Milliy ideologiya

Zardushlik taxliymati. 
Insaniyat tariyxi tabiyat ha`m o`mir haqqindag`i a`piwayi tu`sinikten, sheklengen talaplardan, ruwxiy 
xa`reketlerge deyin o`siw bag`itin o`z ishine aladi. 
Adamzat payda boliwdan baslap eki qiyli sharayat penen jasap qiyatir. Birewi materialliq talaplar 
ekinshisi ruwxiy intiqliq. Olardin` ekewide adamlardin` turmis tarizin belgileydi. Eger adam rawajinin` 
baslamasinda materialliq talaplar birinshi da`rejedegi («Iman islam joqliqta») zaru`rlik bolip esaplansa, 
ja`miyetlik progresstin` ma`lim bir da`wirine kelip ruwxiy extiyaj, ruwxiy dun`ya, materialliq du`n`yani 
belgilewshi ku`shke aylandi. Sebebi «qarindi toydiriw ushin gelleni toydiriw kerek boldi» sol 
tiykardag`i jemek, ishpek, kiyinbekten ko`re, lazzetlenbek, quwanbaq, zauqlanbaq, suyiwshilik, 
u`stemlik qila basladi. Eger materialliq talaplar o`z shegarasina ha`m ko`lemine iye bolsa, al suygi, ilim, 
go`zzaliqqa umtiliw, tabisqa talpiniw siyaqli talaplardin` shegarasi bolmadi. 
Ha`zirgi tsivilizatsiya den`geyinen, o`tkendegi babalarimizdin` «xaqiyqat ne», «jaqsiliq ne», «jamanliq 
ne», «go`zzaliq ne», «paslik ne» degen sorawlarg`a berilgen juwaplari menen tanisip, olardin` qanshama 
turmis penen uzliksiz baylanista ekenligin ko`rip xayran qalasan`iz. 
Kosmostag`i nur ha`m zulmat, issi ha`m suwiq, jaqsiliq ha`m jamanliq, adalatliq ha`m adalatsizliq, 
go`zzaliq ha`m paslik, xaqiyqat ha`m jalg`an xaqqinda otparastlardin` tusinikleri uaqiyag`a tiyisli 
garmoniyaliq izbe-izlilik ha`m onin` buziliwi ha`m u`ziliw jag`daylari, tabiyat, insan, ja`miyetke 
estetikaliq mu`nasibet onin` kamalatinan da`rek beretug`in faziylet ekenligin teren` sezgenliginen 
guwaliq beredi. 
Ha`r bir millettin` tariyxin ha`m qa`driyatlarin biliw ushin onin` insaniyat bawirinda qaldirg`an ruwxiy 
xasilliqlarin an`lamaq ushin dini, oylaw turmis tarizi, estetikaliq ideal ha`m ruwxiy keshirmelerin biliw 
a`hmiyetli boladi. O`z madeniyati ha`m tariyxi ha`m ta`g`diri ju`da uzaq zamanlarg`a barip taqaliwshi
Orta Aziya xaliqlarinin` a`sirese o`zbek ha`m qaraqalpaq xaliqlarinin` materialliq ha`m ruwxiy 
ma`deniyati zardushlik dini menen baylanisli ekenligi taxik. 
Bul din adamzattin` rawajlaniwinin` uzaq da`wirinde jaxannin` ruwxaniy ha`m manauiy taraxiyatinda 
ulken rol` oynag`an. Bul diniy tag`liymattan baslap dun`ya qublislarin filosofiyaliq oylaw, a`deplilik, 
pa`kleniw insaniyattin` ruwxiy o`mirine teren` kirip barip insan berilip, ko`rkemlikti tu`siniw siyaqli 
ma`selelerge oy ju`rgiziw adamnin` a`detine aylana basladi. 
Zardushlik dininde tiykarg`i ma`sele materialliq ha`m ruwxiy elepnin` jaratiwshisi xaqqinda ko`p so`z 
boladi. Bir so`zinde payg`ambar Zardusht soraydi «Kim aydan shig`ip ha`m batip do`niwin taratqan. 
Kim jerdi ha`m ol tusip ketpesin dep bultlardi uslap turadi Kim suw ha`m daraqlardi jaratqan Kim 
samal tezligin bultlar menen baylanistirg`an Qaysi xudojnik nur ha`m zulmatti, ha`m bedarlikti 
jaratqan
Kim ertelep, tuski waqitta ha`m keshte ibadat etiwshinin` ruxin basqaradi Kim atanin` 
juregine ul saliw arziwsin salg`an Bunin` xa`mmesin Axura Mazda bunayat etken Onin` o`zi adamdi 
o`z ruxinan janli, an`li o`zin-o`zi aqlaytug`in qilip jaratqan» (Pogodin A.A. Religiya zarostrizma Spb 
1903 14-15b) 
Bul ideyanin` xristian dinine o`tkenligin Bibliyadan «Quday adamdi o`zine uqsatip jaratti» degen 
tastiyiqlawinin` aniq ko`riwge boladi. 

