Milliy ideologiya

Konfutsiylik ideyalari 
1. Konfutsiyliktin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi
2. Konfutsiyliktin` tiykarg`i ideyalari
3. Konfutsiydin` izbasarlari
Tayanish tu`sinikleri 
Konfutsiy, aspan ha`m ruwxlar, ja`miyet, etika, basqariw, tszyun`-tszi, bilimler, isimlerdi o`zgertiw, 
Ma`n-tszi, Syun`-tszi. 
A`yyemgi Qitayda da filosofiya mifologiyaliq tamirlarg`a iye boladi. Onda aspan ha`m jer, barliq
ta`biyat janli dep qabil etildi. Du`n`yani qanday da bir uliwmaliq ta`biyiy nizamliq basqarip tur, ol 
nizam ha`mme zatlarda ha`m adamlardin` barliq is-ha`reketlerinde ko`rinip turadi dep tu`singen.
A`yyemgi Qitay filosofiyasinda du`n`yanin` qarama-qarsiilig`i, ondag`i jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, 
issiliq ha`m suwiqliq, jaqsiliq ha`m jamanliqtin` ma`n`gilik gu`resi tuwrali ideyalar ken` orin alg`an. 
B.e.sh. I a`sirde Qitayda belgisiz avtorlar ta`repinen bir qatar kitaplar jazilg`an bolip, olarda sol 
da`wirdin` poeziyasi, tariyxiy ha`m ta`biyiy, huqiqiy, filosofiyaliq, bilimleri ja`mlengen edi. Bul kitaplar 
qitay bilimlerinin` klassikaliq kitaplari dep ta`n alinip, uzaq a`sirler dawaminda u`lken a`sirge iye 
boldi. Bul kitaplarda qitay filosofiyasinin` tiykari tu`sinikleri de o`z etiledi. Olardan tiyarg`isi «Dao» 
bolip ol jol degendi an`latadi. ha`m qanday da bir iyesiz ha`m uliwmaliq du`n`yaliq nizamdi bildiredi, 
kosmosliq ha`m a`dep-ikramliliq a`hmiyetke iye. U`sh realliq 
–
aspan, jer ha`m insan birligi ideyalari
ilgeri su`riledi. Yag`niy insan o`zinin` o`mirdegi ornin duris an`lai kerek ha`m o`zinin` ja`ne 
ta`biyattin` ku`shlerin birlestire aliwi kerek. B.e.sh. VI-III a`sirler Qitay filosofiyasinin` «Altin a`sir»
bolip, bul da`wirde o`z-ara ba`sekiles ju`z filosofiyaliq mektepler bolg`an.A`kesi 76 anasi 16 jastayu
Konfutsiylik a`yyemgi Qitaydag`i tiykarg`i mekteplerden biri bolip, ol Kun-Fu-tszi ta`repinen 
jaratildi. Onin` watani Lu patshalig`i, onin` a`kesi usi ekinshi da`rejeli patshaliqta bir uezd
basqariwshisi bolg`an. Onin` sem`yasi atalaql biraq jarlilanip qalg`an edi. Sonliqtan Konfutsiy
balalig`inda shopan, qarawil bolg`an, tek ons bes jasinan baslap oqiy alg`an. O`z mektebin ol 50 
jasinda qa`liplestiredi, onin` sha`kirtleri og`ada ko`p bolg`an. Olar o`z ustazinin` da, o`zlerinin` de 
pikirlerin jazip otirg`an. 
Solayinsha konfutsiyliktin` tiykarg`i shig`armasi «Lun` yuy» (Sa`wbetler ha`m pikirler) payda 
boladi. 
