Milliy ideologiya

3. Mifologiyaliq ideyalar, olardin` ideologiyag`a ta`siri 
Reje 
1. Mif degen ne. Mifologiya ja`miyetler taraxxiyatinin` to`men basqishinda a`lem haqqinda ko`z 
qaraslar
2. Miflerdin` tiykarg`i tu`rleri 
3. A`lem ha`m onin` haqqinda da`lepki apsanalar ha`mde ilimiy haqiyqatlar 
4. Adamlardin` miflerdi haqiyqatliq penen salistiriwinin` payd boliwi
5. Turan mifologiyasi ha`m onin` tu`rkiy qa`wimler turmisindag`i orni
Tayanish tu`sinikler 
Mif, mifologiya, tu`rleri, Kayumars, a`lem, Adam, haywanatlar, quslar, payg`ambar, bayiwli 
qarlig`ash, ush du`n`ya, zarostrizm, ku`n, ay juldizlar, turan, O`zbekstan, Qaraqalpaqstan 
Filosofiyanin` hasli yamasa baslamasi geyde mifologiyaliq bo`rtiklerdin` ishinde jasirinadi. 
Sonliqtan oni «Filosofiyanin` aldi», «birinshi metoifizika» dep atag`an. Aristotel`din` aytiwinsha 
miflerdi su`yetwg`in ha`m shig`aratug`in Adam belgili bir da`rejede filosof. Sebebi danaliq sebeplerdi 
analizlewden turadi., al mifler ta`biyat qubilislarinin` sebebin tu`sindiredi. III-VI a`sirlerde 
neopolotnikler mifler filosofiyasi qanday shinliqti aytsa miflerde sonday. Zevs qudayi en` birinshi 
baslama Afina 
–
danaliq h.t.b. 
Batis Evropadag`i patshalar (buring`i ) ertedegi grek filosoflari Mifke bolg`an ko`z qaraslari 
o`zlestirip oni tariyxiy iskerlerdi qudaylastiriw dep esaplaydi. (Misali Zevs quday emes, 
qudaylastirilg`an patsha).Ta`biyat qubilislarin qudaylastiriw (Zevstin` Gera menen tartisi jilliliq ha`m 
suwiqliqtin` gu`resi) yamasa tu`siniklerdi abstraktilew (Zevs Kronostin` balasi emes taza aqildin` balasi) 
Bir ilimpazlar Mifte ertekke aylang`an tariyxti, ko`rse ekinshisi tariyxqa aylang`an ertekti ko`rdi. 
Mif sebeplilikti tu`sindiriw funktsiyasina iye. Sebebi Adam ol qalay payda boldi degen sorawdi 
qoyiwg`a tirisadi. Mif sonnan payda boladi. Ol qalay degen sorawdi ha`mmemizde qoyamizg`oy. Mif 
ne sebep, qalay boldi degen sorawlardag`i juwap beriwshi a`n`gime. 
Demek Mif adamnin` sanasinda qubilislar arasindag`i sebepli baylanists birinshi ko`rsetken. 
Mifti do`retiwshi ha`r qiyli ta`biyat ha`m ja`miyettegi zattardi ha`m qubilislardi qiyaslarin ha`m 
olardin` o`zgeriwlerinen juwap izleydi. 
Bushmanlar «Ay qaydan payda boldi» degen sorawg`a jawinnan keyin koldun Ottin` qasinda 
otirdi. Xo`llengen sandalin sheship otqa juda jaqin qoydi. Qarasa bir sandali ku`lge aylang`an, 
ekinshisinin` jarimi jang`an. Ol ashiwlanip yarimi jang`an sandalin joqarig`a ilaqtiradi. Ol joqari usha 
beredi, tu`ngi aspang`a deyin uship Ay bolip aldi deydi. 
Geypara ilimpazlar bunday miflerdi ertek dep esaplaydi. Sebebi olar kul`t penen baylanisli emes 
dep tastiyqlaydi. Bul naduris. Ol fantastikaliq a`n`gime mifke tiyisl sebebi onda ertekke tiyisli emes
sebeplilik (etnologiyaliq) belgileri bar. 
Entologiya (ertedegi grek so`zi (apta-sebep)degen so`zden shiqqan. Onda negedur oni etnografiya 
menen almastirg`an. 