---

44 
Zardushtiylik taliymati Orta Aziyada a`iyemgi da`wirde payda bolg`an tabiyat ku`shlerin 
ilaxiylestiriwshi isenimlerge qarag`anda progressiv, monotesitlik taliymat. Ol biykarg`a qan to`giwshi 
qurbanliqlardi, a`skeriy qarsiliqlardi, basqinshiliq urislardi qaralap, jawiz, tinish- tatiw sa`renjam turmis 
keshiriwge, miynetke, diyxanshiliqqa, sharuashiliqqa jag`dayli boliwdi uqtiradi. 
Miynettin` usinday turleri menen ba`nt boliwdi nasiyatlaydi. 
Materialliq turmisti, o`mirdi jaqsilawg`a uriniwdi jawizliqqa qarsi gures dep esaplaydi. Zardushtiylik 
dininde ta`n jerlerdi aship oni bag`iw bostang`a aylandiriw ha`r bir insandi ilaxiyat raxmetine duwshar 
etedi, kerisinshe, bag`lar, ekinzarlardi, suwg`ariw jaylarin buzg`anlar ulken gunag`a qaladi. Zardusht o`z 
taliymati menen insanlarg`a tinish - tatiw jasawdi, hadal miynet etiwdi u`yretpekshi boladi. Ol o`z 
taliymatinda insanlardin` bul dun`yadag`i o`mirine jarasa o dun`yadag`i ta`g`diri sheshiledi, ha`r bir 
insan o`lgennen son` o`zin bul dun`yadag`i qilmisina jarasa yaki ma`n`gilik ra`ha`t ja`nnetke, yaki 
jaman islerin` ko`p bolsa, kewilsizlik ha`m qa`pestelik jayip dozaqqa tusedi degen ideyag`a 
tiykarlang`an. 
Zardushtlik taliymatinin` tiykari a`lem karam - qarsiliqlar guresine tiykarlanip qurilg`an. Jaqsiliq ha`m 
jamanliq, jaqtiliq ha`m qaran`g`iliq, o`mir ha`m o`lim ortasinda (o`shpes) ma`n`gilik gures dauam etedi. 
Barliq jaqsiliqlardi Axuramazda ha`m barliq jamanliqlardi Anxramayn`yu yaki Axriman isleydi. 
Axuramazda insanlarg`a qayirliliq islerdi bayanlap olardi a`melde qollaniwdi, jaman islerdi bayanlap 
olardan saqlaniwdi buyiradi. 
Zardushtiyilikte iman ush narsege tiyikarlanadi pikirler tazalig`i, so`zdin` o`tkir maniligi, a`mellerdin` 
insan prauarlig`i, ha`r bir zardushtqa iseniwshi ku`nine bes marte juwinip, paklenip, quyashqa qarap oni 
alg`islap siyiniwi shart bolg`an. 
Zardushtiylik ibadatxanalarinin` barxama u`zliksiz ot janip turg`an. Olarda dun`yadag`i to`rt narse – 
suw, to, jer ha`m hawa joqari da`rejede martebelenedi. 
Zardushliktin` jan`aza maresimi o`zine tan bolip, o`lgenler bir neshe pas, ba`lent «sukut minaralari» 
daxmalarg`a salinadi. Jerde denelerdin` go`shlerin quslar jep, su`yeklerin minara ortasindag`i qudiqqa 
shaship jiberiledi. Bunda «xadal» menen «xaram»nin` bir-birine jaqinlaslig`ina erisiledi. 
Zardushlik ha`m «Avesto» tag`liymatinin` uliwma insan madeniyatinin` rawajina qosqan u`lesi 
haqqinda Sobit binni Kurra (836-901 jillari jasag`an) bilay dep jazg`an «Biz-dun`yag`a tarqalg`an 
ma`jusiylik merasxorlari ha`m a`wladlarimiz»... Dun`yani kim madeniyatli qildi
Majusiy shaxlari 
ha`m daxiyler bolmasa, kim onda shaxarlar qura alar edi. Kim kanallar qazdi, ten`iz bandirgilerin kim 
jaratti. Bulardin` xa`mmesin ataqli majusiyler do`retken. A`ne olar ruwximizdi bekkem, denemizdi 
sag`lam saqlaw madeniyatin bergen. Dun`yadag`i en` joqari namet - danishpanliq, adamiyliq 
tu`siniklerin inasniyatqa uyretkende usilar. Ma`jusiylik bolmasa jaxan bosliqtan ibarat bolip, jarliliqta 
nashar o`mir keshirer edi. (Fozila Sulaymanova. «Sharq va «arb» Tashkent 1997j 210bet). 
Belgiyaliq belgili sharushunos Jak Dyushan Giemen zardushlik xaqqinda minaday degen «Batis 
ilimpazlari Aziyanin` barliq perzentlerinen birinshi bolip Zardushtti o`zine «ug`il» qilip aldi. Onin` 
tag`liymati Isa Masixdan taxminan to`rt a`sir burin grek ma`deniyatin bayitqan edi. Zardushtti Aflatunda 
bilgen. 
Sonin` ushinda Zardusht Evropalilar pikirlerinde juda ko`p a`sirler dawaminda Aziya 
danishpanlig`inin` birden bir u`lgisi sipatinda ko`terilip kelgen. 
Zardushlik dininn` falsafiy manisinde dun`yanin` du`zilisi ha`m olardi qalay tu`siniw kerek ekenligi 
aytilg`an. Rux ha`m materialliqtin` jasawin tan alg`an dualizmge tiykarlang`an bul dinde a`lem nur ha`m 
zulmattan o`mir ha`m o`limnen, dinen ha`m jannan, jaqsiliq ha`m jamanliqtan, jag`imli ha`m 
jag`imsizraq, pa`klik ha`m iplasliqtan, erkinlik ha`m bashqinshiliqtan turatug`in ha`diyslerdin` a`zeliy 

