Milliy ideologiya

Zardushtiylik mifologiyasi ha`m onin` a`yyemgi xaliqlar turmisinda tutqan orni 
 
Insaniyat tariyxinin` burilis da`wirinde ja`miyetlik a`hmiyettegi juwapkershilikti tu`singen 
adamlar o`z tariyxin, o`zinin` ma`deniy, ruwxiy o`tmishin u`yreniwge talpinadi, onnan quwat aladi. Oni 
tu`siniw arqali, o`zligimiz tiyikarinda o`zine mu`na`sip is qiladi. Bul jag`day ha`r bir xaliqtin` o`zinin` 
tariyxtan ornin izlewge, milletin` keshegi ku`ni, «jerdin` jarig`inan shiqpag`anlig`in da`lillewge 
mu`mkinshilik beredi. Bunin` misalin g`a`rezsizlik sharapatinda elimizde siyasiy, ekanomikaliq huqiqiy, 
ruwhiy jan`alaniwlardin` oy-pikirimizge ta`sir etip, sanamizdi, qarim-qatnaslarimizdi o`zgertip 
o`zimizdin` hasil na`silimizdin` kim ekenligine shin kewilden diqqat audariwg`a qaratqanlig`imizdan 
ko`riwge boladi. Usig`an baylanisli Islam Karimovtin` «Ilgeride bir neshshe ma`rte aytqanimday, ha`r 
bir xaliq, onin` ishinde o`zbek xalqinin` tariyxi da ta`kirarlanbaydi. Biz ja`ha`n maydaninda ku`ni keshe 
payda bolg`an xaliq emespiz. Bizin` milletimiz, xalqimiz ertedegi Xorezm topirag`inda «Avesto» payda 
bolg`an zamanlardan beri o`z turmisi, o`z ma`deniyati, o`z tariyxi menen jasap keledi» degen so`zi 
a`lbette qaraqalpaqlarg`a da tiyisli bolip, onin` ziyalilarinin` o`z xalqinin` kimligin, o`tmishin, ertedegi 
ma`deniyatin, ruwxiy miyraslarin tariyxiy qadriyatlarin u`yreniwge ha`m oni ta`rbiya xizmetine 
u`qoyiwg`a bag`darlaydi. 
Usi ko`z-qarastan «Avesto» siqli muqaddes miyrastan qaraqalpaq xalqinin` da o`zligin izleniwi 
ta`biyiy bolip esaplanadi. 
Zardushtiliktegi bizin` babalarimizdin` izleri «min`san eki» ma`selelerde ko`rinip, onin` bizin` 
o`zligimizge tiyisli ekenliginen da`rek beredi. Al, o`zlikti biliw, ten`izdin` ga`wxar monshaqlarin jiynaw 
menen barabar ha`mme waqit udayina izleniwdi, u`yreniwdi talap etedi. 
O`zbek xalqi onin` sostav bo`legi bolg`an qaraqalpaq xalqi, ertedegi Xorezm, o`zinin` joqari 
ma`deniyati ha`m bay tariyxi menen, insansu`ygish ideyasi menen sug`arilg`an du`n`yaliq ha`m diniy, 
falsafiy qaraslari menen jahan tariyxinda munasib orindi iyelegen. 
Prezidentimiz I. Karimov o`zinin` Xivanin` 2500 jilliq saltanatinda so`ylegen so`zinde Xorezmnin` 
jahan tariyxindag`i ornina toqtalip, «o`zbek ma`mleketshiliginin` tiykarg`i tirnag`i bunnan 2700 jil burin 
usi Xorezm oypatinda qoyilg`an. Zardushliktin` muhaddes kitabi «Avesto» ha`m usi Xorezmde 
jaratilg`an» degen so`zleri ju`da` tiykarli ha`m haqiyqat so`zler edi. 
Du`n`yanin` ko`p tariyxshilari o`z izertlewlerinde bul pikirdi toliq tastiyiqlaydi. 
A`lbette zardushtliktin` payda boliwi boyinsha tariyxta ko`p pikirler jasaydi. 
Asirese Zardushttin` tuwilg`an ha`m turaqli tu`rde iskerlik etken joyi tuwrali tiykarinan eki pikir belgili. 
