Milliy ideologiya

Maniylik ha`m mazdakizm ideyalari 
1. Maniyliktin` payda boliwi, onin` tiykarin saliwshi 
2. Maniyliktin` dun`ya ha`m ja`miyet, adamlardin` ta`biyati tuwrali tiykarg`i ko`z-qaraslar 
3. Mazdakizmnin` payda boliwi, onin` maniylik penen uqsas ta`repleri. 
4. Mazdakizmnin` sotsialliq ideyalari, onin` maniylikten pariqli ta`repleri. 
Tayanish tu`sinikleri 
Maniylik, mazdakizm, ertekli ha`reket, asketizm, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, jaqsiliq ha`m jamanliq, 
sotsialliq ten`sizlik, jawizliqqa qarsi gu`res. 
Orayliq Aziyanin` a`yiemgi xaliqlarinin` turmisinda Avestodan tisqari manixeylik jazba estelikleri de 
ulken a`xmiyetke iye. 
Manxeylik yaki Maniylik ha`reketi eretiklik ha`reketlerden bolip, eramizdin` III a`sirinde, yag`niy 
zardushtiylikten shama menen min` jil o`tkennen keyin Iranda ju`zege kelgen. Biraq bul ag`imnin` 
tiykarin saliwshisi maniy (216-276 j.j) Zardusht siyaqli yarim a`psanawiy payg`ambar emes, al tariyxiy 
shaxs bolip tabiladi. 
Maniy da`wiri qul iyelewshilik du`zimnen feodalliq du`zimge o`tiw da`wiri bolip tabiladi. Jan`a 
da`wirge o`tiw jan`a dinlerdin`, Maniy kelbetinde jan`a payg`ambardin` payda boliwina alip keldi. 
Qalg`an basqa dinlerdin` barlig`inin` ornin basiw lazim bolg`an Maniy na`siyatlag`an dininn` o`zine 
ta`nligi de zardushtiylik, xristanliq ha`m buddizmnin` a`r qiyli ideyalarin jiynap ja`mlewden ibarat. 
Mine usi ha`rekettin` qa`liplesiw da`wirinde Iranda sasaniyler hu`kimranlig`inin` ornaw protsessine 
tuwratsional` keldi. Sol zamannin` ha`kimleri maniylikti quwdalamadi. Biraq keyinirek maniylik 
olardin` totalitar ma`mleketlerge qarsi qaratilg`anlig`ina isenim payda etkennen keyin, sasaniyler bul 
ag`im ta`repdarlarin quwdalap basladi. 276-jilda Maniy uzaq ma`mleketlerden qaytip kelgennen keyin, 
Varaxran I Sasaniydin` buyrig`i menen zindang`a taslandi ha`m jawizlarsha o`ltirildi. 
Maniy bay a`debiy miyras qaldirg`an bolsa da onin` tek biraz shig`armalari g`ana, onda da u`zik-juliq 
ha`m qisqa-qisqa, tiykarinan aramey (siriya), orta parsi ha`m sog`d tillerinde jazilg`an shig`armalari 
g`ana bizge shekem jetip kelgen. Keyin ala Maniydin` shig`armalari ha`r qiyli tillerge awdarilg`an, 
siriya, parsi, parfiya, sog`d, kopt, qitay, uyg`ir tillerinde u`zik-juliq halinda saqlanip qaling`an. 
Maniy shig`armalari ilimiy entsiklopediya ruwxinda bolip, olardi oqiwda kommentariyler 
(tu`sindiriwler) talap etiledi. Maniydin` du`n`yag`a ko`z-qarasi ken` ma`seleler shen`berin mifologif, 
filosofiya, tarix, kosmogoniya, geografiya, alximiya, astronomiya,matematika, botanika, meditsina xa`m 
basqa tarawlardi o`z ishine qamrap aladi. 