Mifler ertedegi babalar da`wirinde ta`biyattan tis maqluqlar ha`m kisiler ha`m olardin` ta`biyat 
ha`m ja`miyet ta`sirin ko`rsetse, ertekler xayuan ha`m adamlardi bir belgisiz waqitlardag`i 
qaharmanlardin` priklyuchenieleri,basinan o`tkergenleri aytiladi. 
Mifti islewshi o`zinin` oylap tapqanlig`ina isenedi, al ertekshi isenbeydi. 

---

21 
Eger Adam miftegi obrazlar real jasap, jasaytug`ing`a ha`m og`an ta`sir etiwge boladi dep isense 
onda ol dinshil. Misali xaywannin` su`wretin salip oni nayza menen shanishsaq, nege onin` o`zi 
shanishpaydi. 
Eger Adam oni fantaziya jemisi dep og`an g`a`rezsiz ekenligin sezse olar iskusstvo obrazina 
aylanadi. 
Sonliqtan mifologiyaliq peyzaj ha`m syujet kul`tliq a`hmiyetke iye belgili dinnin` sferasin 
kirgiziwge bolmaydi. Sebebi din ta`biyattin` joqari dun`yag`a ha`m ruxqa ha`m qudayliqqa ha`m olarg`a 
tabinadi. 
Ertedegi grek mifleri klassikaliq ja`miyetke deyingi sananin` u`zliksiz bo`legi bolip so`ylew 
protsessinde payda bolip fol`klorliq janrg`a kiredi. Ol qosiq penen, muzika menen taniwg`a baylanisli. 
Auuel bul dun`yag`a bir qus keltirdin` 
Jerdegi ju`zin ja`ne menen toltirdin` 
Keyin sol qusti ashtan o`ltirdin` 
Kimlerge payanli bolg`an dun`yasan` 
deydi qaraqalpaq fol`klorinda 
2. Miflerdin` tu`rleri 
Mifler so`z benen, pontomimoda, su`wretlerde ko`rinip olar tek aytilmaydi, sa`wlelendiriledi. 
Keynirek rawajlang`an qa`wimlerde miflerdin` qospali tsiklleri ushirasadi. Etnologiyaliq 
–
geypara 
zatlardi ha`m ta`biyat qubilislarinan kelip shig`iwi (jer haqqinda) kosmotologiyaliq (ko`k o`giz) 
etnologiyaliq 
–
olardin` keleshegi haqqinda mifler bar. 
Mif grek so`zi (mitnos grekshe skazanie) ruwhiy ma`deniyatliliq ertedegi formalarinin` biri. 
Adamdi ha`m dun`yani jaratiw haqqinda kosmotologiyaliq miften basqa, adamdi, ta`biyatti 
haywandi qudaylastiriwdag`i miflerde jasaydi. Mifologiya ja`miyettegi belgili bir normanni saqlawda, 
da`stu`rlerdi jetkizip beriw siyaqli funktsiyani orinlap a`hmiyetli ma`deniy ha`m sotsialliq xizmet 
atqarg`an. Da`stu`rden shiqqan ha`r qiyli ha`reketler qaralang`an. Ma`deniyatti miflerdin` qaldiqlari 
(sueverie) irimdi qa`dirlew, pal ashiw, qa`dem jaylarg`a, tabiniw, diniy iskerlerge, poinsimvollarg`a 
tabiniwda ko`rinedi. 
Ruwhiy do`retpelerde ta`biyattin` adamnin` kelip shig`iwi haqqinda mifler a`hmiyetli orindi tutadi. 
Tariyxiy rawajlaniwdin` ertedegi da`wirinde mifologiya ta`biyatti ha`m ja`miyetti tu`siniwdin` usili 
boldi. 
Mifologiyaliq maqul (qudaylar periler, ajayiplar) ta`biyat ku`shleri ko`rsetiwshi edi. Mifler 
zatlardin` barisi, batirlardin` islerin aldin ala aniqlaydi. 
Mifte simvol u`stemlik etedi. Misali arislan- ku`sh, tu`lki hiyleker, g`arg`a beda (jamanliq). 
