Milliy ideologiya

A`debiyatlar 
Juraev U, Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 
Radugin A.A. Vvedenie v religievedenie teoriya, istoriya i sovremennie religi. M., 1996 
Relignoznie traditsii mira. V 2-x tomax. M., 1996 
relignoznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika. Bishkek, 1997 
Dinshunoslik, T., 2000 
Gorbachev V.G. Istoriya filosofii. Bryansk, 1998 
Jumaboev Y, Wzbekistonda falsafa va axloqiy fikrlar taraqqieti tarixidan. T. 1997. 

---

56 
Buddizm ideyalari 
1. Buddizmnin` payda boliwi ha`m onin` tiykarin saliwshi 
2. Buddizmnin` tiykarg`i ideyalari 
3. Buddizmnin` tarqaliwi. 
Tayanish tu`sinikleri 
Buddizm, Siddxartxa Gutama, Tripitaka, tipitika, Budda, Maxayana, Xinayana, karma, nirvana, to`rt 
haqiyqatliq. 
A`yiemgi Xindistannin` filosofiyaliq mektepleri astika ha`m nastika dep ataliwshi eki toparg`a bo`linedi. 
Astika toparina vedanta, sankx`ya, yoga, vaysheshika, n`yaya, mimansa kiredi. Bul mektepler 
ta`repdarlari Vedalardin` muqaddesligin ta`n aladi, birden bir haqiyqat Vedalarda sa`wlelengen dep 
sanaydi. 
Nastika toparina charvaka-lokayata, buddizm, djaynizm kiredi. Olardan charvaka-lokayata materialistlik 
ta`liymat bolg`anlig`i ushin Vedanin` muqaddesligin ta`n almastan, ha`mme materiallistlik a`lem ilahiy 
ku`sh ta`repinen jaratilmag`an. Veda haqiyqiy bilimler bermeydi dep tastiyiqlag`an. Buddizm ha`m 
djaynizm diniy-filosofiyaliq ta`liymat boliwina qaramastan, olar da Vedanin` muqaddesligin 
biykarlag`an dinler bolip tabiladi. Buddizm a`yiemgi hindlerdin` du`n`yag`a ko`z-qarasindag`i 
kshatriylerdin` antibraxmanliq ha`reketinin` formalarinin` biri bolip tabiladi. 
Budda. Gang oypatlig`inin` arqa shegarasinda shakiylerdin` ariylik qa`wimlerri jasag`an edi. Bir ku`ni 
patsha balali bolip, atin Siddxartxa qoydi. Onin` anasi bala u`stinen qaytis boladi. Balanin` o`zinin` 
keleshegin bolsa, eger ol auiriw, g`arri yaki o`lgen adamdi ko`rse monax-asket bolip ketedi dep boljaydi. 
A`kesi balasi ushin jasalma du`n`ya jaratip, og`an o`mirdin` ko`len`ke ta`replerin ko`rsetpey qoyadi. 
Siddxartxa u`lkeyip, uylenedi, balali boladi. Biraq bir kuni ol auiriw adamdi, keyninen g`arrini, son`inan 
o`lini, aqirinda monax-asketti ushiratadi. Ko`z aldinda o`mirdin` ko`len`ke ta`repleri ashilip, olar 
Siddxartxani qatti tolqinlandiradi. Bir tu`ni ol xizmetkeri menen kiyimlerin almastirip, xaliq arasina 
sin`ip ketedi. Solay etip, Siddxartxa da`rwish bolip ketedi. Ol Vedalardi uyrenip, o`z denesin 
shiniqtiradi, ko`p jerlerdi aralaydi. O`mirinde og`ada ko`p na`rselerdi ko`redi, biraq xaqiyqatliqti taba 
almaydi. En` aqirinda ol bir terektin` astina barip otirip, o`zine o`mir tuwrali bir haqiyqatliqti bilip 
almag`aninsha orninan qiymildamasliqqa so`z beredi. To`rtinshi kuni buring`i patshazadag`a jaqti oy 
keledi. Siddxartxa «budda» yag`niy jaqtilang`an, ag`arg`an, nurlang`an degen at ko`terdi. Kem-kemnen 
Buddanin` a`tirapina sha`kirtleri jiynala baslaydi ha`m buddizm ta`liymatina negiz qalanadi. Budda 40 
jil dawaminda o`z ta`liymatin Hindistannin` ha`r qiyli jerlerine tarqatadi ha`m 80 jasinda Kushtnagara 
degen jerde qaytis boladi. Onin` denesi hind da`stu`rlerine muwapiq sol jerde o`rteledi ha`m ku`li 8 
buddaliq ja`ma`a`tlerge bo`lip jiberiledi ha`m ha`r bir ja`ma`a`t uni jerlegen jerinde ibadatxana quradi. 
Ha`zirgi zaman ilimi Buddanin` jasag`an jillarin b.e.sh. 563-483j.j dep ko`rsetedi. 
Derekleri. Erte buddizm haqqindag`i en` da`slepki mag`liwmatlar pali tilinde «Tipitaka», al sankskrit 
tilinde «Tripitaka» (U`sh sebet) dep ataladi. O`ytkeni pali tilinde tekstler da`slep pal`ma japiraqlarina 
jazilip, u`sh sebetke jaylastirilg`an. Bul tekstlerdin` basqasha atamasi pali yaki budda Kanonlari. Ol 
Tseylonda b.e.sh. 3 a`sirde jaratilg`an ha`m u`sh bo`limnen ibarat. Vinaya-pitaka, Sutta-pitaka ha`m 
Abxidxamma-pitaka. 
Erte buddizmde u`sh basqishti ko`rsetiw mu`mkin. 
Da`slepki buddizm. Buddizm antibraxmanliq etikaliq ta`ldiymat sipatinda ju`zege kelgen. Budda sanali 
tu`rde du`n`yanin` jaratilisi, jan ha`m onin` dene menen o`z-ara qatnasi haqqindag`i sorawlardi 