Birinshisi «batis teoriyasi» bolip ol boyinsha ha`zirgi Iran zardushtiliutin` Watani ha`m onin` da`slepki 
tarqalg`an jeri esaplanadi. Bul pikir ta`reptarlarinin` da`lili boyinsha birinshi zardushtlik Ertedegi Iran 
aymaqlarinda tarqalg`an bolsa, zardushliktin` muhaddes kitabi «Avesto»nin` bizge kelip jetken nksqalari 
a`iyemgi Iran-pahlaviy tilinde jazilg`anlig`i. 
Ekinshi «shig`is teoriyasi» boyinsha zardusht watani ha`m zardushtliktin` birinshi tarqalg`an jeri 
Xorezm esaplanadi. Ko`pshilik tariyxshilar usi teoriyanin` ta`repdarlari. Sebebi Xorezmde birinshi bolip 
zardushtliktin` muhaddes oti - «Atar- xurra», jag`ilg`an ha`m Axura Mazdanin` Zardusht penen 
ushirasqan orni bolip esaplanadi. Avestoda «birinshi payda bolg`an muxaddes ot «Atar-xurra», 
«Ariana-Vedja»da jag`ildi delingen. Al Ariana Vedja o`zinin` goegrafiyaliq orni ha`m iqlimliq xarakteri 
boyinsha Xorezmge tuwra keledi. 
«Avesto»da Axuramazda ta`repinen berilgen «Bereket ha`m parawanliq» iyesi bolg`an `ir qatar 
ma`mleketlerdi keltiriledi ha`m olardin` en` birinshisi dep «Du`n`yada hesh na`rse onin` shrayina ten` 

---

38 
kele almaytug`in «Ariana Vedja» keyin adamlar ha`m sharwa padalari ko`p Sogda (Sug`d) «Qudiretli 
ha`m muhaddes» Mouru (Marv) ba`lent ko`terilgen bayraqlari ma`mleketi» Baxti (Baktriya) aytilg`an. 
Belgili ilimpaz L.A.Lelekovtin` «Avesto i zarostrizm osnovnoe ponyatiya i problemi» (Moskva 1990j) 
degen kitabinda Axura- Mazdanin` Spitame- Zarashturag`a aytqan so`zlerinde «Men jerdegi en` jaqsi 
orinda Ariana Vedjani Sogdani, u`shinshi en` jaqsi orin qu`diretli ha`m durisli Mervdi, to`rtinshi en` 
jaqsi orin Merv penen Baxdi arasinda jaylasqan Nisanudi, ayriqsha en` jaqsi jer ha`m el, ko`lleri bay 
Urvani, do`rettim» dep ko`rsetedi. 
Bul so`zlerdin` ishindegi ko`li bay el ha`m en` jaqsi jer dep atalg`an Urva. Bizin` Aral ten`izinin` 
boylarindag`i Urgani bildirse kerek. Sebebi ol so`zdin` tu`sinigin hesh bir da`reklerden ha`m bizin` 
ekspeditsiyaliq izertlewmizden taba almadiq. Ol bizin` ata babalarimizdan qalg`an o`li so`z bolip ol 
Avesto so`zinen qalip elege deyin jasap turg`an tu`sinikti an`latatug`in siyaqli. 
«Avestoda» Zardusht tuwilg`an ha`m o`z isin baslag`an jurt haqqinda berilgen mag`liwmatta «Sonday 
ma`mleketti ko`p sanli lashkerlerdi batir sarkardarlar baskaradilar, ba`lent tawlari bar, jaylaw ha`m 
suwlari menen go`zzal, sharwashiliq ushin barsha jag`daylar jaqsi, suwg`a mol ko`lleri bar, ken` jag`isli 
ha`m keme jurer da`r`yalari bar» dep ko`rsetilgen «ken` jag`isli keme ju`rer da`r`yalar» bul Amu ha`m 
Sirda`r`ya bolip Avestoda ko`rsetilgen eller, bul eki da`r`ya boylarinda jaylasqanlig`in bayqaymiz. 
Usig`an baylanisli biz Zardushttin` watani, zardushliktin` ertedegi birinshi ma`kani Avestonin` kelip 
shiqqan orni dep Xorezm, Sogdiana jerlerin aytamiz. 
Lekin tariyxtan sol na`rse ma`lim ilgeridegi shet el basqinshilari, aytayiq bizin` eramizdan buring`i IV 
a`sirdegi Iskender Zulqarnayin, VIII a`sirde arablar, XIII-a`sirde Shing`is xan basqinshilari, XIX 
a`sirdin` ekinshi yariminan baslap oris kolonizatorlari Orta Aziyag`a basqinshiliq atlanislarin 
sho`lkemlestirip xalqimizdin` o`z tariyxinan, bay ma`deniyatinan mahrum qiliwg`a ha`reket etti. 