Maniydin` a`dep-ikramliliq doktrinalari tiykarinan onin` shig`armalarinda «Sir ul asror» («Siru asror 
kitobi»), «Kitob-ul-xuda vost tadbir» («Basshiliq ha`m basqariw kitabi»), «Shaburkan» («Shapurakan») 
ha`m basqalardi bayan etiledi. Beruniy Maniydin` son`g`i kitabina joqari baha berip, oni parsi kitaplari 
arasinda en` isenimlisi dep ta`riypleydi. Sebebi Maniy o`z nizaminda jalg`an so`z aytiwdi qadag`an 
etken ha`m sol sebepli ol tariyxti qanday da bir jalg`anlastiriwg`a (soxtalastiriwg`a) mu`ta`j bolmag`an. 
Dun`ya - nur ha`m qaran`g`iliqtin` ma`n`gilik gu`resi maydani. Insannin` waziypasi bolsa - jawizliqti 
u`zil-kesil joq etiw ushin jaqsiliqqa ko`meklesiw dep ta`n aliwi maniyliktin` tiykarg`i ideyalarinan biri 
bolip tabiladi. Maniy o`z zamanindag`i bilimlerdin` barlig`in qamtip aliwg`a umtilg`an ha`m olardi o`z 
filosofiyaliq ko`z-qaraslari turg`isinan tu`sindirip, insanlar massasin a`meliy etika ha`m 
insansu`yiwshilik qurali menen turmisqa jaqinlastiriwg`a ha`reket etken. 
Filosoftin` ta`liymatina go`re ja`miyet adamlardin` eki taypasinan ibarat boliwi lazim. Birinshi taypa 
klassik aristokratiya (jarliliqta jasawshi hasilzadalar) bolip, olar kem mug`dardag`i materialliq bayliqlar 

---

53 
menen qanaatlanip, askerlershe turmis keshiredi. Olar turmis qurmaydi, maniylik ja`ma`a`tleri ag`zalarin 
duwa qilip, olardin` gunalarinin` keshiriliwin qudaydan iltija qiladi. Ekinshi taypa miynetkeshler 
massasi ha`m saudagerler bolap, olar joqari a`dep-ikrmaliq turmis keshiriwi, hesh kimdi (insandi da, 
xayuandi da) o`ltirmewi, go`shli tamaq jemewi, onnan o`zlerin tiyiwi ha`m sonin` menen Nur ha`m 
Jaqsiliq ku`shlerinin` jen`iwine ko`meklesiwleri lazim. Maniy eki dun`ya bar deydi. Biri- adamlar real 
ta`rizde jasaytug`in dun`ya bolip, onda a`dalatsizliqlar, zulim, zorawanliq hu`kim su`redi, insan 
kamalatqa erise almaydi. Ekinshi dun`ya «Nur dun`yasi» dep atalg`an dun`ya, «ma`n`gilik karamatshi» 
bolip, onin` ilaxiy qabig`i almastan jasalg`an, ol hesh qashan jemirilmeydi ha`m jawiz niyetli birde bir 
dushpan onda jure almaydi. «Barliq go`zzal na`rselerdi ol jaratqan», sonin` ishinde adamlarda da ol 
jaratqan, adamlar bolsa «za`rreshelik de zulimnan halidur, bunda ha`r bir adam o`z qa`lewinshe ha`reket 
etedi, ha`m o`z erki -qa`lewi menen jasaydi». 
Maniydin` mine usi ideallari feodal aristokratlardi qorqinishqa salg`an, olar bul ideyalardi menshik ha`m 
bayliqqa qa`wip saliq, ka`mbag`allar arasinda qen` tarqalg`an mal-mu`likti teppe-ten` bo`listiriw uranina 
shaqiriw dep bilgenler. 
Maniydin` pikirinshe, Nur ha`m Qaran`g`iliq, Jaqsiliq ha`m Jamanliq du`n`yasi ortasinda ayawsiz gures 
baradi. Jaqsiliq mine usi gureste jen`iwi ushin insan o`zinin` barliq pikirleri, isleri menen jaqsiliq 
kushlerine jardem ko`rsetiwi lazim. Bunin` ushin inasn on a`dep-ikramliliq axiydasin orinlawi lazim. 