---

45 
ha`m a`debiy gu`resinen ibarat dep ko`rsetilgen. A. O. Makovelskiy Avestoni analizlep ilaxiy 
substantsiya Axuramazdag`a tiyisliligi tinbaytug`in gu`res tabiyatta nur ha`m zulmat, bolmisti adalatliq 
ha`m adalatsizliq, maralda jaqsiliq ha`m jamanliq,estetika dun`yasinda go`zzaliq ha`m ko`renishlik 
Axura Mazda menen Axura Manudin` a`zeliy ha`m abadiy kelispewshiliginen ko`rinedi. 
Avestoda bayan etilgen jaqsiliq ruxi bul jaratiwshiliq binayatkerlik kushi ol jamanliq ruxi bolsa buziw 
ha`m buzg`inshiliqqa alip keledi. Jaqsiliq o`mir belgisi. Adamlar jerdi paydali xaywanlar ha`m 
o`simlikler menen toltirsa, insan o`miri sawliq, kush, qudiret, baxit ha`m shadliq, umit ha`m isenim, 
go`zzaliq ha`m qayirliliq penen, parwanliq penen birge bul jaqsiliq. Jamanliq bolsa qurg`aqshiliq ha`m 
asharshiliq mallardin` qirilip qaliwi, kesellik ha`m apat, denelik ha`m ruwxiy buziwshiliqtin` axibetleri 
bolip esaplanadi dep ko`rsetedi. 
Avestoda jan xaqqinda tamasha pikirler berilgen. Jan ma`selesi sol da`wirden baslap ha`zirge shekem 
adamzatti teren` oylandirip jurgen ma`sele bolip, ele onin` toliq sheshimin elege deyin berilmegenligi 
belgili. 
Zardushlikte jan real turde moyinlanip, adam o`lgennen keyin onin` basinan o`tken waqiyalardi 
qaytadan takrarlaydi. 
Adamnin` jani shig`iwi menen, ol onin` burin islegen jaqsi islerine muwapiq og`an siyliq retinde onin` 
qasina qaytip keledi. Jariq dun`yada jaqsi isler qilg`an adamnin` jani go`zzal qiz obrazinda kelip
«Mulayim edim, ja`nede mulayimliriq qildin`, shirayli edim go`zzalliraq qildin`, ba`lent edim qayirli 
pikir, qayirli so`z ha`m qayirli isler menen ja`nede ba`lent qildin`» dep o`likti aylanatug`in bolsa 
geyparalardin` jani shiqqannan keyin onin` jani do`gereginde tentireydi ha`m ush kun dawaminda barliq 
jaman adamlar tartatug`in jazalardi ko`rip, bolip onnan keyin gunakardin` o`zi islegen barliq jamanliqlar 
na`tiyjesinde tiri waqtinda hesh ko`rmegen badbashar bir qizg`a aylanip og`an «Ey qara jurek, zaxar 
tilli, munafik gunakar. Men qiz emespen, sen arqali tirinde qilg`an jaman islerin`men. Namissiz edim, 
sen arqali onnan beter arimdi jog`alttim. Jiyirkenishli edim, ja`ne nafretli boldim, rasul edim onnan beter 
shermende boldim» dep ko`rsetip taliymatta axlaqiy - estetikaliq ma`selelerge a`hmiyetli orin berilgen 
(K.G.Zelemen «Ocherki istorii drevno pirendskiy ili iranskiy literaturi» Vseobshaya istoriya» literaturi 
vip.1Spb 1870j str 185) 
Bul dinde qay jerde so`z ha`m is uyg`inlig`i bolsa, sol jerde alijanabliq ha`m go`zzalliq jen`iske 
erisedi. Qashanda dene ha`m jan nafaklikke ushirag`an bolsa insan o`miri kriziste, jani bolsa qilg`an 
jamanliqlarinan jabir tartip azabin shegedi. «Kim jariq jahanda aqilli bolsa danishpanliq saltanati 
bolg`an ol dun`yadada abadiy qaladi» (Kossovich «Chetire stat`i Zendavesti Spb 1861 str 42») 
Zardushlik ushin xaqiyqat, qudiret ha`m tinishliq saltanatindag`i o`mir go`zzal o`mir bolip sanaladi. 
Avestoda xaqiyqat, tinishliq ha`m erkin o`mir menen baylanisli sotsialliq muratti tinish miynet 
iskerligi menen, do`retiwshilik pen baylanistirip «Kimde kim biyday eske ol Ashaxti (xaqiyqatliqti) 
egedi ha`m Mazda dinin ja`nede kusheytiredi, qudiretli qiladi. Qay bir uyde biyday anvari bolsa onda 
qizdirilg`an temir da`wlerdin` boyin shirmap taslaydi» (Vandidot 3 fargard 31-32 band). Demek miynet 
ha`m qayirli isler nur ha`m shadliq a`lemin ko`beytedi ha`m tinishliqqa,da`wletke jol baslaydi. 
Avestoda bayan etiliwinshe atiz jerdi tap qizdi su`ygendey suyiw kerek, og`an jaqsi tuximlar sebiw, 
oni mol xasil beriwin anag`a aylandiriw kerek. Axura Mazdanin` ko`rsetpesin muwapiq «Jerge jaqsi 
ha`m kushli tuxim seppek» dun`yadag`i en` za`ruriy nizam bolip esaplanadi. Ol «Jas kelin erine perzent 
inam etkenindey atizda oni shep ha`m on` qoli menen, qaliwsiz islegen ha`m suygen adamg`a mol-mol 
xasil beredi. Islenbegen ha`m egilmegen jer ersiz ha`m perzentsiz jaxil qiz siyaqli baxitsizdur. Qiz jaqsi 
erdi arziw qilg`aninday jerde jaqsi diyxang`a intizar». Bul so`zler zardushlik dun`yag`a ko`z-qarasin 