Ko`plegen belgili kitaplar, a`debiyatlar otqa jandirildi, abat ha`m go`zzal shaharlar oyran qilindi, 
belgili alim ha`m ulamalar jazalandi o`ltirildi. Solay etip xaliqtin` sanasina o`zinin` kolonizatorliq 
ideologiyasin sindirmekshi boldi. O`tkendegi shoralar da`wirinde zardushtlikti bizlerge «ertedegi 
irannin` dualistlik dini onin` payda boliwin apsanaviy payg`ambar zaratustge tan`ip qoyilg`an 
(filosofskiy slovar` M., 1975j. 137bet)» dep u`yretti. 
Ha`zirgi qolda bar mag`liwmatlarg`a qarag`anda Zardusht bizin` eramizdan burin 579jil ertedegi 
Xorezmnin` sharwa shan`arag`inda tuwilg`an. Abu Rayxan Beruniydin` ko`rsetiwinshe ol jetpis jil, 
geypara mag`liwmatlarg`a qarag`anda jetpis jeti jil o`mir su`rgen. Zardusht yaki zarashtushtra onin` 
laqabi bolip ol «sari tu`ye iyesi», «g`arri tu`ye iyesi» ma`nisti an`latqan.(«Avesto» Dushanba «Adib» 
1990j 3bet). 
Beruniy, Zardushttin` haslinda ismi Vartush atasinin` ismi Safid Tumon dep xabar beredi. Ayirim 
da`reklerge qarag`anda onin` atasi Parushasp (Safid Tumon) Xorezmnin` Spitama qa`wminen bolip o`z 
da`wirinin` sawatli kisilerinen bolg`an. Ol ruwhaniylik waziypasi menen shug`illang`an. Anasi belgili 
shan`araqtin` jetilisip shiqqan Dugdava degen hayal bolg`an. Zardusht jaslayinan-aq talantli bala bolip 
tariyx, a`debiyat, ta`biyattaniw, hikmatashunoslik ilimlerdi u`yrengen. Sol a`tirapta jasaytug`in 
qa`wimlerdin` ellerdin` turmisi menen u`rip-a`detleri menen qiziqqan. Beruniydin` ko`rsetiwlerinshe ol 
o`z da`wirinin` jetik ulamalarinin` ta`limin alg`an. Ol sonin` menen birge falsafiy pikirli shayirda 
bolg`an. Zardushtin` shan`arag`inda qatini- Xavavina ha`m u`sh uli Isavatra, Urvataynara, Xvarechitra 
ha`m u`sh qizi bolg`an. 
Zardusht Xorezm a`m Turan u`lkelerinde u`lken siyasiy o`zgerisler ha`m waqiyalar bolip atirg`an 
da`wirde jasaydi. Sol da`wirde bul a`tiraplarda a`iyemgi obshinaliq ja`miyet kriziske ushirap ja`miyette 
klassqa bo`liniw da`wiri baslanip ma`mleketshiliktin` tiykarlari ko`rine baslag`an edi. Sol da`wirde bul 

---

39 
za`minde jasap atirg`an qa`wimler, uriwlar bir aymaqliq - siyasiy oray a`tirapinda birlesip, o`z-ara ishki 
o`kpeginelerdi joq qiliwg`a umtiladi. Sol tiykardan xaliqlardi uliwma maqset birlik jolinda bir orayg`a 
birlestirip, olardi awizbirshilikke, qa`dirdanliqqa shaqiriwshi, aldag`i rawajg`a baslaushi ideologiyanin` 
za`ru`rligi tuwiladi. Sebebi ha`r bir qa`wim, ruw da`rejesindegi ideyalar, tu`sinikler, ruw dinleri jan`a 
da`wir, jan`a maqset talabina juwap bere almaydi. Kerisinshe olar ja`miyet rawajina tosqinliq jasaydi. 