An-nadim mine usi axiydalardin` mazmuni haqqinda o`zinin` «Fixrist» kitabinda bilay dep ko`rsetiledi
Manyishilik mug`alimlerge («Nafosat perzentleri») yaki mujjammasunilerge yaki quyash nur 
shashqanlarg`a («Bilimler perzentldre») , kassisun kohinlarg`a («pa`m perzentleri») siddiqum yaki 
imanlilarg`a («ilah ug`lanlari») sammaun yaki qulaq saliwshilarg`a («aqil-idrak ug`lanlari») bolip 
bo`linedi. 
Maniy talimatina go`re, insan sap musaffaliqqa, «gu`nalardan xaliqliqqa» tek ta`rkidu`n`ya bolip turmis 
keshiriw arqali g`ana erisiwi mu`mkin. Maniyliktin` a`dep-ikramlilig`i dindarlardan ilaji barinsha kem 
awqat jewdi, oraza tutiwdi artiqmashiliqqa jol qoyiwdi, ortasha turmis keshiriwdi talap etedi. Maniy o`z 
moditlerin du`n`yaliq islerde «Surbet» bolmasliqqa ha`m bul du`n`yada ko`p na`rselelerge 
umtilmasliqqa shaqiradi. «O`tkeni o`limnen keyin hesh kimsede ruzg`ar a`spablari menen ha`lide, u`yde 
qalmaydi». Maniy o`zinin` du`n`yada ko`p ha`kimlerdi ko`rgenin olardin` du`n`yada a`depsizlik etip, 
menmenlikke 
berilip 
ju`retug`inlig`ina, 
biraq 
aqir-aqibetinde 
o`kinishte 
ha`m 
tubanliqqa 
beriletug`inlig`in aytip o`tedi. 
Solay etip, Maniy taliymatinda diniy aqiydalar menen bir qatarda mifologiyaliq elementlerdide (Misali 
Nur du`n`yasi haqqindag`i Utapiya, bunda adalat, azatliq, kamalat saltanat su`redi) ko`riw mu`mkin, 
olar xaliq massasinin` oy pikirleri ha`m arzih-u`mitlerin sa`wlelendiredi. Uliwma alg`anda Maniy 
ta`liymati belgili da`rejede diniy asketizm xarakterine iye bolg`an taliymat. 
V a`sirdin` aqiri ha`m VI a`sirdin` basinda Iranda «Mazdagizm» dep atalag`an basqa bir diniy- 
filosofiyaliq ta`liymat ju`zege kelip, olda Orayliq Aziyada ken` tarqaldi. 
Mazdagizmnin` ha`m onin` menen baylanisli bolg`an xaliq ha`reketlerinin` ju`zege keliwin feodal 
ekspluatatsiyanin` ku`sheyiwi, diyxanlar menen feodallar arasinda klasliq gu`restin` keskinlesiwi 
keltirip shig`ardi. 
Mazdagizm Maniy ta`liymati menen ko`p uqsaslarg`a iye. A`debiyatlarda Mazdagizm Maniylik 
ta`liymatin toliqtirip, onin` a`sketlik-u`mitsizlik idyalarin du`n`yag`a u`mit penen qaraw ideyalarina 
almastirg`anlig`i, bul u`mit ideyalari og`an ko`birek ta`sirshen`lik bergenligin atap o`tedi. Bul 
ta`liymattin` tamirlari zardushtiylikke de barip tireledi. 

---

54 
Mazdakizm Mazdak ati menen baylanisli. Ol Nishapur alasinda tuwilg`an. Onin` a`kesi Bomdad o`z 
da`wirin` ataqli adami bolg`an. Mazdak 529-jili Sasaniyler imperiyasinin` baslig`i Qubadtin` uli 
Anushirvan ta`repinen o`ltiriledi. Mazdak mal-mu`likti ortaq qalawdi talap etedi, feodal aristokratlar 
ha`kimiyatin joq etpekshi boladi. 
Mazdakizm haqqinda mag`liwmatlar bizge onin` qarsilasi bolg`an avtorlar arqali jetip keledi. Sonliqtan 
bul ta`liymattin` ma`nis-mazmunin naduris tu`sindirip, oni a`depsiz, adamlardi jaman jolg`a saliwshi 
ta`liymat dep te kelgen. 