---

46 
qanshaliq optimalistlik ruxta ekenliginen, dun`yag`a aktiv qatnas, insannin` do`retiwshilik qudiretine 
iseniw tuyg`isinin` kushli bolg`anlig`ina derek beredi. 
Zardusht taxliymatinda «Ha`r kuni eki ma`rtebe suw ag`ip o`tetug`in,suwg`arilatug`in» 
bir bo`lek atizi, padasi, xayuanli xa`wlisi, xa`wli jayinda ot janip turatug`in, ko`p perzentli qatini, o`z 
miynetin menen uyasin bag`ip jurgen, atizdi jaqsi isleytug`in, malg`a jaqsi qaraytug`in adam 
gunasizdur» delingen. Demek, zardushliktegi sotsialliq ideal, tikkeley tinish o`mir, aziq-awqatlardin` 
molshilig`i, suyikli qatini, ko`p bala, deni sawliq ha`m uzaq o`mirge baylanisli bolip esaplanadi. 
Onda jalg`an so`ylew, birewdi aldaw guna, yag`niy jinayat esaplanadi. Buni zardusht o`z tag`liymatin 
uyreniwge kelgen kisilerge pandu nasiyat qilip tusindirgen «Zaberdes ha`m qudiretli boliw ushin 
ha`mme haqiyqat g`a`ziynesinen ha`mel qilg`an, xaqiyqat ha`m rastliqqa ha`mel qilsan` za`berdest ha`m 
qudiretli» bolasan`. 
Xaq so`zden basqa xesh narse tuwrali oylama, xaq so`zden basqa xesh narse tuwrali suxbatlespe, 
xaqqaniy xamaldan basqa xesh narse shug`illanba. 
Jalg`an gap aytip tiri qalg`annan, ras gapti bayanlap o`lgen artiq. O`z na`psin jen`ip, jilawlay almag`an 
kisi, xesh narse ustinen jen`iske jete almaydi. 
Bulardan rastliq ha`m haqiyqatliq u`sh huquqiy, aqlaqiy tayanishqa tiykarlanadi. Qayirli pikir, qayirli 
so`z, qayirli amal zardushtiylikte bul u`shlikke a`mel qilg`an kisi jalg`an ha`m haqiyqatsizliq 
lashkerinin` basshisi Axriymannin` aqibet na`tiyjede jen`iliske ushraytug`inlig`ina isenip, qa`lbi ha`dden 
ziyada pa`kize boladi dep uqtiradi. «Men yaqshi pikir, yaqshi so`z, yaqshi iske shan shafkat baqish 
etemen» men yaqshiliqtan ibarat Axuramazda nizamina shan shafkat bag`ishlayman. (Yasna 14) 
Eger adamlar Axuramazda jaratqan qanlilarg`a katta ha`mel qilsa haqiyqat ha`m qayirliliq jawizliq 
u`stinen saltanat qilip bara beredi delingen. Bunin` ushin jawizliqti daf qilg`an shag`lanip atirg`anda ha`r 
kimnen pa`kleniw, iyman ha`m isenimdi saqlap qaliw ushin muxaddes nizamlarg`a qatti a`mel qiliw 
talap etiledi. 
Avestodag`i ko`rsetiwinshe ta`biyatti qorg`aw ha`m ortaliq tazalig`in saqlaw tu`rli keselliklerdin` 
tarqaliwinin` aldin aliw maqsetinde sanitariya-gigeniya qag`iydalarin to`mendegishe iske asiradi. 
1. Shig`indilardi bekitiw, iflaslang`an jaylardi, topiraq tas, qum menen ko`mip taslaw. Sol arqali 
mikroplar o`ltirilgen yaki kemeygen. 
2. Ot penen issiliq ha`m suwiqliq joli menen joyiw. 
3. Ximiyaliq jol qul, sirke, sharap, tu`rli g`iyalar tu`tetiw joli Avestonin` «Vandidot» bo`liminen 
besinshi babinda ta`biyat ha`m atrap ortalig`in pataslaytug`in tu`rli keselliklerdi tarqatatug`in haywan 
ha`m janliklerdi joq qiliwg`a ku`shli tu`rde shaqiradi. 
Sonin` menen birge u`y haywanlarinda ju`da` itibarli boliwg`a u`ndeydi. Itti o`ltirgen adam 1000 
eshqumardi, 1000 suw qon`izin, 1000 kesel tartiwshi peshsheni o`ltirip g`ana gu`nasin juwiwi mu`mkin. 
Avestoda ekologiya ma`selelerine yag`niy ta`biyatti, jer suw, dara o`simlik, janwarlardi azizlew, jerdi 
isletiwi, suwg`ariw, bag`iw-baqsha eginler qulg`a, sharwani ayriqsha jilqishiliqti jolg`a qoyiwg`a suwdi 
muxaddes tutiwg`a ayriqsha itibar berilgen. 
Hawiz, qudiq ariq suwlarin iflas qiliwg`a qarsi maqsus gu`res alip barilg`an, o`zen ariq boylarina mal 
bag`iwg`a, iytlerdi baylawg`a ruxsat etilmegen, qudiq ha`m ha`wiz suwlarin iflas qilg`anlarg`a u`lken 
jariyma salg`an. 
Ekologiya zan`larinda to`rt na`rse jer, ot, suw, ha`m hawa sonday a`zizlengen hawani buziw iflaslatiw, 
haywanlardin` o`ligi, bul jaqta tursin adamdalra o`lgende jerge ko`miw, suwg`a ig`iziw, otqa jag`iw 
u`lken gu`na bolg`an iflaslaytug`inlardi jinayat dep esaplap dep esaplap bunday jinayatqa jaza 400 

