o ‘tadigan im pulslar soni bir sekundda 50 dan oshm aydi, 
la b illig i en g y u q o r i e s h itu v n e r v in in g s e z u v c h i to la la r i v a 
torm ozlovchi R enshou hujayralarda ular o ‘tkazishi m um kin b o ‘lgan 
im pulslar soni bir sekundda 1000 dan ortiqroqdir.
T u rli o rg a n iz im la rd a va h a tto b ir o rg an izm n in g o ‘zid a ham
harakatlanuvchi nerv tolalari labillik jih atd an bir-biridan ancha farq 
qiladi, lekin shunday boT sa ham , bu labillik ham isha tegishli m uskul 
tolalarining labilligidan ancha yuqori b o ‘ladi. Q o‘z g ‘alishni nervdan 
m uskulga o ‘tkazadigan sinaps apparatining labilligi yanada kam roq.
N erv yoki m uskulning ritm ik ta ‘sirlanish jaray o n id a ham labillik 
o ‘zgarishi mumkin, chunki qo‘z g ‘alish to iq in la ri ritm ik qatorda o ‘zaro 
ta ‘sir etib turadi. Bu o ‘zaro ta ‘sir b a ‘zan labillikning kam ayishiga 
sabab b o ‘lsa, b a ‘zan, aksincha, labillikni oshirib yuboradi.
Labillikning shu tariqa ortishiga yoki A. A. U xtom skiy ta ‘biri bilan 
aytganda, ritm ning o ‘zlashtirilishiga, baqaning yakkalangan nerv 
tolasida G.Meves qilgan tajribani m isol qilib keltiraylik. Baqaning 
yakka nerv tolasi sekundiga 460 chastotali ritm ik stim ullar bilan 
ta ‘sirlanadi. Har bir stimulga javoban, harakat potensiali vujudga keldi. 
S o ‘n g ra s tim u ly a ts iy a c h a s to ta s i o s h irilib , s e k u n d ig a 740 ga 
yetkazildi. D astlab tola faqat har bir ikkinchi stim ulga javob qaytardi, 
y a ‘ni ta ‘sirlar ritm ining transform atsiyasi r o ‘y berdi. Lekin shunday 
ta ‘sir bir necha sekund davom ettirilgach, tola o ‘ziga berilgan ritm ni 
o ‘zlashtira boshladi va jav o b berish chastotasi oshib, sekundiga 740 
im pulsga yetdi.
31

---

M odda alm ashinuvidagi qaysi ja ra y o n la r q o ‘z g ‘alishi vaqtida 
m em b ran a o rq ali o ‘tg an N a+ io n larin in g p ro to p lazm ad an tashqi 
e r itm a g a fa o l r a v is h d a c h iq a r ilis h in i t a 'm i n l a s a , r itm n in g
o ‘zlashtirilishi o ‘sha jaray o n larn in g tezlashuviga bo g 'liq .
N eyronlar fizio lo g iya si.
N eyronlarning m orfofunksional sinflanish va ularning tuzilishi.
M arkaziy nerv tizim ining struktura va funksional birligi bu nerv 
hujayrasi - neyrondir. N eyronlar - ixtisoslashgan hujayralar b o ‘lib, 
ular inform asiyalarini qabul qilish, qayta ishlash, kodlash, saqlash 
va uzatish ham da ta ’sirlarga beriladigan reaksiyalarni tashkil etish, 
b o sh q a n e y ro n la r b ila n o ‘za ro a lo q a o ‘rn a tish x u s u s iy a tla rig a
egadirlar. N eyronlarning yana o ‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, 
ular elektrik impulslami hosil qiladi va axborotlami nerv oxirlari maxsus 
tuzilm asi - sinapslar yordam ida ijrochi a ‘zoga uzatib beradi.
N eyronlar kattaligi 6 
mkm
dan 120 
mkm
gacha b o ‘ladi. Inson 
m iyasida esa 10n ta gacha neyronlar b o ‘ladi. B itta neyronda 10000 
ta g a c h a s in a p s la r b o ‘lish i a n iq la n g a n . A g a r sh u e le m e n tla rn i 
a x b o ro tla rn i sa q lo v c h i y a c h e y k a la r deb h iso b la sa k , in so n n in g
markaziy nerv tizimi 1019birlikdagi axborotni saqlashi mumkin, buning 
m a ‘nosi shuki, in so n iy a t y iq q a n b arc h a b ilim n i o ‘zid a sa q lash
im koniyatiga ega, biroq inson m iyasi bu axborotlarning barchasini 
xotiradan chaqirib olish yoki eslay olish qobiliyatiga ega em as .
N e y ro n n in g tu zilish i
n e y ro n d a fu n k sio n a l jih a td a n q u y id ag i 
qism lari tafovut qilinadi: 
qabul qiluvchi qism
- dendritlar, neyron 
tanasining membranasi; 
integrativ qism -
soma, akson b o ‘rtig ‘i, akson; 
uzatuvchi qism
- akson b o ‘rtig ‘i va akson,
N eyron tanasi - som a,
ax b o ro t fu n k siy asid an tash q ari, tro fik
funksiyani ham am alga oshiradi. A gar som adan dentrit yoki aksonni 
qirqib q o ‘yilsa, bu qirqilgan sohaaan quyidagi jo y la s’ngan o ‘sim talar 
sinapslar bilan birgalikda halok b o ‘ladi. Som a, shuningdek, dendrit 
va aksonni o ‘sishini ta ’m inlaydi.
Somaning k o ‘p qavatli m em branasi b o ‘lib, m em brana elektrotonik 
potensialning hosil boMishi va akson b o ‘rtig ‘i tom on tarqalishini 
ta ’m inlaydi. N eyronlar o ‘zining axborot funksiyasini bajarishida, 
m e m b ran asin in g o ‘z ig a xos tu z ilis h g a ega e k a n lig i b ila n k atta 
aham iyatga ega. N eyron m em branasining qalinligi 6 
nm
ni tashkil 
qiladi va ikki qavat lipid m olekulalaridan tashkil topgan. M em brana 
oqsillari bir necha funksiyalarni am alga oshiradilar, oqsil-nasoslar 
«hujayrada ion va m olekulalam i» konsentrasion gradiyent (tafovut)ga

---

qarshi o ‘tishini ta ’m inlaydi, ion kanallarini hosil qiladi va membranani 
tan lab o ‘tk azu v ch an lig in i ta 'm in la y d i. R esep to r o q silla r k erakli 
m olekulalarni taniydi va ularni qayd qiladi. M em branada joylashgan 
fe rm e n tla r n e y ro n y u z a sid a k e ta d ig a n k im y o v iy re a k s iy a la rn i 
tezlashtiradi. K o ‘p hollarda bir oqsil ham reseptor, ham ferm ent va 
nasos vazifasini bajarishi m um kin. 
R ibosom alar -
yadro yaqinida 
jo y lash ib , t-R N K m atritsalarida oqsilni sintez qiladi. R ibosom alar 
p lastin k ali kom pleks (G olji apparati)ni en d o plazm atik turi bilan 
birgalikda bazofil m oddani hosil qiladi.