Buni jaqsi tu`singen Zardusht jan`a zaman talabina juwap beretug`in jan`a ideyanin` yag`niy diniy 
talimattin` initsiatori boldi. Onin` jaratqan taliymati onin` ismi menen atalip zardushtiylik- atashparasliq 
dini ati menen dun`yag`a keldi. Ol tiykari jeke qudaliq ideyasi edi. Zardusht o`z da`wirinde u`stemlik 
etip turg`an ko`p qudayliqqa (politeizm) tabiniwdi kritikalaydi. Ol itimal 40 jaslarinan baslap o`zinin` 
talimatin nar tu`yege minip shaxar- qishlaqlardi aralap ju`rip tarata baslaydi. Ol adamlar arasinda pu`tkil 
a`lemdi, pu`tkil jariqliq ha`m tirishilikti jaratqan, adamlarg`a qayirliliqti tartiw etken birden bir bas quda 
xa`mme uaqit tiri ha`m qudiretli Axura-Mazdag`a tabiniwdi propogandalaydi. O`zin` bas kuda Axura-
Mazdanin` tag`liymatin jerkeriwshi payg`ambar sipatinda tanitadi. Bul haqqinda «Avesto» da minaday 
rauayat bar. Bir kun Zardusht o`z ta`repdarlari bolg`an koxinler menen muqaddes ishimlik xauma 
tayarlawg`a kirisip, da`r`yadan suw alip kiyatirg`an waqitta onin` na`zeri aldinda birden payda bolip 
parlap turg`an perishte - Voxumanag`a tusken. Ol Zardushti qayirliliq qudasi Axura-Mazda aldina alip 
barg`an. Axura-Mazda aspanda Voxumanag`a qusag`an, ma`n`gi jasap - gu`lleniwshi ma`n`gi tiri jeti
perishtelerdin` ortasinda otirg`an eken. Ol Zardushtqa qarap o`zin pu`tkil a`lemdi jaratqan quday 
ekenligin aytiw menen sol ilahiy haqiyqatti adamlarg`a jetkiziw ushin oni shaqirg`anlig`in eskertken. 
Sol waqittan baslap Zardusht Axura-Mazda dininin` payg`ambarina aylang`an. Onin` tagliymatin 
taratqan. Onin` miynetkesh xaliq, sharualar ha`m o`nermentler manpaatin qorg`aytug`inlig`ina a`dewir 
diqqat awdarip qalin` xaliq massasin o`zine tartiwg`a talping`an. 
Zardusht o`zinin` shayirlig`i menen Axura-Mazda tagliymatinin` qosiq qilip aytiwg`a mo`ljellengen 
bayazlar tu`rinde taratilip, bul tag`liymat Zardusht jaratqan muqaddes «Avesto» kitabinda orin alg`an. 
Bul taliymatta qayirliliqti uliwmainsaniy qadriyat retinde xaqiyqat ha`m adalat, watanparwarliq ha`m 
insanparvarliq siyaqli ulli ideyalar sa`wlelengen. 
Zardushtliktin` bul axidalarinin` jan`a zamang`a, jan`a jag`dayg`a say keliwine baylanisli adamlar 
arasinda diqqatqa ilayiq bolip el arasinda tez tarqala baslag`an. Xorezm ha`m Turan aymaqlarinda, 
Xorasan ha`m Iranda onin` ta`repdarlari ko`beyip bara bergen. 
«Avesto»nin` «Yasht» bo`liminde bayan etilgenindey Zardushttin` watanlaslari og`an inanbag`an. 
Zardushttin` o`z elinde tin`lanbag`anlig`in o`zinin` «Goh» larinda bilay dep bayanlaydi. 
«Basimdi alip qayda ketay, 
Qaydan tabarman panah, 
O`z qa`wmimde ta`n almaslar, 
Quwdalar uriwlaslar.., 
«O`z elinde payg`ambar bolmaydi» degendey onin` tag`liymatin o`z uriwlari qabil etpegennen keyin 
Zardusht watanin tark etip qon`si ma`mleketke ketken. Ol jerdin` patshasi shax Vishtaptin` qayirlilig`ina 
erisken, ol el Zardusht taxliymatin qabil etken. 
Iran hu`kimdari Kavkiy Vishtaptin` Zardushlikti qabil etiwindegi minaday bir hikayani Beruniy 
o`zinin` «Ertedegi xaliqlardan qalg`an estelikleri» degen kitabinda bilay jazadi «Zardusht majusiylar 
«Abisto»(«Avesto»)» dep ataytug`in kitap penen juzege keldi. Zardusht bul kitapti Vishtasptin` aldina 
qoydi. Bul jerde ma`mleket ullilari keldi, ko`p xaliqta jiynalip qalg`an edi. Patsha Zardushtqa qarap eger 
sen payg`ambar bolsan` qaynap turg`an mistin` issilig`inan saqlanip qal depti. Sonda Zardusht 
«Ta`n`rim, eger bul men menen usi patshag`a jiberilgen kitabin` bolsa mistin` zararin menen qaytar» 

---

40 
dep tabinipti. Keyin ol eritilgen misti u`stine quiywg`a irzashiliq beredi. Misti onin` ko`kregine ha`m 
qarnina quiyp jibergen ediler mis u`stinen ag`a basladi ha`m maydalanip ha`r bir ju`nine jumalaq bolip 
tag`ildi. Bul sharlar majusiyler hu`kimranlig`i da`wirinde olardin` g`aziynesinde saqlanatug`inin esittim. 
