Odam fiziologiyasi -
amaliy tibbiyotning nazariy asosi hisoblanadi, fiz io lo g ik ja ra yo n la rn in g norm al holatini bilgandagina kasallikni davolashda organizm faoliyatining dastlabki holatiga qaytara olishi mumkin. 3
F iziologiyan in g boshqa fa n la r bilan aloqasi.F iziologiya o ‘z tadqiqotlarida fiz ik a va kim yo qonunlariga tayanadi va ularning tekshirish usullaridan im um li fo yd a la n a d i. O rganizm dagi barcha fa o liy a t modda va energiya almashinuvi, y a ‘ni kimyoviy va fizikaviy jarayonlarining amalga oshishi bunga sabab bo ‘ladi. Bu ikki yo ‘nalish yordam ida ju d a ко ‘p та ‘lum otlar to ‘plandi, organizm da f iz ik va kimyoviy ja r ayonlar о ‘tishining о ‘ziga xos qonuniyatlari aniqlandi, bu jarayonlarni о ‘rganish uchun maxsus texnikaviy usullar ishlab chiqildi va natijada mustaqil biologik fizik va biokimyo fanlari vujudga keldi. Fiziologiyadagi biofizik yo ‘nalishning muhim tarmoqlaridan biri -1
elektrofiziologiya sanalib, bu soha hayvonlar organizmida nerv, muskul to ‘qimalari qo 'zg'alganda ro ‘y beruvchi elektr hodisalarini о ‘rganadi. Fiziologiya morfologikfanlar - anatomiya, gistologiya, sitologiyaga chambarchas (uzviy) bog'liq. Organizm va qismlarining shakli, tuzilishi va u la rn in g fu n k s iy a s i o 'z a r o b o g 'liq , u la rn in g m a k ro sk o p ik , mikroskopik va submikroskopik tuzilishini va muayyan funksiya yuzaga chiqayotgan pa ytd a bu tuzilish o'zgarishini bilmay turib organizm funksiyalarini chuqur о ‘rganib bo ‘Imaydi. F izio lo g iy a u m u m iy b io lo g iya g a , evo ly u tsio n t a ‘lim o tg a va embriologiyaga ham tayanadi, chunki har qanday organizm faoliyatini о ‘rganish uchun lining taraqqiyot tarixi - filogenezi va ontogenezini bilish lozim. F izio lo g iya barcha tib b iyo t fa n la rig a u zviy b o g'liq. S o g 'lo m organizmda ro 'y beruvchi fizio lo g ik ja r ay onlar bilib olingandagina tu rli ka sa llik la rd a o rg a n izm d a g i fu n k siy a la rn in g b u zilg a n lig in i tushunish, kasalliklarni davolashning to ‘g ’ri yo ‘llarini belgilash va bu kasalliklardan saqlanish mumkin. Masalan, qon guruhlarining ka sh f qilinishi, qon quyish kabi tibbiyot uchun muhim tadbirlarga fiziologiya fa n i asos bo ‘Idi. Tibbiyot ham о ‘z navbatida fiziologiyaga g ‘oyat ко ‘p imkoniyatlarni yaratib berdi. Odamning turli kasalliklarini о ‘rganish ko'pgina nor m al fizio lo g ik jarayonlar mexanizmini tushunishga va ba ’z i a ‘zolar funksiyasini aniqlashga yordam beradi. Tibbiyot amaliyoti fiziologik eksperiment oldiga yangi vazifalar qo ‘yadi va sh/u bilan birga yangi fiziologik dalillarning boy mcinbai b o ‘la oladi. / F iz io lo g iy a p s ix o lo g iy a va p e d a g o g ik a g a ham b o g 'liq . I.P .P a v lo v n in g y a r a tg a n o liy n e r v fa o liy a ti h a q id a g i ta ‘lim o ti psixologiya va pedagogikaning tabiiy-ilmiy asosidir.