---

47 
du`rre uriw eger qilg`an jinayati awirraq bolsa o`lim jazasina jibergen, yamasa u`lken shtrap, bolmasa 
jamoya islerinde paydalaniwg`a qul qilg`an. 
Joqari sud zarashtura aqsaqallar ken`esinin` wakilleri ha`m ja`maati abroyli aqsaqallari menen 
maslaxatlesip adalatli zan`lar arqali iske asqan. 
Avestoda qarindaslarinin` o`z ara sem`ya quriw zan` menen qatti qadag`an etilegn. Ol qa`wim ha`m 
uriw qanin taza uslaw ushin kerek bolg`an. A`sirese ko`p perzentlik hu`rmetlengen. Zardusht Axura 
Mazdada ko`p perzentli shan`iraqqa ne beresen` dep sorag`anda ol «Bunday adamlardi o`z 
qa`wenderligime alaman, o`mirim parawan, risqisin mol qilaman» dep juwap beredi. Sonin` ushin 
zardushlikte ulken sem`yalar, xamladar hayallar jamoa ta`repinen qorg`alg`an. Ko`p balali sem`yalarg`a 
ma`mleket xaziynesinen nafaqa tayarlaw ha`m bir tuwg`anda 2-3 perzent tuwg`an hayallarg`a jen`illik 
ha`m ja`rdem berilgen ha`m tu`ie menen siyliqlang`an. Sonin` menen qatar xamlani aldirg`an yamasa 
tu`siriw guna dep esaplang`an ayipdar adam o`lim jazasina buyirg`an. Sonday-aq xayaldi perzentlerin 
sergizdan qilatug`in sem`ya baslig`ina zinog`a berilgen erkek ha`m xayallarg`a tiyisli durre menen uriw 
yaki o`lim jazasi qollang`an. 
Uliwma Avestodag`i bunday sotsialliq - siyasiy ha`m xuqiqiy pikirler xalqimizdi xuqiqiy 
ma`deniyatin ha`m ruxiyatin baytiwda juda ulken a`hmiyetke iye bolg`an. 
Avestoda estettika pa`ninen orayliq kategoriyasi bolg`an go`zzaliq Axura Mazda taratqan uyqasimliq 
(garmoniya) ha`m ta`rtiplilik sipatinda talqilanadi. Uyqasimliqtain` buwiliwi nakasliktin` alamati dep 
eskertiledi. Mol-mol xasil bergen atiz g`ana, ulken ha`m sag`lam padalar, jerdi suwg`aratug`in da`r`ya, 
a`lemdi jaqtartip adamlarg`a oyin - zauiq bag`ishlag`an quyash g`ana go`zzaldur. Sonin` ushinda 
ha`mme a`lemge nur ha`m jaqsiliq, baxit ha`m raxat urig`in sebiwshi Axura Mazda go`zzaldur dep 
keltiriledi. Al ondag`i adam go`zzallig`i bolsa, insannin` sotsialliq muratinin` ha`m islegen a`mellerinin` 
go`zzalig`i menen o`lshenedi. Misali Yasnadag`i bir rauiyatqa baylanisli Gansu degen jigittin` atlardi, 
adamlardi jutip atirg`an zaxariy atlig`ip turg`an Yam-yashil degen qorqinishli jilandi o`ltiriwi menen 
denelik ha`m ruwxiy go`zzal dep baxalanadi. 
Zardushliktegi jilanlardin` jamanliq timsali ekenligi keyin xaliqtin` urp-a`detlerine sin`ip ketiwi menen 
birge, olardin` simvollarinda da ko`ringen. Misali 1996jili Kerder qalasinan tabilg`an badiyadag`i 
Qumay qustin` ayaq astinda jilannin` basiliwi onin` paleketlerinen basip turiw simvolin ko`rsetse, onin` 
do`gereginlegi baliqlardin` boliwi olardi qorg`awshiliq qasiyetin ko`rsetedi.Sebebi Avestoda Axura-
Mazda da`wlerden, Axrimannin` jamalig`inan adamlardi qorg`ap ha`m saqlap turatug`in «Qara» degen 
baliqti jaratti dep ko`rsetedi. 
Zardushlikte dun`yag`a ko`z-qarasta jarqin ju`zlilik, quwanish jaqsiliq, xaqiyqatti ulig`law ha`m 
ko`rsetiw o`mirdin` ma`nisi dep quwanishli, zawiqli binayatkerlik tuyg`ilar ardaqlang`an. Sonin` menen 
qatar ondag`i tabiyattin` sap ha`m a`wmetli ko`rinisi, adamnin` tinish miynet jani, o`mirge muxabbat, 
diyxanshiliq ha`m sharwashiliqqa o`zgeshe mexr, barliq qayirli pikir ha`m qayirli islerdi qa`dirlew onin` 
estetikaliq tuyg`ilarinin` tiykarin sho`lkemlestiredi. Bul Avestonin` afsanaviy obrazlar arqali miynetke, 
go`zzaliqqa ha`m insaniy adamgershilikke shaqirg`an ko`rsetpeleri bolip ko`rinedi. 
Zardushlik dinin` ilgeri su`rgen ondag`i qa`dirli ha`m a`hmiyetli axlaqiy-sotsialliq, estetikaliq ideal 
keyin orta a`sirlerdegi filosofiyada ha`r qanday adalatsizliq, zulmat ha`m huqiqsizliqqa qarsi guresip, 
xaqqaniy insanparvar ha`m parawan turmis jaratqan jaqsi ha`m a`dil patshalar xaqqindag`i obrazlardi 
o`zinin` ruwxiy rawajin tapti. 
Bul muratlar qanday rauiyatlar, qansha diniy tu`sinikler arqali elge tarilmasin olarda adamlardin` 
tikkeley turmis tarizi ha`m xa`mmege tiyisli ortaq qa`siyetler moxirlenip qaling`an. Sonin` ushin ol 

---

48 
taliymatlar xaliq fantaziyasi menen bayig`an na`tiyjede afsana ha`m rauiyatlar xaliqtin` filosofiyaliq 
ko`rkem o`ner, go`zzaliq ha`m a`dep-ikramliq ideyalairn sa`wlelendiriw formasina aylang`an. 
Bul ulli ruxiy qa`driyat ulgisin oqig`an sayin diniy inanimlarda insannin` dun`yani biliw 
mu`mkinshiligine ko`len`ke bolmay, iman ha`m etikat dun`yani biliwdin` o`zine ta`n formasi al bilim 
bolsa insannin` rauiyatlarg`a iseniwi ha`m ele ken`eyip ha`m teren`lep ketpegen a`meliy iskerliktin` 
na`tiyjesi sipatinda ko`rinedi. Insan rauiyatlar menen ko`rsetilgen tu`siniklerden onday qiyaliy 
kushlerdin` barlig`ina isengen. Qiyaliyliqtin` o`mirliligine aylanip onin` pikir qatnaslarina qanat 
baylag`an. 
Zardushliktin` rauiyatlarina, toliq dun`yag`a ko`z-qaraslarina qaray turmista insanparwarliqti, tinishliq 
ha`m binayatkerlikti birinshi oring`a qoyiuinan oni insaniyat tirishiliginde ulli ruwxiy sawg`a dep 
baxalawg`a boladi. 
Zardushtiyliktin` basqa dinlerge ta`siri 
Zardushtiyliktin` inasniyat ushin paydali ideyalari ha`m nasiyatlari onnan keyin payda bolg`an barliq 
dun`yaliq dinlerge tasirin tiyigizip olardin` jaxan dinlerinin` da`rejesine ko`teriliwinde a`hmiyetli rol` 
atqaradi. 
Avestoda ko`rsetilgen adamlardi qayirliqqa shaqiriwshi uliwma insaniy tag`liymatlar ideyalar rauiyatlar 
basqa dinlerdin` de muqaddes kitaplarinda o`zine jay tapti. Bul ma`selede evropaliq belgili dinshunos 
alim Meri Bois bilay degen «Irannin` (Antik Xorezmlilerde) xakimiyatta zardushlikke ulken abiroy 
itibar keltiredi. Onin` tag`liymatlarindag`i ayrim axmiyetli tarepler Yaxudshilik, nasronishilik, islam 
dinlerge ha`m gnostik mektepler ta`repinen o`zlestirildi. Shig`ista zardushlik buddoviyliktin` qubla 
variantin rawajlandiriwg`a tasir ko`rsetti». 
Tariyxqa qarasaq bizin` eramizdan XVIII asir burin xazreti Ibraxim zardushlik siyaqli biyik isenim 
nurinan razi bolg`an. Bizin` eramizdan burin XIV asirge kelip ha`zreti Musa payg`ambar birden-bir taq 
kunge iseniwge Yaxudiyler qa`wimmne qaratti. Bizin` eramizdin` basinda Isa Masix ha`m onin` 
tarepdarlari tavxit itixatinda pu`tkil dun`yaliq dinge umtila basladi. Ol ush asir xaliq arasina tarap IV 
asirdin` basinda Vizantiya imperatori Konstantin tarepinen xtistian dini sipatinda moyinlandi. 
Induizmdegi buziwshi quday Shiva, dun`ya nizami uslap turiwshi quday Vishnu ha`m olarg`a siyinuda 
zardushliktin` tasiri bolg`an. 
Xristian dinidegi «Quday adamdi o`zine uqsatiw obrazinda du`zdi» degen tiykarg`i tusinikti 
zarastrizmdngi Axura Mazda adamlardi o`zine uqsatip jaratti degen pikirge tuwra keledi. 
Zarostrizmnin` tiykarg`i ideyalarina baylanisli do`retpeler ha`m sheshimler, ruwxiyliq ko`shirmeler 
islam dinine erikli ha`m eriksiz kirip keldi. Olardin` birazi islam dininin` ishinde bizlerge kirip keldi. 
Onin` qudalaniwina qaramay bizin` kunimizge jetip keldi. 
VII-VIII a`sirlerde Orta Aziyag`a islam dininin` kirip keliwi menen zardushlik qudalandi. Abu Rayxan 
Al` Beruniydin` ko`rsetiwinshe arablar zardush ruwxaniylerin qirg`in astina aldi, onin` ilimiy ha`m 
muqaddes kitaplarin jag`ip jiberedi. 
Lekin Avestonin` ekinshi kitabi «Yasiyin» dep atalip bul zardushttin` xatlari yaki «Gat»lardi 
sho`lkemlestiredi. Ol 72 yaki «Aua» yag`niy basharattan turadi. Birinshi basharatta tabiyat ha`m 
xalalliqlar hu`kimdari, ha`mme narseni biletug`in ha`m ha`mme narsege tayin Axura Mazdanin` 
mangiligi xaqlig`ina iman keltiretug`in duwalardan turadi. Ilimpazlar «Mazda Yasna» yag`niy «Yasiyn» 
Axura Mazda so`zlerinin` jasirin manisleri Quraniy Ka`rimnin` «Bakara» suresinin` 225 ayatinda (Ayat 
al kursi) mazmuni menen ma`lim da`rejede muwapiq keledi dep ko`rsetedi. 
Islamda yasiyin orni ulken, sawabi kushli dep belgilenedi. 