Vishtasp Zardushtrag`a raziliq bildiredi. 
Sonnan keyin Zardushtin` el arasinda abiroyi kun sayin o`se baslaydi. Shax Vishtasp pa`rmani menen 
Zardushttin` 1200 baptan ibarat pandnamasi «Avesto»nin` ertedegi bo`legi «Gotti» jazip patshanin` 
g`aziynesine tapsiradi. 
Bul din ushin qon`si ma`mleketler menen uris baslap Vishtaspa jen`iske erisedi. Sonnan keyin bul 
tag`liymat xaliqlar arasinda ken` tarqala baslag`an. 
Biraq bul eskilik ta`repdarlari ruxaniylerge maqul tu`spegen. Olar turli jollar menen qarsiliq qilg`an 
Zardusht olardan qasha bergen Xorezmnen Sogdianag`a, son` Baktriyag`a ketken. Ol jerlerde 
tag`liymatin taratqan. Keyin Xorasang`a ha`m Shig`is Irang`a o`tip ol jerde uzaq jasap qalg`an. Zardusht 
bizin` eramizdan burin 572 jilinda 77 jasinda ibadat waqtinda ruwxaniy Btaratvaxsh ta`repinen 
o`ltirilgen. Biraq dushpanlar Zardusht taratqan tag`liymatti toqtatip qala almag`an. Zardushtlik tezde 
pu`tkil Orta Aziyag`a, Afganistan, Iran, Azerbayjan, Qubla Xindistang`a ha`m kishi Aziyag`a jayildi 
ha`m ma`mlekettin` dini muxamina iye boldi. Zardusht ta`repinen jaratilg`an, keyin onin` shakirtleri 
ta`repinen rawajlandirg`an Zardushtlik dininin` tiykari axidalari muqaddes «Avesto» kitabinda o`zinin` 
ma`nisin tapti 
2) Avestonin` jaratliwi ha`m taraliwi 
«Avesto o`mirge jol ko`rsetkish» dep atalg`an miyras, bunnan derlik ush min` jil burin bizin` 
u`lkemizde payda bolg`an ulli ma`deniyat, joqari ruwxiyliq tiykarinda dun`yada birinshi ret jaqsiliq 
ha`m jamanliqti, miyrimlilik penen jawizliqtin`, bilimlik penen nadanliqtin` adamzat rawajinda 
a`hmiyetin ko`rsetip bergen sharafatli kitap. Bul insaniyatti aqillandirg`an miyrastag`i ag`artiwshiliq 
ha`m turmisliq tu`sinikler, ko`z-qaraslar, du`n`yag`a «Ilim nurinin` Shig`istan taralg`anlig`in» sonin` 
na`tiyjesinde bul kitap Shig`is biliminin` tiykarg`i g`ana emes, al batistag`i ha`r qiyli ilimlerinin` 
rawajlaniwina ja`rdem etken. 
Bizin` ata-babalarimizdin` danalig`inan, aqil-uqibinan, a`sirlik ta`jriybesinen do`rep, on eki min` 
baspaq terisine (oni qalay o`nlegen) altin siya menen jazilg`an bul otiz eki kitap olardin` a`dep-
ikramlilig`inin` joqari da`rejesi, ruwxiy ku`shinin` bekkemligine ko`rstkishi. Olar ulli ma`mlekettin` 
ideyaliq bayrag`i waziypasin atqarg`an. A`lbette bul tariyxiy miyras, altin g`a`ziyne, ju`da` uzaq 
jollardan, qiyin sinawlardan, awir qisiwmetlerden o`tip bizin` ku`nlerimizge jetip, o`zligimizge qaytqan. 
I.A.Karimovtin` ko`rsntkenindey bizin` elimizge «kim qilish penen kirip kelse, sol birinshi ret usi ten`i 
tayin kitapti joq etiwge uring`an. Solay etip xaliqti onin` tariyxinan ha`m yadinan ayirg`isi, onin` erk-
iqrarin basip taslag`isi kelgen. 