Aspan ha`m ruwxlar tuwrali ko`z-qaraslarinda Konfutsiy da`stu`rlerge sadiq qaladi. Aspan onin` 
ushin joqari ku`sh. Aspan jerdegi haqiyqatliqti gu`zetip baradi ha`m jerdegi sotsialliq ten`sizlik
ta`repdari. Konfutsiy tliymati ta`g`diri de aspan erkinen g`a`rezli. Aspan Erkin ol 50 jasinda tanidi
ha`m o`z ta`liymatin tarqatip basladi. Aspan Konfutsiy ushin ta`g`dir, Dao. Ata-babalar kul`tin
moyinlay otirip, Konfutsiy sonin` menen birge ruwxlardan qashig`iraq ju`riwge, tirilerdi o`lilerden 
aldin qoyiwg`a u`yretedi, o`ytkeni «Tirilerge xizet etiwdi u`yrenbey turip, ruwxlarg`a xizmet etiw 
mu`mkin be». 
Konfutsiy ta`repdarlari ja`miyet ma`selelerine u`lken diqqat awdrg`an. Olardin` diqqat orayinda 
adamlar ortasindag`i mu`na`sibetler, ta`rbiya mashqalalari turdi. Konfutsiy o`zi jasap turg`an ja`miyette
orin alg`an na`rselerden qanaatlanbag`an, biraq onin` ideyallari keleshekke emes, al o`tmishkee 
bag`darlang`an. O`tmish kul`ti a`yyemgi Qitay ko`z-qarasina ta`n bolip tabiladi. O`tmishte adamlar
mayda-shu`yde na`rselerge na`zer awdarmastan,o`zlerin ilayiqli tutqan, turpayi so`ylemegen o`zlerin

---

33 
jetilistiriwge umtilg`an, turpayi adamlardin`, ta`rtipsiz ja`miyetten o`zlerin jariq uslag`an. Endi bolsa 
A`a`dep-ikramliliqti tu`sinetug`in adamlar az qaldi» parizlarin orinlamaydi, jamanliqti du`zeytedi,
o`zin jetilistiriw ushin emes, al belgili boliw ushin oqiydi, adamlardi aldaydi, ris-ja`njellerdi kelt irip 
shig`aradi, ashiwlarin basqalardan aladi, o`z qa`teliklerin du`zetip bilmeydi. Biraq o`tmishti ideallastira 
otirip, Konfutsii a`dep-ikramliliq tuwrali ta`liymatti ratsionallastiradi, eskini jan`g`irttim dep otirip, 
jan`asin jaratadi.
Konfutsiylik etikasi «o`z-ara mu`na`sibet» «altin olrtashiliq», «insanpar-warliq» siyaqli
tu`siniklerge tayanadi, olar birgelikte «tuwri joli» di quraydi. O`zi menen, o`zgeler menen ha`m jaratilis
penen kelisimde, yag`niy baxitli jasag`isi kelgen ha`r qanday nsan usi joldi tutiwi kerek. «Altin 
ortashiliq» - bul adamlar is 
–
ha`reketindegi o`zin tuta biliwi, oni tabiw ku`ta` qiyin, sebebi birewler
ha`dden tisqari abayli, birewler ko`zsizlikke beriledi. Insanpa`rwarliqtin` tiykari «ja`n`» - bul ata-
anag`a izzet, ag`alarg`a hu`rmet, uliwma alg`anda insanpa`rwar boliw 
–
bul adamlardi su`yiw,olarg`a 
jamanliq islemew. «O`z-ara mu`na`sibet» bul adamlar haqqinda g`amxorliq «shu» bolip tabiladi, qisqa 
tu`rde Konfutsiy bilay dep ko`rsetedi. «O`zin`e tilemegenin`di o`zgelerge de isleme». 
Tszyun` 
–
tszi. Konfutsiy ideal insan, joqari insan, hasil, ma`rt kisi kontseptsiyasin islep shiqqan. 