---

49 
Yasiyinnin` Qurani Karimnin` otiz altinshi suresi ekenligine qaramastan oni quran menen ten` qoyiw, 
misali bizdin` dastanlarimizda «Yasin, quran oqitip degen qatarlar ko`plep ushrasadi. Ne ushin bul 
qatarlarda qurannin` bir suresin o`zi menen ten`lestiredi
Yamasa bizin` xalqimiz arasinda «bug`an 
aytqan so`z eshektin` qulag`ina yasin oqig`anday», yaki «qulag`ina yasin oqidi» degen tarbiyag`a 
baylanisli gapler ushrasip turadi. Onan qulag`ina quran oqidi dese bolmaspa edi. Bunin` sebebi 
Avestonin` bul bo`limi islamg`a tasir etkenligin sonin` tiykarinda xaliqtin` sanasina burinnan sin`ip 
qalg`an «yasiyn» degen so`zdi Quraniy Karimge kirgizip oni alg`a rawajlandirilg`anin ko`remiz. 
«Islam dininin` dozax xaqqinda pikirleri zarostriylik yudaliq- xristanliq ko`z-qaraslardan manisi 
boyinsha ayirmaydi. Ol o`z retinde ertedegi greklerdin` ha`m assiriplerdin` pikirlerinde de 
sa`wlelenedi». Dozax degen atamanin` ati musilmanlardin`, evreylerdin` «de pippom» yag`niy 
«jaxannam» degen so`zinen alinip, ol islandiya islamshunoslig`i R. Dozidin ko`rsetiwinshe islam 
dozag`i «eliklerdin` elikleri» bolip esaplanadi. Musilman beyishede sonday zarostrit men - iudayliq - 
xristanliq dereklerden shig`adi. Beyishtin` «firdaus» degen atinda perilerden grekler siyaqli jinler, 
periler, shaytanlar qudaydin` dushpani. Alla do`retiwshisi shaytan buziwshi onin` ushin jin shaytang`a 
siyiniw guna dep oni biykarlaydi. 
Muxammed payg`ambar islamg`a deyingi arablardin` ta`biyattin` stixiyali kushlerin basqaratug`in 
ruxlarg`a iseniwdi qaldirdi. Islamda jinlerde Allanin` jaratqanina aylanip adamnan burin «taza ottan 
islengen dep ko`rsetiledi» (Qoran 33, 40 sure). Adamlar o`lgennen keyin topiraqqa aralasqannan keyin 
sorawg`a tutatug`in Mankur,Na`kir, beyishishtin` qarawishil Rizvan islamdi qabil etti basqalari qabil 
tepedi ha`m kapir bolip qaldi dep ko`rsetiledi. 
Zardushtiyliktegi da`wlerge iseniw yag`niy shaytang`a bag`itatug`in adamnin` ha`m qudaydin` 
dushpanlari bolg`an da`wlerdide musilmanlar o`zine qabil etti. 
Uliwma alg`anda ruwxilig`imiz ha`m milliy qa`driyatlarimizdin` biybaxa durdanasi bolg`an 
zardushliktegi bayan etilgen pikirler da`stu`rler, ko`rsetpelerdin` sharafati islam dininde aralasip ha`m 
sanasinda uyalip xalqimizdi joqari ruwxiyliqqa tarbiyalawg`a o`z u`lesin qosti. 
Zardushliktegi u`rip-a`detler ha`m da`stu`rlerdin` ha`zirgi kundegi izleri. 
Tariyx pa`ni o`tmishtegi uaqiyalardi, ha`dislerdi tiykarinan jazba ha`m materialliq estelikoerge 
tayang`an xalda u`yrenedi. bul durista. Biraq tariyxa xaqiyqatliqqa aydinliq kirgiziw ushin ma`deniy 
qa`driyatlardin` xa`mmesine ju`giniw talapqa muwapiq keledi. Al ma`deniy qa`driyatlardin` bir bo`legi 
xaliqlardin` da`stu`rleri urip-a`detleri bolip esaplanadi. 
Bilayinsha qarag`anda belgili bir jag`daylarda ko`zge tu`setug`in urip-a`detlerdin` tariyx penen 
baylanisi joq siyaqli ko`rinedi.olar o`zinshe jasap qiyatirg`anday o`zgermeli, eskileri shig`ip qalip 
jan`alari olardin` ornina keletug`in siyaqli seziledi. Bul da duris sebebi urip-a`det, da`stu`r salt sanalar 
turaqli boliwi menen bir qatarda da`wirdin` o`zgeriwi menen turlene otira sol o`zi jasag`an sotsialliq - 
siyasiy jag`daydin` belgilerinde saqlap juredi. Solay etip da`stur oni qa`driyat retinde a`wladdan-
a`wladqa berip otiradi. 
Demek ja`miyettegi u`rip-a`detler, salt-sanalar, da`stu`rler ha`r qanday millet tariyxinin` arilmas 
bo`legi bolip oni tariyxshilar uyreniwge ha`m el tariyxin jaziwda paydalaniwina tura keledi. Bul 
qa`driyatlardin` tag`ida bir paydali tamani oni teren` izertley otira xaliqlardin` ezeldegi baylanislari, 
tu`p-tamirlari, shig`is da`rejeleri ko`rinedi ha`m ol ha`zirgi dosliq qatnasiqlarda tillerge tiyek boladi. 
Misali Iranda qizlardi baxitli qiliwdin` bir joli jildin` aqirg`i sa`rsenbisinde turmisqa shiqpay irkilip 
otirg`an qizlardi jen`geleri bazarg`a alip shig`ip jemis-jidek saling`an zerenge quliptida gilti menen 