Na`tiyjede zorliq, zaman qiyametleri, xaliqlardin` natinishlig`i uzliksiz jawgershilikleri, xaliq bilgen 
ha`m do`retken «Avesto» kitabinin` tilin «o`li» tillerdin` qatarina aylandirg`an. Keshegi ken`es 
da`wirinde de bizler zardushtiylik dininin` ha`m onin` muqaddes kitabinin` bizge qatnasi joq a`piwayi 
bir otqa tabiniw ekenligin tu`siniw menen sheklengen edik. Ol waqitta «Avesto» siyaqli muqaddes 
kitabinin` du`n`yaju`zlik a`hmiyeti haqqinda, bizin` xaliqlarimizdin` bul kitaptin` payda boliwindag`i 
qatnasi ha`m onnan ta`lim-ta`rbiya alg`anlig`i haqqinda oylawg`ada bolmas edi. 
«a`rezsizlik na`tiyjesinde bul muxaddes kitaptin` o`zimizge qaytip onin` Xorezmde 2700 jillig`inin` 
pu`tkil du`n`ya ju`zinin` ja`miyetshiliginin` belgilewi, bugingi ku`nn onin` insaniyattin ruwxiy - 
ma`deniy turmisinin` ajiralmas bo`legi ha`m ta`rbiyanin` quralina aylang`anlig`i oni do`retiwshilerdin` 
a`wladlari bolg`an bizlerdi de so`zsiz shadlandiradi. 

---

41 
I.A. Karimovtin` «Bul dun`yada insanlar jasaydi eken, onda olar o`zlerinin` a`iyemgi ata-babalarinin` 
ta`g`diri menen, olardin` turmis qa`lbi ha`m dasturi menen, olardin` sezimleri ha`m bastan keshirgenleri 
menen barxama qiziqsinatug`in boladi, olar xaqqinda barinsha ko`p biliwge umtiladi « degen danaliq 
so`zin basshiliqqa alip «Avesto» kitabinin` «ten`i tayi joq ayriqsha baxag`a iye mag`liwmatlar do`regi» 
ekenligin este tutip ondag`i bizin` xalqimizg`a tiyisli ma`selelerge nazer audarip, onin` sawlatina basqa 
Orayliq Aziya xaliqlari menen bir qatarda bizlerdin`de sherik ekenligimiz xaqqinda oy-pikirdin` 
a`xmiyeti ulli. 
«Avesto» so`zi gimn, nizam- qag`iydalar toplami manisin an`latadi. 
Avestonin` kitap xalina keltiriw ma`selesinde alimlar arasinda ha`r qiyli pikirler bar. Solardin` biri 
Zardusht o`z taliymatin jariyalag`an waqitta o`z oy-pikirin jazip qaldiriw xaqqinda oylamag`an deydi. 
Sebebi buring`i din xizmetkerleri barliq esitken gaplerdi za`ru`r waqitlarda yadtan aytiw uqibina iye 
bolg`an. Sebebi ruwxaniyler jaziwdi tapqan Axriman ol oni adamlar arasinda na`kasliq ruwxin sebiw 
ushin paydalang`an dep tu`singen. Zardushtra da da`slep sonday pikirdegi din arbabi bolg`an degen 
pikirlerdi beredi. 
Bunnan basqa «Avesto» jazba shig`arma retinde bizin` eramizdan bir a`sir burin payda bolg`an degen 
tastiyiqlawlarda ushirasadi. 
Lekin geypara da`reklerge qarag`anda onin` da`slepki kitap turine keltiriliwi Zardushtin` tiri waqtinda, 
onin` aralasiwi menen iske asa baslag`an dep ko`rsetiledi. Zardusht ta`repinen onin` jasliq da`uirinde -aq 
«Tuwiliw kitabi» nin` pitkenligi, ol ta`repinen «Abisto» («Avesto») dep atalg`an kitapti «Bishtasptin 
aldina qoyg`anlig`i» ha`mde «Padsha doro inb-Doro xaziynesinde Avestonin` on eki min` karamal 
terisine jazilg`an» qol jazba nusqasi saqlang`anlig`i xaqqinda Beruniy keltirgen mag`liwmatlar, 
bulardin` bir jilda jazilmag`anlig`in ko`rsetedi. Solay etip «Avesto»nin` Axmoniylerge deyin kitap 
tu`rine keltirilgenligin da`lilleydi. 
