O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Fiziologiyaning rivojlanish tarixi haqida qisqacha m a ’lumotlar.
Odam va hayvon organizmining hayotiy faoliyatini bilishga sivilizatsiya
rivo jla n a boshlagan vaqtdayoq urinib ко ‘rilgan. Q adim iy Xitoy,
H in d isto n , Yunon, R im fa y la s u fla r i va sh ifo k o rla rin in g b izn in g
d avrim izgacha y e tib kelgan a sa rla rid a ba ‘zi a n a to m ik-fizio lo g ik
tasavvurlar uchraydi. Ulardan ayrim to ‘g ‘ri fikrla r bilan bir qatorda
ju d a ко ‘p xayoliy muhokama va yangiliklar ham bor.
Tibbiyot fa n in in g asoschilaridan biri Gippokrat (eramizdan 460-
377y. avval) organizm tizim vafunks iyalarini bir butun sifatida tushunish
kerak, degan fikrg a asos solgan. Xuddi shunday nuqtai nazarni qadimgi
Rim anatomi Galen (eramizdan 201-131 y. avval) ham ta'kidlagan.
Qadimgi Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropa vrachlari orasida
uzoq vaqt davomida gumoral nazariya va farazlar ustun turgan.
Tashqi muhitni davriy о ‘zgarishi va zamon omillarining ahamiyati
katta ekanliginiAristotel (eramizdan 384-322y. aw al) ko'rsatib o ‘tgan.
A b u A li Ibn Sin o (9 8 0 -1 0 3 7 y.) «Tib q o n u n la ri» a sa rid a odam
organizmining faoliyatiga tashqi muhit kuchli ta sir ко ‘rsatishiga katta
aham iyat bergan. F aqat fa slla rn in g alm ashinishigina emas, balki

---

k u n n in g tu n g a u la n is h i ham o rg a n izm d a о 'zg a rish k e ltir ib
chiqarishligini ta ‘kidlagan. Ibn Sino bosh miya va ichki a ‘zolarfaoliyati
haqida tasavvurga ega bo ‘Igan. lining nafas olish mexanikasi, о ‘pkaning
nafas olib, nafas chiqarishda sust ishtirok etishi to ‘g ‘risidagi, nafas
olg a n d a о ‘p k a n in g k e n g a y ish i ко ‘k ra k q a fa sin in g ken g a y ish ig a
bog'liq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan fa rq qilmpydi.
F iziologiyaning keyingi rivojlanishi anatom iyaning yutuqlariga
tayangan h o lda bordi. A. Vezaliyning «O dam ta n a sin in g tu zilish i
haqida»gi izlanishlari fizio lo g iy a fa n i sohasida y a n g ilikla r k a s h f
qilinishi uchun asos bo 'Idi. Hayvonlar to ‘qimasining tuzilishini bilish,
shu to ‘qima tarkibiy qismining funksiyasini о ‘rganishga undadi.
Rene Dekart (1596-1650 y.) harakatlanish, berilgan ta ‘sirning aks
etishi - refleks natijasidir, degan g ‘oyani ilgari surdi. Vilyam Garvey
(1578-1657 y.) 1628 y ili nashr qildirgan «Hayvonlarda yurak - qon
h a r a k a tin i a n a to m ik te k sh irish » n o m li m a sh h u r a sa rid a k o ‘p
kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib, qon aylanishining katta va
kichik doiralari haqida, yurak organizmda qonni harakatga keltiruvchi
a ’zo ekanligi haqida to ‘g ‘ri tasavvur berdi. Qon aylanishining ka sh f
etilishi fizio lo g iya fa n ig a asos solingan sana hisoblanadi. VGarvey
viviseksiya - о ‘tkir tajribani ilmiy tekshirish amaliyotiga kiritdi.
M.Malpigi (1628-1694 y.) 1661 yili mikroskop yordamida arteriya
va vena q o n -to m irla ri m ayda to m irla r - ka p illya rla r yo rd a m id a
tutashgan ekanligini k a s h f qildi. Bu kapillyarlar tufayli organizmda
yopiq qon-tomirlar tizimi hosil bo ‘lishi та ‘lum bo ‘Idi.
F.Majandi (1785-1855 y.) 1922 y ili sezuvchi-afferent (markazga
intiluvchi) va hara ka tla n tiru vch i-efferen t (m arkazdan qochuvchi)
tolalar mavjud ekanligini isbot qildi.
A.P. Valter (1817-1889 y.) 1842 y ili nerv tizim ini organizm ning
«ichki» jarayonlariga ta ‘sirini aniqladi. Xuddi shu yili VA.Basov (1812-
1879 y.) me ‘daga fastula qo ‘yish usulini ka sh f qildi va surunkali tajriba