Ilim miflerde kosmotologiyanin` kelip shig`iwi sebeplerinin` ko`p ekenligin ko`rsetip onin` anaw 
yaki minaw qa`wimlerdin` xaliqlardi konkret turmis jag`daylarinan shig`atug`inlig`in ko`rsetedi. 
Atawda jasawshilar dun`yanin` payda boliw qursalliqti tawdin` eteginde jasaytug`inlarimizdi basqasha 
tu`sinedi. Atawshilar o`zinin` do`geregindegi sheksiz ten`izdi ko`rip da`slep barliq jer suwdan turg`an 
ulli birinshi ten`iz keyin jer su`n`gip shiqqan. Kerisinshe taw etegindegiler baslang`an da`wirde jer 
pu`tkilley jalan`ash edi sahra, edi ol suwdin` astinan shig`iw menen, jawin menen o`nimdarli boldi. 
Polinezeziya atawlarindag`i jasawshilardin` mifi boyinsha da`slep ten`iz, rif ha`m rakovinalar boldi 
dese, Afrika qa`wimlerinin` mifi boyinsha kewip qalg`an sahra deydi. 
Avstraliyaliqlardin` mifinde ku`n ha`m ay jaratilg`an emes, al jerdegi maqluqtin` og`an aylaniwi. 
Olar ku`n hayal ekenligine isenip, ol ot bolip jang`an bas penen aspang`a otli jaling`a aylang`an. 

---

22 
Adamlar ta`biyat u`stinen hu`kimlik su`riw ushin onin` zailarin qubilislarinin` kelip shig`iwin 
biliw kerek. Indoneziyada jawindi yamasa jalinnin` za`ru`rligi ushin koldun olar qaydan shiqqani 
haqqinda miflerdi aytip qollaydi.
Ko`pshilik kosmotologiyaliq mif ta`biyat stixiyasin zaklinanie (g`arg`awg`a)din` bo`legi bolg`an. 
Bizin` eramizdan 312-311 jillarinan burin «Ra qubilislarin biliw ha`m Anopani jen`iw kitabinda dg`slep 
dawillardi, ha`m shaqmaq shaqqan» jamg`irdi g`arg`ag`an. Vaviloniyada tis auirg`anda aq zat penen 
aralastirilg`an smolani tiske basadi solardi uzaq zagovor oqilg`an. Onda qalay etip quday aspandi jaratti, 
aspan-jerdi, jer-da`r`yalardi, da`r`ya-kanallardi, kanallar ilaydi, ilay-ku`rtlerdi, qurt qalay tasqa tu`sti. 
Zagovor (dua qurtqa qaratilip) «Seni Ea quday urg`an» dep tamamlaydi. 
Ea` da`slep adamlar qudaylardi o`zinin` obrazi ha`m uqsasi etip tu`sindirgen burin olardi 
haywanlar tu`rinde tu`sindi. Geypara xaliqlardin` mifinde jerdi Mamont du`zgen, indeetsler tasbaqa, 
Afrika qa`wimlerde ulli siir. 
Geypara xaliqlardi ajayip haywan, yarim-drakon, yarim-adamda shiqqan. Onin` denesi aspan asti, 
denesi jer, su`yekleri- taw, qani ten`iz ha`m da`r`ya, ko`zi ku`n ha`m ay, tisi jartas ha`m taslar, shashi 
tog`ay boldi deydi. 
Avstraliyada kenguru- birinshi baba og`an iytler hu`jim etken oni bolsa bo`lek etip taslag`an. 
Onin` bawri- xolm usturt, terisi-skala, su`yegi tas h.t.b. Arqa Amerikadag`i indeetslerde olardin` to`temi 
it da`wler ta`repinen jaratilip onnan da`r`ya payda bolg`an. 
Orta a`sirdegi miflerde do`retiwshi quslar ko`birek aytiladi. Ertedegi Egipette qus qudayi Ra qus 
obrazinda maskali shig`ip jerdi ha`m aspandi jaratti. Onin` balasi Gora lashin menen ten`lestiriledi. Al 
Qitaylar ku`ndi altin qoraz benen ten` ko`rdi. 
Arqa indeetsler ha`m sheber xaliqlar bu`rkit ku`nnin` ottin`, jasinnin` iyesi ha`m hu`kimdari. 