---

57 
qoymag`an dep tu`sindiriledi. Du`n`ya ma`n`gilik pe, o`tkinshi me, aqiri bar ma yaki aqiri joq pa, jan 
dene menen bir me yaki onnan o`zgeshe me, haqiyqatliqti bilgen ma`n`gi jasaydi ma - bular tuwrali
Budda bilgen, biraq so`z etpegen dep ko`rsetiledi. O`zinin` barliq diqqatin buddizmnin` tiykarin saliwshi 
du`n`yani toltirip turg`an qayg`i-ha`siretten qutiliwg`a qaratadi. 
Da`slepki buddizm braxmanizmdi o`zine ta`n dialektikaliq biykarlaw bolip tabiladi. Braxmanizmge 
salistirg`anda buddizm bir qansha pessimistlik pozitsiyalardi iyeleydi. Eger braxmanizm, qayg`i-
ha`siret- bul aldin`g`i qayta tuwiliwlardag`i gu`nalar ushin jaza ha`m taqwadarliq onnan qutqaradi dep 
tu`sindirse, onda buddizm ha`r qanday o`mir (jasaw) - qayg`i -ha`siret ha`m sonliqtan sansarada baxitli 
o`mir boliwi mu`mkin emes dep u`yretedi. Adam kim boliwina qatiy na`zer, ol awiriwg`a, g`arriliqqa 
ha`m o`limge muptaladur. Bunnan hesh bir qudayg`a hesh qanday qurbanliq beriw arqali qutila 
almaydi. Qayg`i -ha`siretten qutiliwdin` birden-bir joli sansaradan shig`iw. 
O`mirdin` tiykarg`i nizami. Sidxartxa Gautama ushin o`mirdin` tiykarg`i nizami sonnan ibarat, jaqsiliq 
ha`m jamanliq tuwdiradi hesh qashan bul dun`yada jek ko`riwshilik penen toqtatilg`an emes, al onin` 
joqlig`i menen. 
To`rt haqiyqatliq. 
Birinshi haqiyqatliq - o`mir bul qayg`i-qa`siret. Sam`yutta-nikayda bilay delinedi «tuwiliw - qayg`i-
ha`siret, g`arriliq - qayg`i-ha`siret, awiriw - qayg`i-ha`siret, o`lim-qayg`i-ha`siret, jag`imli na`rseden 
ayriliw- qayg`i-ha`siret, qa`legen na`rsen`e erispew, oni ala almaw- qayg`i-ha`siret». Buddizm o`mirdin` 
tek qaran`g`i ta`replerin ko`rdi, jasaw quwanishi onin` ushin tanis emes edi. 
Ekinshi haqiyqatliq - qayg`i-ha`sirettin` kelip shig`iwin tu`sindiredi. Budda qayg`i -ha`siret deregin 
«jasawdi ku`sewde, la`zzetti ku`sewde, tirishilikti ku`sewde, o`limdi ku`sewde» dep ko`rsetedi, al 
bulardin` barlig`i qayta tuwiliwlarg`a jetekleydi. 
U`shinshi haqiyqatliq - ha`r qanday qayg`i-ha`sirettin` sebebi boladi. Solay eken bul qayg`i- ha`siretten
qutiliwg`a boladi, yag`niy «usi ku`sewlerden toliq azat boliw, oni ilaqtirip taslaw». 
To`rtinshi haqiyqatliq - qayg`i - ha`siretten qutiliw jollarina erisiw mu`mkin. Bul jol segizlik jol bolip 
tabiladi. 
Segizlik jol. Jasawdi qa`lewden qutiliw an`sat emes. Bunin` ushin duris jol tan`law kerek. Duris jol 
to`mndegilerdi o`z ishine aladi. 
- To`rt haqiyqatliqti duris tu`siniw, duris sheshim qabillaw- o`z o`mirin`di tu`singen haqiyqatliqlarin`a 
sa`ykes o`zgertiwge umtiliw. 
- Duris so`z-o`tirikten, jaladan, turpayi so`zlerden alis boliw. 
- Duris ha`reket- tiri janzatqa hazar bermew (aximasa), urliqtan tiyiw. 
- Duris turmis ta`rizi- hadal jasawg`a a`detleniw. 
- Duris ku`sh saliw- jaman oylar ha`m qa`lewler menen gu`resiw. 
- Oydi duris bag`darlaw- barliq na`rsenin` o`tkinshi xarakterge iye ekenin tu`siniw, adamdi o`mirge 
baylap turatug`in barliq na`rselerden waz keshiw, denege, sezimlerge, aqilg`a jek ko`riwshilik. O`z 
gezeginde bul to`rt basqishqa iye. Da`slep biz o`zimizdin` taza, hesh na`rse menen ilaylanbag`an 
aqilimizdi haqiyqatliqlardi an`lawg`a ha`m tu`siniwge qaratamiz. Ekinshi basqishta biz bul 
haqiyqatliqqa isenemiz, sol gezde izleniw menen baylanisli bolg`an ta`shiwishleniwden qutilamiz ha`m 
janimiz jay tabadi, kuwanishqa erisemiz. U`shinshi basqishta biz quwanishtin` o`zinen qutilamiz, 
yag`niy o`z denemizde uliwma seziniwden qutilamiz. Aqirg`i to`rtinshi basqishta biz toliq qa`terjamliq, 
biypa`rwaliq halatina erisemiz. Bul halatti Budda nirvana dep ataydi. 
Nirvana. Bul so`z «nirva» feyilen aling`an bolip, o`rt o`shiriw, so`ndiriw degendi an`latadi, al kelbetlik 
sipatinda - «joyitilg`an», «o`lgen», «tamamlang`an» degendi, atliq so`z sipatinda «joyitiliw», «son`i», 

