O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

3-rasm. 
Yakka hujayrada 
harakat potensiali va 
uning fazalari.
1-mahalliy javob
2-tez depolyarizasiya
3-reversiya
4-repoly arizasiy a
5-manfiy izli potensial
6-musbat izli potensial
Iz potensiallari.
H arakat-potensiali iz potensiallari bilan davom
etadi. Ularni birinchi b o ‘lib, D.S. Voronsov qayd qilgan, keyinchalik 
esa J.E rlanger va G.Gasser, shuningdek boshqalar ham m ukam m al 
o ‘rgandilar. Iz potensiallar ikki xil ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: manfiy 
va musbat izli potensiallar. Ularning amplitudasi bir necha millivoltdan 
oshm aydi. Iz potensiallari bir necha m illisekunddan bir necha o ‘n 
sekundgacha davom etadi. U lar q o ‘z g ‘alish tam om b o ‘lgach, nerv va 
m uskul tolalarida sekin davom etuvchi tiklanish jarayonlari bilan 
b o g ‘liqdir. H arakat potensiali va m anfiy izli potensiali o ‘rtasidagi 
o ‘zaro m u n o sa b a tla rn i k o ‘rib c h iq a y lik . K e ltirilg a n y o zu v d a n
k o ‘rinadiki, repolyarizasiya fazasi uzoqligi jihatdan teng b o ‘lm agan 
ikki qism ga ajratiladi. M em brana repolyarizasiyasi dastlab tez borib, 
key in sekinlashadi va asta to ‘xtaydi. Bu vaqt m anfiy izli potensiali 
b o sh lan ish ig a to ‘g ‘ri keladi. M em brana qisqa m uddat davom ida 
qism an depolyarizasiyalanib qoladi, taxm inan 15 m sek davom etadi 
va shundan so‘ng, m em brana potensiali dastlabki m iqdor 85 mv gacha 
to ‘la tiklanadi. M anfiy iz potensialni k o ‘pincha m em brananing iz 
depolyarizasiyasi ham deb ataydilar.
M usbat izli potensial m em brananing o ‘ta qutblanishida, y a ‘ni 
norm al q u tb la n ish n in g k u c h a y ish id a -
(g ip e rp o ly a riza siy a sid a )
ifodalanadi. Bu potensial m iyelensiz nerv tolalarida, ayniqsa, yaqqol 
nam oyon b o ‘ladi. T ajriba sh a ro itid a nerv to lasi ich ig a te tra etil
£,&?8
s 
1 b.o'sag’a kuchi
J—U_------------ i---
i
---
i
—
t
--- i.—
L-^-Л
— i— i—
20

---

am m oniy (T E A )-kaliy kanallarini blokatori yuborilsa, repolyarizasiya 
jaray o n i pasayadi. Tabiiy sharoitlarda, ushlanib qolgan kaliy oqim i, 
h a r a k a t 
p o te n s ia lin in g
g e n e r a s iy a s id a n
s o ‘n g , 
h u ja y r a
mem branasining giperpolyarizasiyasini ta ’m inlaydi, y a ‘ni m usbat izli 
potensialni yuzaga chiqaradi. Bundan tashqari, m usbat izli potensiali 
natriy -e lek tro g en nasos faoliyati n a tijasid a ham v u ju d g a kelishi 
mumkin.
M iy e lin li n e rv to la la r id a iz p o te n s ia lin in g o ‘z g a r is h la r i 
m urakkabroq: m an fiy iz p o ten siali k o ‘p g in a h o llard a m usbat iz 
potensiali bilan alm ashinadi, b a ’zan esa yangidan m anfiy zaryadli 
potensiallar vujudga keladi, so ‘ngra tinchlik potensiali t o i i q qayta 
tiklanadi.
H a r a k a t p o t e n s i a l i v u ju d g a k e lis h in in g io n m e x a n iz m i.
Q o ‘z g ‘a lu v c h a n m e m b r a n a la rd a h a r a k a t p o te n s ia li v u ju d g a
k e lish in in g sab ab i sh u k i, m e m b ra n a n in g io n o ‘tk a z u v c h a n lig i 
o ‘zgaradi.
Yuqorida k o ‘rib o ‘tganim izdek, harakat potensiali kattaligining 
ortib borishi va m em brananing zaryad belgisining o ‘zgarishi, hujayra 
ichiga natriy kirishi bilan b o g ‘liqligini birinchi b o ‘lib, 1952 yilda 
A.Xodchkin, B.Kats va A X akslilar o ‘zlarining harakat potensiali kelib 
chiqishini natriy nazariyasida ko‘rsatib berdilar. Hujayra ta ‘sirlanganda 
m em brana N a+ ionlari uchun o ‘tkazuvchanligi K+ ionlariga nisbatan 
ta x m in a n 20 b a r a v a r o r ta d i. S h u s a b a b li ta s h q i e ritm a d a n
p ro to p lazm ag a o ‘tad ig an m usbat zaryadli N a+ io n larin in g oqim i 
tashqariga chiqayotgan K+ ionlari oqim iga nisbatan ancha ortib ketadi. 
Buning natijasida, m em brana qayta zaryadlanadi: tashqi yuzasi ichki 
yuzasiga nisbatan m anfiy zaryadli b o ‘lib qoladi. H ozir aytilgan ionlar 
h ara k atid ag i o ‘z g a rish la r h ara k at p o te n sia lin in g egri c h iz ig ‘ida 
k o ‘ta rilu v c h i ta rm o q sh a k lid a q ayd q ilin a d i (d e p o ly a riz as iy a). 
M em brananing N a+ ionlariga o ‘tkazuvchanligi ju d a qisqa vaqt davom 
etadi. Shundan keyin, hujayra tik lan ish jaray o n i ro ‘y beradi, natijada 
m em brana N a+ionlarini yana yom on o ‘tkaza boshlaydi, aksincha K + 
ionlarini yaxshiroq o ‘tkaza boshlaydi.
M em brananing N a+ ionlarini kam roq o ‘tkazishiga olib keladigan 
jaray o n lar