Shamanlardin` atasi, ja`rdemshisi ha`m mug`a`llimi. 
Qaraqalpaqlarda a`wel bu dun`yag`a bir qus keldi deydi. Bayuli 
–
dos bolayiq ekewmiz. 
Sulayman payg`ambarg`a na`siyati. 
Zarastrizmde qorazg`a qu`diretligi oni ku`n nuri dep esaplaw ma`nistin` kul`ti Axura Mazda 
masxti jaqti dep esaplawi bar. 
Suw 
–
dun`yanin` besigi. Suw ha`m ot adamlardin` kewline u`lken ta`sir etken hesh bir qa`wimde 
suwdi hu`rmetlemegen ha`m barliq tirishiliktin` anasi dep, onin` tazalawshi ha`m emlewshi ku`nnin` 
silang`ani joq. Suw joq bolsa jer joq, jer joq bolsa o`mir joq degen xalqimiz. Jer ko`k o`gizdin` ko`k 
o`giz ten`izdegi ilaqanin` u`stinde deydi bizde mif bar. 
Ot ertedegi adamzattin` birinshi siying`ani. Onda janiw protsessi emes tiri na`rse jalinnin` iyesin 
ko`rgen. 
Biraz miflerde hayal- do`retiwshi quday indeetsler da`slep suw bolg`an, biraq taslardin` anasi ay 
menen jasap turg`anda, ku`nge aydag`an, o`z hayuanlardi onnan keyin qizdi jaratqan onnan birinshi 
adamzat urpag`i payda bolg`an deydi. 
Matrixatti xanlar haqqinda mifler ko`p bolsa patriarxati ol keyinge su`rilgen. 
3. Elem ha`m adam haqqinda da`slepki afsanalar ha`mde ilimiy haqiyqatlar. 
A`iyemgi adam du`n`yanin` payda boliwin adamlarda yamasa su`t emiziwshilerdin` payda 
boliwi ha`m tuwiliwi menen baylanistirg`an. Dun`ya jaratilmag`an al mayekten shiqqan. Aspannin` 
do`n`gelek ko`k jasil, kun ay adamlarg`a mayek siyaqli ko`rinedi. Onday mifler ko`p xaliqlarda 
ushirasadi. 

---

23 
Avstraliyada da`slep keyin tirna straus mayegin tauwip oni aspang`a ilaqtirg`an ol jarilip 
onnan kun payda bolg`an dep esaplaydi. Egipette «O`liler kitabindag`i biyiklikte (xolli) uya bolg`an 
onda ulli tototun£ g`azdin` mayeginen kun payda bolg`an ol qudaylardi, adamlardi jaratqan deydi. 
Grekler kosmetikaliq jumirtqa haqqindag`i afsanalardi sotsialliq ten`sizlikke paydalanadi. 
Misali perua qa`wimlerinen dun`yaliq jumirtqa ol u`sh mayekten turadi. Birinsheden qiyaller, 
ekinsheden jauingerler, u`shinshiden barliq basqalar. Ertedegi Egipettin` afsanalarinda quday barliq 
basqariwshilar jumirtqadan jaratqan. Qitay mifinde qarliqosh mayekti tu`sirip alg`anda Kien-ti degen 
hayal jumirtqani jutip jibergen onnan ha`mledar bolip bala tuwg`an og`an Jumirtqa dep at bergen. Ol 
balanin` urpaqlari In` dinastiyasin du`zgen onnan barliq Qitay imperatorlari shiqqan. Iranda musilman 
sufilari quday «qanatsiz pa`rsiz qus£ nurda «aq gawhar- mayekten jaratilipti.£ 
musilmanlarda quday en` da`slep Muhammeddin` nurin aq-gawhar jumitrqadan do`retilgen 
aq tawis tu`rinde aratqan Tauis w000 shaqasi bar daraqqa otirg`izildi, bolajaq adamlardin` jani tauisqa 
qaradi ha`m qustin` denesinin` qanday bo`legin ko`re qalsa, jerdegi uakilligin yag`niy Kim basin ko`rse
ol basqariwshi, Kim ayag`in ko`rse xizmetker ma`rtebesin aldi delingen. 