Maniylik siyaqli mazdakizmnin` de dun`yani tu`siniw tiykarinda bir-birine qarama-qarsi eki negiz 
jaqsiliq ha`m nur, qaran`g`iliq ha`m jamanliq gu`resi jatadi. Bunda jaqsiliq ha`m nur tiykarlari
adamlardin` sanali ha`m erkin do`retiwshiligi o`nimi bolsa, qaran`g`iliq ha`m jamanliq o`z ta`biyatina 
qaray tek ko`re bile ha`m o`z basimshaliq penen is ko`riwi mu`mkin, bular adamlardin` nadanliq is-
ha`reketlerinin` o`nimidur. 
Mazdak ta`liymatina go`re, du`n`yada jarqin etikaliq tiykar u`stin bolsa da, ol jamanliq ha`m 
qaran`g`iliq ku`shlerin toliq boysindira almag`an. Lekin bunday awhal waqtinshaliq bolip, jarqin 
kushlerdin` jen`isi nizamli ha`m turg`in ga`p, jawizliq ku`shlerinin` jnn`isi bolsa tosqinliqqa baylanisli. 
Sonin` menen birge jarqin tiykar ha`reketsiz turmaydi, ol gu`resedi, jamanliq kushleri ustinen u`zil-kesil 
jen`ip shig`iw ushin ku`sh izleydi. Mazdak dun`yada jaqsiliq ha`m jamanliq ku`shleri hu`kimranliq eter 
eken, adamlar biypariq boliwlari kerek emes, dep tu`sindiredi. Adamlardin` waziypasi, jaqsiliq 
kushlerine ja`rdem beriwden ha`m bunin` menen olardin` saltanat su`riwin an`satlastiriw ha`m 
tezlestiriwden ibarat bolip tabiladi. Mazdakizmnin` etikaliq ta`liymatinin` xarakterli qa`siyeti sonnan 
ibarat, ol a`dep-ikramliliq negizlerin ha`m adamnin` minez-quliq sebeplerin insannin` o`zinen, onin` 
ta`biyatinan keltirip shig`armaydi, ba`lki buni ja`miyette jawiz kushlerdin` hu`kimranliq qiliwi menen 
baylanisli dep ko`rsetedi. 
Mazdaktin` pikirinshe, sotsialliq ten`sizlik ju`zege kelgennen keyin qaran`g`iliq penen jawizliqtin` 
jen`isi baslanadi. Sotsialliq ten`sizlik adamlar ortasinda g`a`rezgo`ylik, ziqnaliq, urliq, o`tirikshilik, 
ma`kkarliq, miyrimsizlik urislar, ha`r qiyli pa`leketler ha`m baxitsizliqlar siyaqli illetlerdi keltirip 
shig`aradi. Hayallarg`a ha`m mal-mu`likke ten`sizlik penen iyelik etiw tiykarinan mine usi illetlerdin` 
tamirin quraydi. Sol sebepli ol jawizliq ku`shlerin ha`m ol keltirip shig`aratug`in barliq illetlerdi 
saplastiriw ushin ten`sizlikti payda etiwshi tiykardin` o`zin joq etiw, hayallar ha`m mal-mu`likti 
ha`mmenin` baylig`ina aylandiriw za`ru`r dep esaplaydi. 
Mazdaktin` aytiwinsha, quday adamlar o`zleri ten` bo`lisip alsin dep o`z na`metlerin (inamlarin) 
adamlarg`a berdi. Biraq, menmenlik ma`pleri ta`siri astinda bul bo`listiriw kem-kemnen nahaq tu`s ala 
berdi. Sol sebepli, dep ko`rsetedi Mazdak, da`wletli adamlardin` mal-mu`lkinin` bir bo`legin tartip alip, 
oni ka`mbag`allar ortasinda bo`listirip beriw a`dil is boladi, o`ytkeni ka`mbag`allar da mal-mu`lik iyeleri 
kibi a`ne usinday huqiqqa iye. 