---

58 
«jasawdi toqtatiw», «qanaatlaniw», «ma`n`gilik qa`terjamliq», «ra`ha`t», «qayta tuwiliwlardan qutiliw» 
degen tu`siniklerdi an`latadi. Nirvana mokshanin` bir qansha o`zgergen tu`ri. Moksha- bul nedendur 
qutiliw, toliq azat boliw, qa`wiplerden qutiliw, jandi qutqariw degendi bildiredi. Biraq nirvana ol 
du`n`yadag`i emes, al bul o`mirdegi moksha. Nirvana halatina erisiw ku`ta` qiyin. Og`an erisken 
adamlar arxat dep ataladi (sanskrit tilinde «arxat» ilayiqli, hu`rmetli, belgili adam degendi bildiredi). 
«Dxammapada» da bilay delinedi «Adam boliw qiyin, o`miri o`tkinshi bolg`an adamnin` o`miroi qiyin, 
haqiyqiy dxammani tin`law qiyin, pa`klengeninn` tuwiliwi qiyin». Buddizm braxman tu`sinigine 
du`zetiwler kirgizedi, braxman bul nirvanag`a erisken adam, arxat dep ko`rsetedi. «Men braxman dep 
o`z baylanislarinan hali bolg`an ha`m hesh na`rsege iye emes adamdi, kim ushin o`tmish te, bu`gingi 
ku`n de, keleshek te joq bolsa soni aytaman .» 
Nirvana haqqinda buddizmde ko`p aytiladi, biraq tu`siniksiz tu`rde, timsallar menen Nirvanag`a erisiw 
aspang`a erisiwden joqari, bul ilahiy la`zzet xalati. Nirvanani keltirip shig`atug`in sebep joq- nirvanag`a 
erisiw sebebi bar (bul joqarida aytilg`an jol), biraq nirvananin` ju`zege keliw sebepleri joq. Nirvana 
buddizmde kem-kemnen ontologiyaliq qa`siyetke iye boladi. Nirvana ken`islik siyaqli sebepsiz. Ol 
jaratilistan berilgen. Ol hesh kim ta`repinen jaratilmag`an, hesh bir na`rse menen sheklenbegen. Nirvana 
haqqinda ol ju`zege keldi dep te, kelmedi dep te, ju`zege keledi dep te aytiw mu`mkin emes. Oni ko`z 
benen ko`riw, qulaq penen esitiw, iysin seziw, da`min biliw, yaki seziniw mu`mkin emes. Nirvanani tek 
«duris joldan pa`k aqil, ko`terin`kilik ha`m tuwriliq penen bariwshi, sezimlik ha`zliklerden hali bolg`an 
taqwadar sha`kirt g`ana ko`riwi mu`mkin». 
Erte buddizmnin` ekinshi basqishi. Bul basqishta budda etikasin ontologiyalastiriw orin alg`an. Bul 
haqqinda nirvanani ontologiyalastiriw tuwrali so`z etkende aytip o`ttik. Buddizmdegi «dxamma» (pali, 
sanskrit tillerinde «dxarma» - jan halati, moral`, a`dep, diniy talap-qag`iyda, xu`jdan, a`dalat, pariz, 