Bul kontseptsiyag`a go`r adamlar sotsialliq kelip shig`iwi yaki ja`miyettegi statusi arqali emes, ba`lki
adamiyliq a`dalatgo`ylik, haqgo`ylik, perzentlik izzet-hu`rmet siyali joqari ruwxiy paziyletlerge erisiwi 
arqali joqari ka`milikke jetiwi mu`mkin. Ma`rt, joqari insan u`sh na`rseden qorqadi: aspan ha`mrinen, 
ulli adamlardan ha`m danalar so`zlerinen. Pa`s Adam aspan ha`mrin bilmeydi ha`m onnan qoriqpaydi,
joqari lawazimlarg`a iye ulli adamlardi jek ko`redi, danalar so`zlerin diqqatsiz qaldiradi. Konfutsiylikte
bunday joqari, ma`rt, jetilisken insan «tszn`-tszi» tu`sinigi menen an`latilg`an. Ol tek etikaliq emes, 
sonin` menen birge siyasiy de tu`sinik. Ol hu`kmran elita ag`zasi. Sonliqtan bunday adamlardin`
pa`ziyletleri arasinda to`mendegiler de orin alg`an: ol jaqsiliqta israpxor emes, miynetke ma`jbu`rley 
otirip, ashiw shaqirmaydi, qa`lewlerinde ashko`z emes, ulliliqta ta`kappar emes. 
Konfutsiy ja`miyettegi sotsialliq ten`sizlik ta`repdari bola otirip, xaliqti basqariwdin` gilti
joqaridag`ilardin` to`mendegilerge a`dep-ikramliliq jaqtan u`lgi ko`rsetiwinde dep biledi. Eger 
basqariwshilar «Dao» g`a sadiq bolsa, onda xaliq narazi bolmaydi. «Eger patsha ag`ayinlerinen ilayiqli
mu`na`sibette bolsa, onda xaliqta insanparwarliq gu`llenedi. Eger patsha doslarin umitpasa, onda
xaliqta satqinliq degen bolmaydi. Konfutsiy xaliqtin` ha`kimiyatqa bag`iniwinin` kepili «syao»
menen «di» din` saqlaniwi dep ko`rsetedi. Samal qayda essee, sho`p sol jaqqa iyiledi. 
Konfutsiy ta`liymatinda o`tmish kul`tinin` en` kul`minatsiyasi «isimlerdi o`zgertiw» («chja`n 
min»). Konfutsiy du`n`yadag`i barliq na`rsenin` o`tkinshi ekenin, waqittin` toqtamaslig`in ta`n aladi, 
biraq ja`miyette barliq na`rsenin` o`zgerissiz qaliwina erisiw kerek dep sanaydi. Sonliqtan
konutsiyliqtag`i isimlerdi o`zgertiw ja`miyetlik sanani o`zgeriwshen` ja`miyetlik bolmis penen
sa`ykeslestiriwdi emes, al na`rselerdi olardin` buring`i ma`nisine sa`ykelestiriw degendi an`latadi. 
Sonliqtan Konfutsiy tek atina emes, al hasli ma`nis-mazmuni boyinsha patsha-patshalig`insha, puxara-
puqaralig`insha, a`ke-a`keliginshe bala-balaig`insha qaliwi kerek dep talap etedi. Normadan shig`ip 
ketken ha`r qanday jag`dayda og`an qaytip otiriw kerek. Konfutsianliqtin` bul ta`liymati a`yyemgi 
ha`m orta a`sirlerdegi Qitaydin` turg`inlig`inda belgili orindi iyeleydi. Misali ushin bala boliw degen 
balanin` ata-ana aldindag`i barliq parizin toliq orinlawin na`zerde tutadi. Biraq bul parizlardin`
arasinda mazmuni jag`inan aqilg`a muwapiq keletug`inlari da, ha`dden tis shekten shig`atug`inlari da 
bar edi. Aytayiq, a`kesi o`lgennen keyin balasi u`sh jilg`a shekem u`yinde hesh na`rseni o`zgertire 
almaytug`in bolg`an. 

---

34 
Konfutsiyliqtin` bilimler haqqinda ta`liymati sotsialliq mashqalag`a bag`indirilig`an. Kun Fu-tszi
ushin biliw 
–
«demek adamlardi biliw». Ta`biyatti biliw oni qiziqtirmaydi. Oni ta`biyat penen tikkeley
isles bolatug`in adamlardin`, yag`niy diyxanlar menen o`nermentlerdin` ta`biyat haqqindag`i bilimleri 
toliq qanaatlandiradi. Kun-F-tszi ta`biyiy biliwdin` boliwin ta`n aladi, biraq ol ku`ta` siyrek dep sanaydi. 