---

50 
jayg`astirip qolina ko`terip bazardai aralap juredi. Omarg`a bir inabatli tulg`a joliqsa ol «qarag`im seni 
baxitli qilayin» dep qulipti gilti menen aship oni ilaqtirip giltin qolina berip endi «baxtin` ashildi» dep 
patiya beredi. Qizda «baxtim ashildi» dep bir neshshe ret aytip ol giltti shashbawina baylap qoyar eken. 
Al bizin` erterktegi analarimizdin` shashbawindag`i giltler qaydan shiqqan degen sorawg`a tap usi 
da`stu`rdin` ha`wrinen dep tu`siniwge boladi «Qiz minayim uyqin` qatti. Jambasin`a giltin` batti» degen 
xaliq qosiqlarinda bunin` ta`siri boliwi itimal. 
Uliwma da`stu`r, u`rip-a`detlerde xaliq turmisinin` barliq ta`repleri ko`rinedi. Sonliqtan onin` 
ja`rdeminde xaliq tariyxin g`ana emes, onin` filosofiyasinda u`yreniw mu`mkin boladi. Olar waqittin` 
o`tiwi menen belgili da`rejede o`zgeriske ushirassada adamlar sanasina sin`ip ketken a`detler o`zinin` 
energiyasi menen min` jillarda da jasawdi dawam etedi. Olardin` o`mirinin` uzaqlig`i sonsha onnan 
jazba ha`tteki mif esteliklerinde de kemken kem ushirasatug`in da`wirlerdin` izlerin ko`riwge boladi. 
Uliwma alg`anda o`zligimizdi an`law, ma`deniyatimizdin` tariyxinin` uzaq o`tmishke barip 
taqalatug`inlig`in tu`siniwimiz ushin xalqimizdin` u`rip-a`detlerin u`yreniw ha`m onin` tu`p sag`asin 
bayqaw a`hmiyetli tariyxiy da`rek boliw menen birge xaliqqa ruwhiy tariyxiy quwat bolipta xizmet 
etedi. 
Usi ma`niste xalqimizdin` en` a`yiemgi jazba esteligi bolg`an «Avesto» kitabinda ko`rinetug`in u`rip-
a`detlerdi u`yreniw qiziqli materiallar beredi. 
Avestodag`i kunge siyiniw, nur menen zulmat ortasindag`i gu`res, baxit, ta`g`dir ha`m bayliq tan`risi 
bolg`an go`zzal qus sipatindag`i Xuma qus «Da`rek joq ushirag`an quba qusimnan. Bazarim tarqadi erte 
peshinnen» (A`jiniyaz), Ma`rt jigit sipatindag`i suw tan`risi Xubbi, jas jawinger sipatindag`i uris ha`m 
jen`is tan`ri Mirrix bizin` xalqimizdin` sanasinda elege deyin ushirasadi. 
Zardushlikler iseniminde barliq a`lemdegi uaqiyalar ha`diselerge baylanisli da`stu`rler ot, suw, jer 
ha`m hawa siyaqli ta`biyattin` to`rt tayanishi arqali boladi. Sonliqtan olar sharapatli, muxaddes dep 
esaplang`an. 
Zardushlikte otti ku`nnin` tu`yirshigi dep, og`an tabing`an, oni gu`nadan paklewshi tiykarg`i ku`sh dep 
qarag`an, og`an baylanisli adayi a`teshxanalar qurilg`an ilahida bayramlar sho`lkemlestirilgen. 
Qaraqalpaqlarda u`yde ot janatug`in peshtin` aldina a`tashtan qurg`an. Oni pataslaw qadag`an eken. 
Shan`araq basshisin otag`asi dep esaplap ol otti so`ndirmew ushin xizmet qilatug`in oshaqtin` iyesi 
bolg`an. «Oshag`in`a iye bol otag`asi» deytug`inimizdin` sebebi de usinan. 
Xalqimizdin` otti qa`sterlew, shan`araq basshisin «Otag`asi, dep ataw, ot penen emlew, ottan atilip 
tazalandiriw, tu`tin tu`tetip palakatti quwiw siyaqli ha`zirge deyin ushrasatug`in a`detler «Avesto» da 
ko`rsetilgen Zardushlik dininde otti qa`sterlew, oni ku`nnin` jerdegi bir bo`lekshesi, adam baxtinin` 
da`regi ha`m qudiretli ku`sh dep esaplap og`an tabing`anliqtan oni otqa tabiniwshiliq dinide dep 
esaplang`an. 
Taxtako`pir rayoninda ekspeditsiyada ju`rgenimizde sol rayonnin` puxarasi tariyx mug`allim 1929 jili 
tuwilg`an Sadraddinov bizlerge «Otqa suwg`a isenim da`stu`rleri bizin` Taxtako`pirde ko`plep 
ushirasadi dedi». Misali deydi ol usi ku`nge deyin oshaqtan atlatpaydi. Quwanishli waqiya bolsa otqa 
may quyadi. Sonin` ushin jaqsiliq xabar a`kelse, «otqa may quya ber» dep quwandiradi. 
Sol rayonnin` mektep mug`allimi Abdimuratova Bazargu`l bizin` rayonda ot penen alaslaw, ottan 
jan`a tu`sken kelinshekti atlatiw irimlari olardi pa`klew ushin islense geyde ot penen ushiqlawda 
ushrasadi. Ushiqlaw eki waqitta azanda ku`n shig`ip kiyatirg`anda, ha`m ku`n batip baratirg`anda 
ushiqlaytug`in edi. Bir bala ot penen ushiqlap oynap ju`reginde (u`lkenlerden kertenin qilip) qorg`a ot 
tiyip o`zi o`lip ketken jag`daylarda boldi dedi. 