Abu Rayxan Beruniy (973-1048) din` minaday so`zleri itibarli «Padsha Doro ibn Doronin` 
xazinasinda «Abisto» («Avesto»)nin` on eki min` terisine altin menen jazilg`an nusqasi» bar edi. 
Iskender eteshxanalardi wayran qilip, olarda xizmet etiwshilerdi o`ltirgen waqitta oni jandirip jiberdi. 
Sonin` ushin sol waqitlardan beri «Avesto»nin` besten ushi (yag`niy on segiz kitabi) otqa jag`ilip ketti 
«Avesto» otiz eki kitap edi. Ma`jusiyler qolinda shama menen on eki kitap qaldi. 
Demek Iran axmoniylerinde deyin «Avesto» 32kitap tu`rinde bolg`an. Makedoniyali Iskander bizin` 
eramizdan burin 334-329 jillari Irandi jen`ip alg`annan keyin «Avesto»nin` birneshshe nusqasin 
Makedoniyadag`i ustazi Aristotel`ge siyliq retinde jo`netken. Jandirilg`annan qalg`an «Avesto»nin` 
meditsina, astranomiya, falsafa ha`m a`debiyatqa tiyisli bo`limleri Iskender Zulxarnayn grek tiline 
tarjima qildirg`an. 
Avestonin` Iskender Zulxarnaynnin` ta`repi menen Gretsiyag`a alip ketilgeni, za`ru`r jerlerin 
audarmalap, qalg`anin jag`ip jibergeni, on eki min` karamal terisindegi altin tekst xaqqinda (Tebariyda 
12000 pergamenti) keyingi da`wirlerde jaratilg`an zardushtiylik a`debiyatinda («Bundaxishin», 
«Shaxrixon Eron», «Tansar xatlari» (VI-a`sir), «Murux az-xazab», «Forsnoma» ha`m basqalar) 
mag`liwmatlar bar. Bul shig`armalarda da yunoniylar atashxanalardi wayran etken, ibadatxanalardi 
bayliqlarin talan-taraj etken, din uakillerin o`ltirip, tutqing`a alip ketkenligi xaqqinda jaziladi. 
Aradan eki- ush a`sir o`tkennen keyin Parfiyada Arqasiyler xu`kimdari Volotes (51-73jillar) ta`repinen 
muxaddes «Avesto»nin` qalg`an jazba ha`m auiz eki bo`lekleri qayta tiklegen. Zardushlikti mamleket 
dini dep qabil qiling`an. 
Keyin ala Iranda Sosoniyler sulalasinan bolg`an hu`kimdarlardin` zardushlikke qizig`iwi ko`beygen. 
Iran shaxi Ardashir (242-272j) da`wirde «Avesto» muxaddes kitap retinde qayta tiklenedi. Sol 

---

42 
da`wirdegi sol suloladan bolg`an Xusrav Anushirvon (531-579j) «Avesto»ni tu`siniw qiyin bolg`an 
a`iyemgi Xorezm tilinde jazilg`anlig`i sebepli sol da`wirdin` a`debiy tili esaplang`an paxlavaiy tiline 
tarjima qiling`an. Pers ruwxaniyleri sol kitapti tayarlaw gezinde o`zleri ushin tu`siniwge bolmag`an aniq 
emes tu`siniklerdi, atamalardi, xa`dislerdi o`z shariati ha`m pikirlerinen kelip shig`ip Iran shariatina 
maslastirg`an. Solay etip sosoniyler ruwxaniyleri ta`repinen «Avesto»nin` belgili da`rejede 
soxtilistiriliwi jol qoyilg`an. 
Iranlilardin` «Denkard»- (din xa`melleri) (IX a`sir) degen kamusi a`sirinde «Avesto»nin` 21kitaptan 
ibarat bolg`anlig`i ha`m onin` mazmuni xaqqinda mag`liwmatlar berilgen. Sosoniylar zamaninda sol 
kitaplardin` to`rtten bir bo`legi saqlanip qalg`an. Sosoniy hu`kimdarlar ta`repnnen qayta tiklengen kitap 
«Zend Avesto» dep atalg`an. «Zend» so`zi bayanlaw tu`sindiriw degendi an`latadi. Ol zardushlik dini 
tag`liymatinin` toliq bolmag`an bo`legi boliwina qaramastan u`lken ko`lemde boliwina baylanisli 
dinshiler ku`ndelik islerinde paydalaniw ushin «Xorda Avesto»ni yag`niy «Kishi Avesto»ni do`retip 
og`an tan`lawli dualar, gimnler kirgizilgen. 