Onin` o`zi ta`biyiy, tuwmaydan bilimge iye emes. «Tuwma bilimge iye adamlar ha`mmeden joqari turadi» 
dep sanaydi. Olardan keyin «Bilimge oqiw arqali iye bolatug`inlar turadi». Eskilerden de zamanlaslardan 
da u`yreniw mu`mkin. U`yreniw tan`damali boliwi kerek, yag`niy «ko`p na`rseni tin`dayman, en` jaqsisin 
saylayman ha`m og`an eremen». Bunnan ko`rinip turg`aninday Konfutsiy ushin oqiw-bul minez-quliqqa 
u`yretiw. Naduris ko`z-qaraslardi u`yreniw ziyanli. Sonliqtan oqiw, u`yreniw pikir ju`ritiw menen 
toliqtiriliwi kerek. «Oqiw ha`m pikir ju`ritpew 
–
waqitti bosqa o`tkeriw». Biliwde Konfutsiy ushin 
a`hmiyetli na`rsenin` biri onin` metodi bolip tabiladi. Biliw belgili bir na`rse haqqinda tek informatsiyag`a 
iye boliw g`ana emes, al sol na`rse haqqinda, ma`yli ol tanis emes bolsa da, ha`r ta`repleme pikir ju`rite 
aliw, oni tu`sindiriwge umtiliw da bolip tabiladi. 
Bir qarag`anda Konfutsiy ta`liymatinda unamli, pozitiv hesh na`rse joq siyaqli bolip ko`riniwi 
mu`mkin. Lekin barliq na`rse salistirmali ra`wishte bilinedi. Bunday unamli ta`replerinin` en` baslisi ol 
haliqti basqariwdin` basli usili oni ma`jbu`rlew emes, al u`lgi ko`rsetiwde, olardi isendiriwde dep 
esaplaydi. «Siz printsiplerge iye emes adamlardi usi printsiplerge erisiw ushin o`ltiriwge qalay qaraysiz» 
degen sorawg`a Konfutsiy «Ma`mleketti basqara otirip adamlardi o`ltiriw nege kerek Eger siz jaqsiliqqa 
umtilsan`iz, onda xaliqta jaqsi boladi» dep juwap beredi. Bul ko`z-qarastan konfutsianliq «fa-tszya» 
mektebi ta`repdarlarinan, nizamshilar, legistlerden sheshiwshi pariq qiladi. Olar konfutsianliqtin` ja`miyet 
tuwrali patriarxalliq kontseptsiyasin (basshi-a`ke, xaliq-bala) biykarlap, xaliqti zorliq, ma`jbu`rlew, ha`r 
qanday, ha`tteki en` kishi nizam buziwshiliqti da qatan` jazalaw printsipine tiykarlang`an ma`mleketti 
quriwg`a umtilg`an.
Konfutsiy ta`liymatin dawam ettiriwshiler qatarina Men-tszi kiredi. Ol Konfutsiyden ku`ta` ko`p 
keyin jasag`an, onin` aqlig`inin` sha`kirti. B.e.sh. 372-289 jillarda jasag`an. Onin` ati menen atlas jeti 
basptan ibarat kitapti da baylanistiradi. 
Men-tszi Kun-fu-tszidin` aspan haqqinda ta`liymatin ku`sheytip, aspandi iyesiz ob`ektiv 
ea`ru`rlik, ta`g`dir, biraq ol jaqsiliq ta`repinde turiwshi dep ta`riypleydi. Men-tszidin` jan`aliq ta`repi 
aspan erki xaliq erkinde sa`wlelenedi dep tu`sindiriledi. Ol jaratilis «tsi» den ibarat, oni o`mirlik ku`sh, 
energiya, oni adamda erk ha`m aqil basqariwi kerek dep tu`sindiredi. «Erk- basli, al tsi ekinshi da`rejeli. 