---

51 
Qarao`zekli informator Zinaddin Qayipnazarov: «Oshaqti, otti hu`rmetlew xaliq arasindag`i ken` 
taralg`an. Oshaqqa suw quyiwg`a bolmaydi. Ba`lekqadalar ketiwi ushin, g`iniy jin-jipir qashiwi ushin 
ju`kli hayallardi ottan atlatadi. Awiriwlardi ottan atlatqan ha`m alaslag`annan keyin kiyip ju`rgen 
kiyimlerdi taslap ketiw da`stu`rleride bar. Bunda jin-jipirdan qashiwdin` bir ko`rinis. Ku`lge siyme, 
onday jag`dayda adamg`a jaman boladi degen tu`sinikler ushirasadi. 
Chimbayli informatorlardi misali Tolibay Qaypovti elege deyin ottan atlatiw da`stu`rinin` saqlang`an. 
Alaslaw arqali auiriwdi qashiriwg`a boladi degen tu`sinikler ushirasadi dep ko`rsetedi. 
Taxtako`pirli informator Qurbaniyazov Bazarbay 1924 jili tuwilg`an o`lgen adamdi bir eki kun 
shig`armasa onda tu`nde ol jatqan jayg`a sham jag`ip qoyiw da`stu`ri elege deyin ushirasadi dep 
ko`rsetedi. Al Shimbayli informatorlar o`lini shig`arg`annan keyin ol jatqan jerde jeti kunge deyin shiraq 
janip turadi dep bildiredi 
«Avesto»da suwdi patas gu`zete quyg`ani ushin du`rreler uriw menen jazalag`an. Babalarimiz arasinda 
suwdi qa`sterlew «Suw joq jerde o`mir joq»,»Suwg`a tu`pirme» degen nasiyxatlari usinan taralg`an. 
Qarao`zekli informator bizin` elimizde suwg`a baylanisli ko`plegen u`rip-a`detler bar. Olardan elde 
suwsizliq waqitta dar`ya ultaninan qurbanliq soyiladi. Kesh bolg`annan baslap hayallarg`a suwg`a 
bariw qadag`an etiledi. Sebebi suw perisi bar olar hayalg`a ziyan keltiredi dep tu`sindiredi. Suwdin` 
qudretligi neke suwinda ko`rinedi. Neke suw ishiw ant ishiw menen tep- ten` tu`sindiriledi. Suwdan 
qorqiw onin` jolina qurbanliq shaliw keyinala qurbanliq ornina quwirshaq taslaw ha`zirde ushirasadi. 
Taxtako`pirli Qa`lek ko`p gezlesetug`in o`limlerdin` biri suwg`a ketip o`liw. 
Bunnan saqlaniw ushin quwirshaq sog`iw a`detleri bar. Suwg`a barip bir maydan suw perisine tasir 
jasap yag`niy oni shaqirip otrardida quwirshaqti suwg`a jiberedi dep bayanlaydi. 
Shimbayli informator perzent ko`rmegen hayallarg`a dar`yanin` arjag`ina ko`shiriw, yamasa balasi 
turmasa dar`yadan darg`a arqali o`tiw, dar`yag`a sadaqa beriw ushirasqan. Sonliqtan darg`ashilar 
kemelerdin` bas betin qa`dirlegen, ashako`ylegen ha`m sharapatli dep esaplag`an. 
Ken`es awilindag`i 1924jili tuwilg`an Allanazar ag`a menin` a`kem suwg`a juda itibar berip 
siyinatug`in edi. «Suwg`a tu`kirme» dep u`yretiw menen birge suwdi pataslaman`, patas zat taslaman` o 
dun`yada sag`an oni kirpigin` penen aldiradi dep aytatug`in edi. Avestoda «Hay bereketli suwlarYo 
Sizlarni imdodta chorlaymiz sizlar onalar misalisiz sawin siyirlar kibi parvarish qiliwshisiz ha`m barcha 
ashiqlardan shaqshiraqsiz,------------» (77 bet) dep onin` a`hmiyeti joqari bahalanadi. 
Sonday-aq jerdin` qu`direti ha`m karamati zardushlikte teren`inen keltirilgen. Oni ol dinnin` jerlew 
da`stu`rinde ko`riwge boladi. 
Taxtako`pirli informator Abdimuratova Bazargul jerdin` karamati haqqindag`i tu`siniklerdin` bir 
ko`rinisin bilay bayanlaydi «Adamlar ushinip awirg`anda eki qoldi jayip bawirlap ko`kiregin jerge 
tiyigizip jatadi. Ush-to`rt jerge sham jag`ip qoyadi. Kiyip ju`rgen kiyimlerinin` geyparalarin otqa jag`ip 
alaslaydi. Ol «men ushing`anim joq jol ushindi» dep aytiwi kerek. Ha`zirgede bul a`detler ushirasadi 
dep bayanlaydi». 
Qaraqalpaqlarg`a o`linin` denesine baylanisli a`detlerdin` geyparalarinin` zardushlikte o`lgen 
adamnin` denesinin` taza 

---

52