Ha`r bir insapli inasnnin` jawiz ku`shlerge qarsi belsendi gu`res alip bariwi ha`m onin` menen 
ma`n`gilik erkinlik ha`m a`dalattin` saltanati jolinda jawiz ku`shlerdin` jen`ilisin jedellestiriw waziypasi 
a`ne usinnan kelip shig`adi. Mazdakizm maniylikten tiykarinan sonin` menen pariq qiladi, ol tek 
filosofiyaliq dolktrina bolip qalmastan, ba`lki a`meliy xarakterge de iye edi, o`z ideallarin a`melge 
asiriwg`a umtilatug`in edi. 
Soni aytiw kerek, mazdakiylik etikasi uliwma alg`an ha`tte hayuanatlarg`a da miyrimsizlik qiliwdi 
qadag`an etetug`in edi. Biraq ol jer ju`zinde jaqsiliq ha`m baxit-saadat saltanat su`riwi ushin jawizliqqa, 
sotsialliq a`dalatsizliqqa qarsi gu`reste zorliq isletiwge jol qoyatug`in edi. 

---

55 
Bul ta`liymattin` xaliq massasi ta`repinen qollap-quwatlaniwi ha`m onin` tek Iranda g`ana emes, ba`lki 
Orayliq Aziya ha`m A`zerbayjanda da ken` tarqaliwinan sebebi de usinda. Mazdakiylerdin` sotsialliq 
ha`m ekanomikaliq ten`sizlikti joq etiw ha`m a`dalatli ta`rtipler ornatiw za`ru`rligi tuwrali talabi 
diyxanlar ja`ma`a`tleri ha`m og`ada awir awxalda bolg`an qala miynetkeshlerinin` ha`r qiyli toparlari 
ma`plerine sa`ykes edi. Na`tijede ha`mme jerde diyxanlar qozg`alan`lari ko`terile basladi, bay 
adamlardin` mal-mu`lki tartip alinip, ja`ma`a`shi diyxanlarg`a bo`lip berildi. 
Feodal aristokratlar mazdakiyler ha`rekettin` ku`ta` ulken qa`wip dep bilip, onin` ta`repdarlarin ayawsiz 
jazaladi. Bul ha`reket ayawsiz bastirildi. Biraq mazdakizm ta`liymati ha`m onin` aldin`g`i ideyalari ko`p 
sirler dawaminda Irannin` o`zinde de, sonday-aq Orayliq Aziya ha`m A`zerbayjanda da xaliq 
ko`terilislerinin` ideyaliq bayrag`i bolip xizmet etip keldi (Ma`selen, Abumuslim, Muanna ha`m Bo`bek 
ko`terilisleri mazdakizm ta`liymatinin` ku`shli ta`siri astinda baslang`an edi). 
Mazdak taliymatinin` ideyaliq tiykarlarina go`re sol da`wirde u`stemlik etken feodal ideologiyasina 
qarama-qarsi bolg`an, feodalliq ja`miyet negizlerine ziyan tiygizgen, haq-huqiqsiz xaliq massasinin` 
ma`plerin sa`wlelendirgen. Bul taliymat Orayliq Aziyada bir qatar basqa ideologiyaliq 
kontseptsiyalardin` ju`zege keliwine, musilman Shig`isi ma`mleketlerinde de, xristianlar jasag`an Batis 
ma`mleketlerinde de xaliqlardin` azatliq ha`reketlerinde ulken a`hmiyetke iye bolg`an hurpikirlik 
ag`imina ta`sir ko`rsetken edi. 
Qadag`alaw ushin sorawlar 
Maniylik qashan ha`m qay jerde payda bolg`an
Maniylik taliymati qanday kitaplarda sa`wlelengen
Maniylik jaratilis, sotsialliq ten`sizlik tuwrali qanday ko`z-qaraslarg`a iye bolg`an
Maniylik adamlardi qanday taypalarg`a bo`ledi
Maniyliktin` asketlik xarakteri nede
Mazdakiylik qashan ha`m qay jerde payda bolg`an
Mazdakiyliktin` maniylik penen uqsas ha`m parqli ta`replerin nede
Ne ushin mazdakizm ta`liymati, onin` ta`repdarlari ha`kimiyat ta`repinen quwdalang`an