Sonliqtan men «Erkti bekkemlen` ha`m tsige xaos alip kelmen`» dep aytaman», -deydi. Ma`n 
ta`liymatinin` xarakterli ta`repi onin` insan ta`biyatinin` tuwma jaqsi ekenligi haqqinda ko`z-qaraslari. 
Men-tszi adam ta`biyatinan jaman yaki jaqsiliq ha`m jamanliqqa neytral mu`na`sibette boladi degen 
pikirlerge qosilmaydi. Konfutsianliq ta`repdarlarinin` biri Gao-tszi adam ta`biyatin suwdin` na`wpir 
ag`isi menen salistiradi. Suwg`a qalay qaray jol ashsan` solay qaray ag`adi. Ag`isqa shig`is yaki batis 
ekenliginin` a`hmiyeti joq dep sanaydi. Og`an qarsiliq bildire otirip, Men-tszi suw qalay qaray aqsa da 
to`menge qaray ag`adi. Insan ta`biyatinin` jaqsiliqqa umtiliwi da suwdin` pa`ske umtiliwinday dep 
tu`sindiredi. Adam ta`biyatinin` jaqsiliqqa umtilisinda ba`rshe ten`. Adam ta`biyatinin` jaqsiliqqa 
umtiliwshi ekenligin Men-tszi barliq adamlarg`a to`mendegi tuyg`ilardin` ta`biyattan ta`n ekenligi 
menen tu`sindiredi. Yag`niy, mexir-sha`pa`a`t - insanpa`rwarliqtin` tiykari, uyat ha`m naraziliq - 
a`dalatliqtin` tiykari, hu`rmet ha`m izzet - rituallar tiykari, duris ha`m nadurisliq sezimi- biliw tiykari. 
Adamnin` jamanlig`i suwdin` joqarig`a qarap ag`iwi siyaqli ta`biyattan tis na`rse. Onin` ushin ayriqsha 
jag`daylar za`ru`r, misali zu`ra`a`tsizlik yaki ashliq. «Zu`ra`a`tli jillari ko`pshilik jas adamlar jaqsi, al 

---

35 
ashliq jillari- jaman boladi. Bunday ayirmashiliq olardin` aspan bergen ta`biyiy qa`siyetlerinen emes, al 
ashliq olardin` ju`reklerin jamanliqqa batirg`anlig`inda».
Adamlardin` ta`biyiy ten`ligin moyinlay otirip, Men-tszi olardin` sotsialliq ten`sizligin miynetti 
bo`listiriw za`ru`rligi menen aqlaydi. «Birewler o`z aqilin iske qosadi. Ekinshi birewler o`z muskullarin. 
Aqilin iske qosatug`inlar adamlardi basqaradi. Muskullarin iske qosatug`inlar, o`zlerin basqaratug`in 
adamlardi bag`adi. Aspan astinda uliwmaliq nizam mine usinday». 
Men-tszidin` pikirinshe, du`n`yada da`slep an`lar ha`m quslar adamlardi qisip taslag`an. Keyninen 
diyxanshiliq qudayi Xou-tszi adamlardi egiwge ha`m zu`ra`a`t jiynawg`a u`yretedi. Biraq ol gezde de 
adamlardin` o`z-ara mu`na`sibetinde haywanlardikinen pariq az boladi. Se (mifologiyaliq qaharman) 
adamlardi a`dep-ikramliliq qag`iydalarina u`yretkenshe usinday bolip qalg`an. Ol adamlardi ma`mleket 
ha`m puxaralar ortasindag`i parizlarg`a, er ha`m hayal minnetleri arasindag`i pariqqa, jas u`lkenler 
ha`m jasi kishiler ortasinda ta`rtiptin` saqlaniwina, doslar arasinda sadiqliqqa u`yretedi. Biraq bulardin` 
barlig`i adamnin` ta`biyiy jaqsiliq qa`siyetlerin jetilistiriw, al olardi qayta payda etiw emes, bolip 
tabiladi. 