miynet, nizam, ta`biyat, ta`n qa`siyet, ma`mleket, negiz degendi bildiredi) da`slep minez-quliq 
qag`iydalari, morraliq talaplar ha`m olardi orinlaw degendi an`latqan. Keyin ala bul tu`sinik kem-
kemnen ontologiyalastirilip, du`n`yaliq nizam, jaratilis nizami sipatinda qabil etile baslag`an. Bunnan 
tisqari buddizm ontologiyasi ha`m antropologiyasi ushin g`a`rezli payda boliw (ju`zege keliw) teoriyasi, 
karmani o`zine ta`n tu`siniw, o`zgeriwshen`lik haqqinda ta`liymat, jannin joq ekenligin tastiyiqlaw ta`n. 
«a`rezli ju`zege keliw teoriyasi jaratilistin` sebep ne ekenligi, onin` waqit ha`m ken`islikte basi-aqirinin` 
boliw bolmawi a`hmiyetli emes, a`hmiyetlisi jaratilistin` ishinde barliq na`rsenin` o`z-ara baylanislig`i, 
barlig`inin` bir-birinen g`a`rezliligi, sonliqtan ondi hesh bir na`rse sebepsiz ju`zegeg kelmeydi. Eger bul 
bar bolsa, onda ol da boladi. Buddizm de sebep-aqibetlik nizaminin` da`slepki nishanlarin ko`re alamiz. 
Buddizm karmani sebep-aqibetlilik nizam sipatinda tu`sinedi. 
Da`slepki buddizm ushin bolmistin` universal o`zgeriwshen`ligine isenim ta`n. Olar ma`n`gilik dep 
tu`sinilgen na`rse joq bolip ketedi, joqari na`rse pa`ske tu`sedi, ushirasiw bar jerde ayraliq bar, tuwilg`an 
na`rsenin` bari o`ledi dep u`yretedi. Sonliqtan olar bolmis joq, al boliw, qa`liplesiw bar dep tu`sindirgen. 
Jan buddizmde udayi qa`liplesiw, o`ytkeni jan ha`r bir demde o`zgerip otiradi. Jandi turaqli substantsiya 
dep qabil etiw adamdi qayg`i-ha`siret du`n`yasina baylap qoyadi. Individ do`n`gelek ta`rizli. Adam bul 
dene ha`m sananin` ha`r qiyli halatlarinin` jiyintig`inin` sha`rtli atamasi. Jannin` substantsiyalig`in
biykarlay otirip, buddizm onin` ma`n`gi emesligin da`lilleydi. 
Erte buddizmnin` u`shinshi basqishi. B.e.sh. 3 a`sirde buddizm patsha Ashoka ta`repinen Maur`ya 
da`wirindegi Hindistannin` ra`smiy ideologiyasi sipatinda qabil etildi. Buddizm eki qanatqa - Xinayana 
ha`m Maxayanag`a bo`linedi. Xinayana erte buddizmge jaqinraq, oni «Kishi do`n`gelek», al 
Maxayanani «U`lken do`n`gelek» dep ataydi. Maxayanada arxat tu`siniginin` ornina «bodxisatva» 
tu`sinigi payda boladi. Ol «ka`mil bilimge erisiw jolina tu`sken adam» degendi bildiredi. Maxayanada 