Ertedegi grek miflerinde dun`yaliq daraq- tamiri joqari, shaqasi to`men, bul a`lemnin` belgisi 
delinedi. Sibir xaliqlarinin` tu`siniginde shamanlardin` tytiwina tu`rkiy- do`retiwshi sol daraxta jiyi-jiyi 
bolip turadi. 
Ertedegi egipetlilerde aspan qurg`aqliqtin` , suwlardan, kanallardan turg`an. Qus joli- ol 
aspandag`i Nil da`r`yasi, Unishadti usi jerde ne jasasa joqarida sol, joqarida ne jasasa jerdede sol dep 
tu`sindirgen. 
Ush Yarusliq dun`ya- joqarg`i yaris- jerdin` joqaridag`i dun`ya, to`mengi dun`ya. Ortadag`i 
yarus onda adamlar jasaydi dep tu`singen. To`mengi dun`yada jer asti bo`lekler, joqarg`i dun`yada kun, 
ay, juldizlar. Tibetlerde qudaylardin` aspandag`i oblasti 
–
aq tu`ste, adamlardin` jerdegi oblasti qizil 
tu`s, to`mengi oblasti 
–
ko`kiltir tu`s deydi. 
Ispaniyada aspan bir neshe yarislardan turip onda ha`r kim qudaylar perishteler 
jasaytug`inlig`i Sulayman Baqirg`aniydin` Muhammed payg`ambardin` arshi ag`dag`a barip Alla menen 
ushrasqandig`i xaqqinda poemada aytilg`an. 
Bizin` fl`klordanda Jeti qabat jer aspan, Iyngi jer menen janasqan degen qosiq qatarlarida 
ushirasadi. 
U`sh dun`ya ma`selesi ertedegi batis dinlerinde de belgili. Bibliyada dun`yanin` u`sh aytiladi. 
Quranda «Bizler aspanda jerdi ha`m olardin` arasin jaratqan (n`u`.g`).£ Dun`ya modeli beish jer dozaxti 
o`zinin` ertedegi tu`sinigine iye. 
ush dun`ya haqqinda adamlardin` pikirleri esaptin` u`shlik sistemasi yag`niy u`shke deyingi 
sanau menen baylanisli. Geypara qa`wimlerde XIX a`sirde bir, eki, u`sh degen san g`ana bolg`an. 
(Geyparalarinda a`0 g`a deyin). U`sh sani ko`plikti bildirgen ha`m ilahiy bolg`an. Onin` qaldig`i qarg`is, 
zagovorlarg`a, duwalaw ku`shin beriw ushin u`sh reet qaytalag`an. Vavilonda aspan qudayi 
–
Abu, jer 
qudayi 
–
Mardak, jer asti qudayi Ea. Daosizmda u`sh iyelewshi aspan qudayi, jer qudayi, suwqudayi. 
Indiyada Braxma-jariq, Vishnu-hawa, Shiva-ot. Keyin Brama- uzliksiz ha`reket, Vishnu-do`retiwshi, 
Shiva- buziwshi qudaylar bolg`an. 
Ras-Shamra degen fimikiy tekstinde muhaddes neke aytilip onda aspan 
kung`u
al jer qalin`liq 
retinde sa`wlelengen. Bibliyada ha`m Quranda da`slepki jer menen aspannin` qosilg`ani haqqinda 
isenimnin` qaldiqlari ushrasadi. Quranda ka`pirler aspan ha`m jerdin` qosilip turg`anin, keyin bizler 
olardi bo`lip ayirg`animizdi ne ushin bilmedi. (XXI,qa`) delingen. 

---

24 
Indiyanin` Upaniadinda dun`ya adamg`a uqsag`an. Da`slep bul dun`ya Adam obrazindag`i 
Atmanda bolg`an. Ol o`zin ekige bo`ldi yag`niy erkekke ha`m hayalg`a. Ol ha`mme na`rseni tuwdiradi. 
Ertedegi Qitay miflerinde Chjun-u ulli Chjun ha`m Qara Li aspandag`i jerden bo`ldi delinedi. Islam 
dinindegi Adam atanin` payda boliwi onin` qabirg`asinan hawa enenin` payda boliwida usi siyaqli 
mifler. 