Solay etip Zardusht ta`repinen jaratilg`an «Avesto» kitabi keyin Baktriya, Sogdiana, Iran ruwxaniyleri 
ta`repinen toliqtirilg`an ha`m ja`mlengen. Sonin` menen qatar zardushlik dini pu`tkil Turan ulkesin, 
Iran, Xorasan, Azerbayjan, Irak ha`m kishi Aziyag`a tarqalip islamg`a deyin ma`mleketlik din da`rejesin 
iyelegen. Sonin` ushinda bul ualayatlarda otparastliq ibadatxanalari juda ko`p bolg`an. 
VII-VIII a`sir dawaminda Orta Aziya arablar tag`liymatinan bag`indiriwi ha`m islam dininin` ken` 
tarqaliwi menen Zardushlik ha`m muxaddes «Avesto» kitabi qatti qug`in astina alinadi. Beruniydin` 
ko`rsetiwinshe arablar Zardusht ta`repdarlarin qirg`an ha`m ilimiy ha`m muxaddes kitaplarin otqa 
jaqqan. 
Iran ha`m Orta Aziyaliq zardushlik dinine tabiniwshilirdin` bir topari arablardan qaship shig`is ha`m 
tu`slik ualayatlarg`a ko`ship ketiwge majbur bolg`an. Olardin` a`wladlari tu`slik Xindistanda Bombey 
ha`m Tuj ualayatlarinda ha`zirde parslar ati menen atalip 200 min`g`a jaqin adamnan ibarat bolg`an 
qabilalar tu`rinde jasaydi. Olar ha`zirde otparastliq dinine tabinadi. Zardushtlerdin` ja`ne bir topari 
Irannin` tu`slik ualiyatlarinda jasamaqta. Olardi gebrler dep ataydi. A`ne usi qa`wimler dun`yadag`i en` 
a`iyemgi zardushtlik dinin ha`m muxaddes «Avesto»ni o`zleride saqlap qalmaqta. Biraq «Avesto»nin` 
toliq teksti bizgeshe jetip kelmegen. Onin` bizge jetken to`rt bo`legi «Yasht», «Videvdat», «Visperad» 
ha`m «Yasna»lar. 
«Yashta» qayirliliq qudasi Axura-Mazdag`a atalg`an 21 gimn ha`m qosiqlar toplang`an. Bul 
«Avesto»nin` payg`ambar Zardusht ta`repinen keltirilgen en` a`iyemgi bo`legi. 
«Avesto»nin` saqlanip qalg`an to`rt kitabinin` birinshisinin` ati «Vadovdot» (da`wlerge qarsi nizam) 
dep ataladi. Ol 22 bap bolip, tiykarinan Zardusht penen Axuramazdanin` soraw juwaplarinan ha`m 
sa`wbetlerinen ibarat. Ekinshi kitap «Esin» yamasa «Yasna» dep ataladi. Onin` mazmuni tiykarinan 
Zardushtin` xatlari (namalari) yaki «Gat»larin sho`lkemlestiriledi. Ol 72 «Awa» dewden yag`niy 
maqullawdan ibarat. Birinshi maqullawda tabiyat ha`m xadalliq xu`kimdari, xa`mme narseni biletug`in 
ha`m ha`mme na`rsege uqipli Axuramazdanin` nasiyatlarinin` xaqlig`ina, iman-isenim bildiriwshi ha`m 
sog`an usag`an dualar jiyindisinan turg`an. 
Ushinshi kitap «Visporat» dep atalg`an. Ol 24 baptan ibarat bolip, a`lemdi biliwge tiyisli pand-
nasiyatlardan ibarat. Oni siyinu namazlarinin` jiyindisi da delinedi. Sonin` menen birge ol «Esin»g`a 
qosimsha da dep esaplanadi. 
To`rtinshi kitap «Bundaxash» dep atalip, ol qa`dimgi Iran (paxlaviy) tilinde jazilg`an. Onda qudanin` 
zalim ku`shlerge qarsi gu`restegi martebesi og`an ta`n jigirma eki ertedegi qosiqlar jiyindisi orin alg`an. 

---

43 
«Avesto» xaqqinda en` a`xmiyetli derek IX a`sirge tiyisli «Denkard» (din a`melleri) shig`armasi. 
Onda «Avesto»nin` jigirma bir kitabi toliq ta`repinen berilgen. Bul taripler sawapli isler ha`m urp-a`det