---

59 
jan` ma`n`gilik xarakterge iye boladi. Budda ilahiylastiriladi, ha`r qiyli buddalar formasi payda boladi. 
Buddag`a siyiniw ju`zege keledi, biraq buddizmnin` morraliq kodeksi, «segizlik jol» umitilip qalip 
baradi. Maxayanada buddizm dinge aylanip ketedi. Biraq Xinayanada da, Maxayanada da max`yamiki, 
yogocharlar, saurantiki, vaybxashiki siyaqli filosofiyaliq mektepler orin alg`an. Orta a`sirlerde buddizm 
du`n`yaliq dinlerdin` birine aylanadi, biraq ko`birek Xindistannin` aymag`ina shet jerlerde - Tibette, 
Qitay, Yaponiyada, Birmada, Tseylonda qamtip alinadi, Buddanin` o`zi de braxmanizm-induiz 
qudaylari panteonina Vishnu qudayinin` bir ko`rinisi sipatinda kirgiziledi. 
Bugingi ku`nde buddizm du`n`ya dinlerinin` biri bolip tabiladi. 
Buddizm ta`liymati tiykarinan u`sh a`meliy bo`leklerden ibarat. Olar, meditatsiya, a`dep-ikramliliq, 
danaliq. 
Meditatsiya to`mendegilerden turadi. 
1) Tuwri tu`siniw 
2) Tuwri niyet qiliw 
3) Tuwri o`zin tutiw 
4) Tuwri an`law 
5) Tuwri ha`reket etiw 
6) Tuwri mu`na`sibette boliw 
7) Tuwri pikir ju`ritiw 
8) Tuwri so`ylew. 
A`dep-ikramliliq normalari - Budda «Pancha Shila na`siyati», 
1) Adam o`ltiriwden saqlaniw 
2) Urliqtan saqlaniw 
3) Gumrahliqtan saqlaniw 
4) Jalg`an, qa`lbeki na`rselerden saqlaniw 
5) Ma`s qiliwshi na`rselerden saqlaniw 
6) Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw 
7) Oyin-ku`lkiden saqlaniw 
8) Zebi-ziynet, a`tir-opalardan saqlaniw. 
Danishpanliq - bul buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, na`rseler ta`biyatin duris, tuwri tu`siniw bolip 
tabiladi. 
Xinayana boyinsha dxarmalar ta`biyatin u`yreniw ha`m nirvanag`a erisiw ruwxiy jol menen boladi. Bul 
ku`ta` awir ha`m tek monaxlar nirvanag`a erisiw mu`mkin. Maxayana bolsa Budda denesi janzatlardi 
azaptan qutqariw ushin ha`r qiyli janzat formasina kiriwi mu`mkin ha`m o`mir shinjirindag`i ba`rsheler 
oni u`yreniwi, an`lawi mu`mkin deydi. Bul na`rse sheksiz Buddalardi, qudaylardi keltirip shig`iwina 
sebep boladi. Bul qudaylarg`a iseniw joli arqali mu`mkin. 
Qadag`alaw ushin sorawlar 
Buddizmnin` qashan ha`m qay jerde payda bolg`an
Siddxartxa Gautama kim ha`m ol tuwrali qanday a`psanalar bar
Xinayana ha`m Maxayana degen ne
Buddizmnin` to`rt xaqiyqatlig`i nelerden ibarat
Segizlik jol degen ne
Buddizmnin` qanday a`meliy bo`lekleri bar

---

60 
A`debiyatlar 
Juraev. U., Saydjanov. Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 
Men`. A. Istoriya religi. M., 1994 
Mifi narodov mira. V 2-x tomax. M., 1973 
Radugin A.A. Vvedenie v religievedenie teoriya, istoriya, i sovremennie religiy. M., 1996 
Religioznie traditsii mira. V 2-x tomax. M., 1996 
Religioznie traditsii mira. Buddizm, iudaizm, xristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika. Bishkek, 
1997 
Dinshunoslik, T., 2000 
Chanishev A.N. Kurs lektsiy po drevney filosofii. M., 1981 
Yuldashev. S.A. Antik falsafa. T., 1999 
Gorbachev V.G. Istoriya filosofii. Bryansk, 1998 

---

61