Men-tszi Qitay ushin sol da`wirde jan`adan engizilgen jerden paydalaniw ta`rtiplerin qatan 
qaralaydi. Bul ta`rtip «Gun sistemasi» dep atalip, ol boyinsha diyxanlar bir neshe jilg`a ortasha zu`ra`a`t 
esabinan saliq to`lewleri kerek edi. Eger zu`ra`a`t bolmag`an jag`dayda olar u`lken saliqlar to`lep, 
jarlilasip, ha`tteki nabit bolip ta ketetug`in edi. Bul sistemag`a Men-tszi buring`i «chju» sistemasin qarsi 
qoyadi. Chju sistemasi boyinsha diyxanlar o`z jerleri menen qosip, ja`miyetlik jerlerdi de isleytug`in edi. 
Zu`ra`a`t bolmag`an jag`dayda diyxanlar da, olardin` bag`ip otirg`an adamlari da ten`dey ziyan 
ko`retug`in edi. Men-tszi ha`zirgi jag`dayda diyxanlar o`z ata-analarin, bala-shag`asin bag`a almaydi, 
zu`ra`a`tlerdi jillari qarizdan qutila almaydi, zu`ra`a`tsiz jillari ashliqqa mu`ptala dep ko`rsetedi. Bunday 
jag`dayda adam jaqsiliqqa umtiliwshi boliwi mu`mkin emes. Aqilli basqariwshi sonliqtan xaliqti tek oni 
jasaw ushin za`ru`r na`rseler menen ta`miynlep bolg`annan keyin g`ana jaqsiliqqa umtiliwg`a shaqiriwi 
tiyis dep sanaydi Men-tszi. Ol Konfutsiy siyaqli patshani, basqariwshini ke, al xaliqti bala menen 
salistiradi. Olar bir-birin a`ke-bala siyaqli jaqsi ko`riwleri tiyis dep esaplaydi.Men-tszi nizam 
diktaturasina qarsi boladi, «Ha`kimiyat basinda insanpa`rwar basshi tursa, ol xaliqti nizam torlari menen 
orap aladi ma?» deydi. 
Konfutsiyliktin` ja`ne bir dawamshisi Syun`-tszi. Men-tszi o`lgende ol 24jasta boladi. Ol jaqsi 
bilim aladi. 
Syun`-tszidin` diqqat orayinda adam ha`m ja`miyet mashqalasi turadi. Sonin` menen birge 
du`n`ya, jaratilis haqqinda pikirleri de u`lken itibarg`a iye. Jer ha`m aspan- barliq zatlardi payda etken 
degen ko`z-qaraslardi quwatlay otirip, Syun`-tszi aspanda barliq g`ayrita`biyiy qa`siyetlerden ajiratadi. 
Ta`biyatta barliq na`rse ta`biyattan o`z nizami tiykarinda ju`z beredi. Ol aspan adamlar arasinda, 
ja`miyette ju`z berip atirg`an na`rselerge ta`sir jasamaydi, ta`sir jasay almaydi. Olardin` barlig`i 
adamlardin` o`zlerinin` iskerligi na`tiyjeleri dep tu`sindiredi. Syun`-tszidin` materialistlik ko`z-qaraslari 
insan haqqinda ta`liymatinda da ko`zge taslanadi «da`slep dene, al keyin ruwx». 
Men-tszidan pariqli tu`rde Syun`-tszi adam ta`biyattan jamanliqqa umtiliwshan` dep esaplaydi. 
Eger adam ta`biyattan jaqsiliqqa umtiliwshi bolsa, onda ta`rbiyag`a da, nizamlarg`a da, rituallarg`a da, 
ma`mleketlik ha`kimiyatqa da za`ru`rlik bolmas edi. Ja`miyet adamlardi o`zge adamlar menen birge 
jasawg`a u`yretedi, dep tu`sindiredi. 
Syun`-tszi ja`miyet tuwrali so`z ete otirip, ol udayi bolg`an emes. Ja`miyet en` da`slepki 
basqariwshilar adamlardin` is-ha`reketlerin u`yrene otirip, ritual normalarin, nizam sistemasin 
jaratqanda payda boldi. 