Ertedegi miflerde olar da`slep haywanlar iyesi,--- qudayi, en` jda ku`shli analar haqqinda 
boldi. 
Indju`zde en` da`slep ha`mme jerde suw boldi lekin tas anna xayuanlardi onnan keyin qizdi 
jaratti onnan adamzat o`sti payda boldi. Materairxatti neke gruppaliq edi ha`m ananin` tuwislig`i 
moyinlaydi. 
Materiarxattin` patriarxat penen almasiwi hayallardin` dun`yani do`retiwshi biykarlaydi yaki 
kishireytti. Misali Saxalindegi naniwlar xadaw o`z hayali menen dun`yani du`zdi keyin oni o`ltirdi 
deydi. 
Ko`p qa`wimler jerdi ilahiydag`i balalar ku`shli erler do`retti dep esaplay basladi. 
Gonchar o`ndiriwshi dun`ya ilaydan payda boldi degen tu`sinikke tiykar boldi. Islamda Adam 
ata ilaydan islendi degen tu`sinikte usinnan payda boliwi itimal. 
4. Adamlardin` miflerdi haqiyqatliq penen salistiriwinin` payda boliwi. 
Adamzattin` progressi magiya menen emes al oni jen`ip aliw menen baylanisli boldi. Birinshi 
grek filosoflari materialistler kelbetsiz magiyaliq ku`shke isenimdi biykarlaydi. Zarurlik tu`sinikti oylap 
tapti. 
Leykin hesh na`rse sebepsiz payda bolmaydi deydi. Geypara ertedegi oyshillardi ilimiy 
bilimler jetispegennen sueveriyalerge (irimlarg`a) tiykar berdi. 
Ellada da magiya ha`m ilimnin` arasinda turg`an filosoflarda boldi. 
Empedoks o`zinde filosofti, vrachti, koldundi astronomdi astrologti, ilimpazdi ha`m sueverdi 
ko`rsetti. Ol rimnin` eki ju`zli Yakus qudayin eske tu`siredi. Yakkusti bir beti u`zliksiz alg`a ilimnin` 
payda boliwina qaratilsa ekinshi beti ertedegi grek miflerine qaratildi. Empedokl shayir, orator, siyasiy 
isker, demokratiyani jaqlawshi edi. Ol jiltirg`ana kiyimde, basti del`fiylik venokta, mis sandalda ju`rip 
barliq awiriwdi jaziw uqibina, dauldin` (uragannin`) qiyamet ashiwin qaytaraman, jemis zu`ra`a`tin 
jetkeremen. Aydada o`lgenlerdin` janin shaqiraman dep jariyaladi. Ol dinnin` quday ekenligin da`lillew 
ushin Etna bul kamanin` kraterine sekirip tu`sti, vulkan oni jutip jiberdi tis bashmaqinin` bireuin keyin 
zin`g`itti. 
Pifagordin` san haqqinda tahliymatti ta`biyattin` sanliq nizamlig`i haqqinda ma`seleni 
qoyiwg`a talpiniw boldi. Lekin ol sanlar magiyasi menen aralasti. Geyde sanlardi o`zinshe jasiratug`in 
ma`nis, tiri maqliq retinde ko`rinedi. 
Pifagor barliq zatlardin` tiykari ha`m baslamasi dep jariyaladi.£Ha`mmesi sanda», «San 
dun`yani basqaradi£. Bul tu`sinik sawdanin` rawajlaniwinin` ta`sirinen esaptin` ha`m ta`rezide 
o`lshewdin` a`hmiyetin shaqsa kerek ol barliq sanlardi birden ong`a deyin on qudaylar arasina, 
aspandag`i on aymaq ha`m on planeteg`a berdi. San erkekke (chetnie on sanlarg`a) hayalg`a (taq emes 
ne chetnie) bo`lip olarg`a magiyaliq a`hmiyet berdi. Muhaddes birew ol barliq qudeshlardin` anasi, 
uliwma birinshi baslang`ish barliq ta`biyattin qubilislarinin` tiykari. 
Ekew bul ta`biyattin` qarama-qarsiliq ha`m biykarlawdin` printsipi. Ushew birinshi 
baslang`an u`shlik birligi. Adam denesinle san menen belgilengen, birew- miy, ekew-ju`rek, u`shew-
gindik h.t.b. 