F izio lo g ik te ksh irish usullari. F iziologiya eksperim ental fa n . Fiziologiya hayot hodisalarini kuzatib va о ‘rganib, ularga sifatli va miqdoriy baho berishga, y a ‘ni (ularni) aniq tasvir qilish va о 'Ichashga, shuningdek kuzatish natijalarmi hujjatlashga intiladi. 0 ‘lchash uchun ham, asoslash uchun ham tekshirish usuliga mos maxsus asbob va anjomlar kerak. Chunki ко ‘pginajarayonlar shu qadar oz bo ‘lib, shunchalik tez о 'lib ketadiki, ularni о ‘Ichash uchun maxsus moslamalar zarurdir. Zamonaviy fiziologiya yuksak darajadagi sezgir a p p a ra tla rd a n fo y d a la n a y o tg a n lig i o rg a n izm n i o 'r g a n is h imkoniyatlarini g ‘oyat kengaytiradi. Mutaxassis fiziologiya jarayonlarini kuzatibgina qolmasdan, balki nim a uchun bu jarayon sodir bo ‘layotganligini ham bilishi zarur. В lining uchunfiziolog maxsus, о ‘zgarib turadigan sharoitda tajriba, eksperiment о ‘tkazishi zarur. F izio lo g la r o rganizm dagi har qanday j a r ay onlarni tajribada tekshirilayotgan paytda mazkur jarayonni qanday sharoitda vujudga keltirish, ku ch a vtirish y o k i su sa y tirish m u m kin lig in i a n iq la sh g a intiladilar. Fiziologik tajriba shakli tekshirish vazifasiga ham bog ‘liq. Masalan, tashqi m uhit ta siri aniqlanayotganda tekshiriluvchi havoning gaz ta rk ik i y o k i harorati, nam ligi, y o r u g ‘lig i о ‘zg a rtirilg a n xo n a g a joylashtiriladi. Bunda tahlil aniq bo ‘lishi uchun tekshirilayotganda f a q a t b ir o m il o 'z g a r tir ila d i, f a q a t b ir ta 's ir ко ‘r s a tila d i va eksperimentning tekshirilayotgan bir shartidan boshqa hamma shartlari. turg ‘un turgan sharoitda о ‘tkaziladi. O rganizmdagi biror a ‘zoning fu n ksiya si yo ki aham iyatini bilish uchun fiziologlar shu a ‘zoni yoki uning biror qismini olib tashlashadi (olib tashlash, y o k i ekstirpatsiya usuli) yoki organizmning yangi joyiga ко 'chirib о ‘tkazishadi (k o ‘chirib o- tkazish, yo k i transplantatsiya usuli) va bu muolajadan so ‘ng, qanday oqibatlar bo ‘lishini kuzatishadi. A ’zo faoliyati nerv tizimi ta'siriga bog'liq ekanligini bilish. uchun shu a ’zoga boradigan nerv tolalari qirqiladi (denervatsiya usuli). A ’zolarning qon- tomir tizimi bilan aloqasini uzish uchun turli qon-tom irlar b o g ‘lab tashlanadi (ligatura solish usuli) yo ki bir tomirning markaziy qismi ikkinchi tomirningperiferik qismiga ulanadi (tomirlar anostomozi usuli). Gavdaning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib bo'lmaydigan ba'zi a ‘zolar jaoliyatini o'rganish uchun fistu la q o ‘yish usuli qo ‘llaniladi. Yurak, qon-tomirlari, bez yo 'llarida о ‘tkaziladigan bir qator tekshirishlarda ularga ingichka n aychalar - ka teterla r 5
suqiladi, a ‘zolar faoliyatini yozib olish uchun bu kateterlar turli maxsus asboblarga ulanadi yo k i m uayyan m oddalar shu kateterlar orqali yuboriladi (kateterizatsiya usuli). A ’zolar faoliyatini sun ‘iy qo ‘zg ‘atish uchun fiziologlar elektr, mexanik, kimyoviy yoki boshqa biror yo 7
bilan ta ’sir ко ‘rsatishadi. Yuqorida aytib о ‘tilgan usullar о ‘tkir va surunkali tajribalarda tadbiq etiladi. 0 ‘tkir tajribalar (yoki viviseksiya) hayvonga narkoz berib yo ki uni boshqa usulda harakatsiz qilib, a ‘zolarning fa o liya ti о ‘rganiladi. Surunkali tajribalarda fiziologlar hayvonni har xil usulda operatsiya qilib, и tuzalgandan so ‘ng, tekshira boshlashadi. Bunday hayvonda oylab va yillab tajriba о ‘tkazish mumkin. A ‘zo la r fu n k s iy a s i organizm idagina emas, balki organizm dan ajratilgan sharoitda ham о ‘rganiladi. Qirqib olingan (ajratib olingan) a ‘zo tomirlaridan maxsus eritmalar о ‘tkaziladi, bu eritmalar tarkibini eksperimentator tartibga solib turadi (perfuziya usuli) va tirik to ‘qima uchun zarur tashqi muhit muhayyo qilinadi. H o zirg i p a y td a odam o rg a n izm ig a hech q a n d a y s h ik a s t yetkazmasdan uning ко ‘pgina funksiyalarini о ‘rganish imkoniyatlari paydo bo ‘Idi. M asalan, badanga elektrodlar qo ‘y ib elektr о ‘Ichash apparatlarini tadbiq etib, a ‘zolarda sodir bo ‘layotgan elektr hodisalari о ‘rganilmoqda.
