Nisbiylik prinsipi yaramaydi. Absolyut sanoq sistemasini harakatsiz efirga bog’lash mumkin, boshqa hamma sanoq sistemalari esa prinsip jihatdan bu absolyut sistemadan farq qiladi

nisbiylik prinsipi yaramaydi. Absolyut sanoq sistemasini harakatsiz efirga bog’lash mumkin, boshqa hamma sanoq sistemalari esa prinsip jihatdan bu absolyut sistemadan farq qiladi. Elektrodinamik va optic tajribalar harakatlanayotgan inersial sistemaning tezligiga bog’liq holda turlicha sodir bo’ladi va sistemaning efirga nisbatan tezligini, ya’ni absolyut tezligini aniqlashga xizmat qila oladi. Jismlar harakatsiz efir orqali o’tib harakat qilganida “ efir shamoli” paydo bo’ladi, uning ta’siri tajribada aniqlanishi mumkin. Xususan, Doppler hodisasi efirda yo manb yoki asbob harakatlangandagi holler orasida ( ga nisbatan ikkinchi tartibli) farq bo’lishiga olib kelishi kerak (akustikadagiga o’xshash) va bu hodisadan, prinsip jihatdan, manba yoki asbobning absolyut harakatini (efirga nisbatan harakatini) aniqlash uchun foydalanish mumkin.
Harakatlanayotgan muhitlarning Lorens yaratgan elektrodinamikasi (va optikasi) Lorensning umumiy elektroniy nazariyasining bir qismidir. Elektroniy nazariyaga muvofiq, moddaning barcha elektromanitik xossalari harakatsiz efirda elektr zaryadlarining taqsimlanishi va harakatiga bog’liq bo’ladi. Bir inersial sistemadan ikkinchisiga o’tishda koordinatalarni almashtirish formulalari sifatida Galiley formulalari o’zgartirilmgan, biroq Lorens nazariyasi nisbiylik prinsipini tan olmagani uchun Lorens elektrodinamikasining tenglamalari bu almashtirishlarga nisbatan invariant emas. Lorens nazariyasi oldinga qo’yilgan kata qadam bo’ldi va nazariy jihatdan ancha qiyin bo’lgan ko’p masalalarni yechd. Optic hodisalarga nisbatan bu nazariya Frenel nazariyasiga mos tushadi va u ham yorug’lik to’lqinlarining qisman ergashishi to’g’risidagi tasavvurga olib keladi. Lorens nazariyasiga muvofiq moddaning harakati molekulalar va ularga bog’liq zaryadlarning harakatsiz efirdagiharakatidan iborat. Bu harakatni hisobga olish shuni ko’rsatadiki, tezlik bilan harakatlanayotgan muhitda yorug’lik tezlik bilan tarqaladi, bu yerdagi yorug’likning harakatsiz muhitdagi tezligi. Shunday qilib, lorens nazariyasi Frenelning sinchiklab o’lchashlar yaxshi tasdiqlagan qisman ergashish formulasiga olib keladi.
Ergashish koeffissientini e’tiborga olib Lorens quyidagi umumiy teoremani isbot qilishi mumkin edi. Sistemaning harakati tartibidagi miqdor qadar aniqlikda yorug’likning yo’li yopiq bo’lgandagi optic hodisalarning (bu hodisalar jumlasiga barcha interferension hodisalar ham kiradi) natijalarga ta’sir qilmaydi. Shunday qilib, Lorens-Frenel nazariyasiga muvofiq harakatsiz deb faraz qilingan efirga nisbatan Yerning harakatini bunday tajribalar yordamida aniqlash mumkin, ammo bunda tajribalar ikkinchi tartibli kattaliklarni (1 ga nisbatan ni) hisobga olish imkonini beradigan aniqlikda bajarilishi, ya’ni taxminan tartibidagi aniqlikda bo’lishi lozim. Yorug’likning yo’li yopiq bo’lgan bunday tajribalarda qisman ergashish hodisasi tufayli barcha birinchi tartibli effektlar kompensatsiyala-
n adi. Shuning uchun tartibidagi aniqlikda o’tkaziladigan tajribalar alohida prinsipial ahamiyatga ega. Biz aytib o’tgandek, agar kerakli o’lchashlar dan kichik xato bilan o’tkazilishi mumkin bo’lsa, Doppler hodisasi, lorens nazariyasi nuqtai nazaridan sistemaning efirdagi absolyut harakatini topishga xizmat qila olar edi.
Maykelson tajribasi. Ana shunday aniqlikda
22.5-rasm. Maykelson tajribasining o’tkazilgan real tajriba Maykelsonning interfe-
sxemasi rension tajribasi bo’lib, bu tajriba aslida yorug’-
likning Yer harakati yo’nalishida tarqalish tezliklarini aniqlashdan iborat. Tajriba 22.5-rasmdagi sxema bo’yicha bajariladi, bunda Maykelson interferometri uning bir yelkasi Yer harakati yo’nalishi bilan bir xil bo’ladigan va ikkinchi yelkasi bu yo’nalishga tik bo’ladigan qilib o’rnatiladi. Butun asbob burilganda interferension manzara o’zgarishi kerak, bu Yer harahatining interferension tajribaga ko’rsatadigan ta’siri to’g’risida hukm chiqarishgava efirdagi bu harakatning absolyut tezligini hisoblashga imkon beradi. Haqiqatan ham, Lorens nazariyasiga muvofiq yorug’likning yo’lni o’tishi va qaytib kelishiga ketadigan vaqt bo’lib, va lar


shartlardan topiladi, bundagi interferometr yelkasining uzunligi.
Demak,
(130.1)
( dan kichik xatolik bilan). Tik yo’nalishda asbobning harakati hisobga olingani holda yorug’likning dan ga borib, qaytib ga kelishi uchun (22.6-rasm) ketgan vaqt bo’lib, quyidagi shartdan topiladi:

bunda:

( bu ham dan kichik xatolik bilan topilgan).
Shunday qilib, asbobning Yer bilan birgalikda harakat qilgani tufayli yuzaga kelgan vaqtlar farqi