---

36 
Onin` tiykarg`i ma`nis-mazmuni ta`biyattan ten` adamlardin` sanasina o`zlerinin` ten`sizligin 
sin`diriw, onisiz birlik, yag`niy ja`miyet bolmaydi. Birlik arqali adamlar haywanlardan alg`a ketedi. 
Syun`-tszi «Shu-tszin» so`zlerin keltiredi: «Ten`likke erisiw ushin ten`sizlik kerek». Nizamlardin` 
a`hmiyetliligin biykarlamag`an halda, Syun`-tszi konfutsiyliq ta`repdari sipatinda isendiriwdi, 
da`stu`rler, a`detler, rituallar ku`shin abzal ko`redi. Eger basqariw tek qa`wip saliwg`a, qorqitiwg`a, 
jawizliqqa tiykarlansa ha`m to`mendegilerdi a`dalatliliq penen izine ertiwge umtilmasa, onda 
to`mendegiler qorqip qaladi, basqariwshi menen jaqinlasiwg`a ju`regi dawalamaydi, og`an alis boladi, 
og`an eldegi jag`daydi ashiq aytpaydi. Bunday jag`dayda ma`mlekettin` iri isleri izden shig`adi, 
maydalari nabit boladi». 
Syun`-tszidin` ko`z-qaraslari aktivistlik pozitsiyag`a iye. A`iyemgi Qitayda orin alg`an ta`g`dirge 
aspan erki sipatinda ta`n beriw ken` orin alg`an. Usig`an qarsi shig`a otirip, Syun`-tszi aspandi ulig`lap, 
og`an siyiniwdan. Ol tuwrali pikir ju`rite beriwden go`re, adamnin` o`zine zatlardi ko`beytiw arqali 
aspandi boysindiriw abzal emes pe dep ko`rsetedi. Aspandi joqari ko`tere bergennen go`re, aspaniy 
ta`g`dirdi jen`ip, aspanda o`z ma`plerimiz jolinda paydalang`an duris emes pe dep ko`rsetedi. 
Syun`-tszi du`n`yani tanip, bilip boladi dep sanaydi, adamnin` biliw qa`biletine isenedi. Onin` 
pikirinshe bilimler ju`rekte ja`mlenedi. Ju`rek adamnin` bes seziw organlarin basqaradi. Ju`rek 
haqiyqatti jalg`annan ajiratadi, yag`niy pikir ju`ritedi. 
Qadag`alaw ushin sorawlar 
Konfutsianliq qashan ha`m qay jerde payda bolg`an? 
Konfutsiy du`n`ya, jaratilis, aspan tuwrali qanday ko`z-qaraslarg`a iye bolg`an? 
Tszyun`-tszi ideyasi nelerdi bilesiz? 
Konfutsiydin` ja`miyetti basqariw tuwrali pikirleri qanday? 
Konfutsiy ta`liymatinin` ku`shli ta`repleri sizin`she nede? 
Me-tszi kim ha`m onin` tiykarg`i ideyalari nelerden ibarat? 
Syun`-tszi kim ha`m onin` tiykarg`i ideyalari nelerden ibarat? 
Konfutsiy, Me-tszi ha`m Syun`-tszi ideyalari ortasindag`i uqsasliq ha`m pariqli ta`repler nelerden 
ibarat? 
A`debiyatlar 
Juraev. U., Saydjanov. Y., Dune dinlari tarixi. T., 1998 
Men`. A., Istoriya religiy. M., 1973 
Radugin. A. A. Vvedenie v religievedenie teoriya, istoriya i sovremennie religiy. M., 1996 
Religioznie traditsiy mira. V2-x tomax. M., 1996 
Religioznie traditsiy mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika. 
Bishkek, 1997 
Dinshunoslik, T., 2000 
Chanishev. A. N. Kurs lektsiy po drevney filosofiy. M., 1981 
Yuldashev. S. A. Antik falsafa. T., 1999 
Gorbachev. V. G. Istoriya filosofiy. Bryansk, 1998 

---

37