---

25 
A`iyemgi adamlarda materialliq penen materialliq emestin` arasinda ayirmashiliq bolmadi. 
Denenin` ha`m jandi qarsi qoyiwda bolmadi. Ko`p waqitlarg`a deyin zatlardi janli jansiz depte bo`lmedi. 
Joqarida adamlardin` denesinde denesi bar kishirek, onin` kishkene kopiyasi dep oyladi. Ko`pshilik 
qa`wimler jandi qustin`, tishqannin`, ha`rre, gu`belke qurt, jilan tu`rinde tu`sindi. Ertedegi tu`rklerdegi 
Alan Goanin` nurdan ju`kli bolip shimshiq sipatindag`i jigitten ha`mledar boliwida usig`an uqsas. 
Adamlar onda bir neshshe Jan bar dep isenedi. Misali yakutlar ko`len`kedegi, dem aliwdag`i, 
aqildag`i janlar. Sonliqtan geypara xaliqlardi ko`semnin` ko`len`kesin basiwg`a yamasa og`an o`tkir 
zatti taslawg`a bolmaydi. Ob da`r`yasinin` boyindag`i ugrilar erkeklerde bes jan, hayallarda to`rt Jan bar 
dep esaplaydi. Bizlerde qizdin` jani qiriq degende sonnan qalg`an bolar. Bul ma`selede anemizm 
haqqinda aytiliwi ketek. A`iyemgi adamlarda diniy inanimlardin` boliwina qaramastan stixiyali 
materialistler boldi. O`ytkeni olar rux bolmastin` aldinda degen tu`sinik bolmadi. Dun`ya materialliq 
edi. Xa`tteki o`lgenlerdin` jani denelik tiykarda olardi awqatlandiriw ha`m suwg`ariw kerek dep oyladi. 
Misali bizde iye shig`ariw, ha`m t.b. onda adamlar bolmisti sanadan mateniyani oylawdan bo`lip almadi 
barliq ta`biyat bolmis retinde qabil etildi. Lekin ol stixiyasiz sana boldi. 
Adamlardin` qatal o`gey ta`biyattin` u`stinen birinshi jen`isinen, ilimnin` texnikanin` 
zachatkasi arqali dun`yani materialistlik ruwhiy o`zlestiriwden basladi. Adamnin` haywannan bo`lingen 
basli talabi ol biliwge talap£Barliq adamlar o`z ta`biyati boyinsha bilimge umtiladi» dep jazdi Aristotel` 
«metoifizikasindaÚ. 
Adamladin` o`ndirislik praktikasi, miynet qurallarin tayarlaw, u`ylerin sog`iw onin` biliminin` 
o`siwine mu`mkinshilik beredi. 
Ottin` tabiniwi sananin` rawajlaniwi ushin juda u`lken rol` atqardi, jariq jasin onin` so`nip 
baratirg`an shoqqa shaqani salg`annan keyin payda boliwi oni mayda ku`yinge aylaniwi, onin` tu`tini, 
bunin` ha`mmesi rawajlaniwdi ha`lsizlik etip atirg`an aqildi jetilistirdi. Otti o`shirmewge g`amqorliq, 
onin` bir jerden ekinshi jerge ko`shiriw ha`m otti paydalaniw adamnin` haywannin` pu`tkilley 
ayirmashilig`i ha`m onin` «Menin`£ tastiyiqlawg`a alip keldi. Bul jerde «Otqa barg`an qatinnin` otiz 
awiz so`zi bar» degen naqildi ha`m otti saqlaw, ma`selesi, ma`n`gi ot siyaqli tu`siniklerge toqtap o`tiw 
za`ru`r. 
Bilimnin` baslang`ish formasi miynet qurallarin islew ha`m oni paydalaniw. Adamg`a tasti 
ilaqtirmastan burin go`zlew kerek ekenligin ta`jriybe bildirdi.
Ma`deniyat tariyxshilari belgili da`rejede a`yiemgi adamlar otti payda qilip fizik rolin, tamaq 
tayarlaw ushin ximik rolin, jarani tan`iw ushin xirurgi, taularin taslarin biliw arqali geograf, barmaq 
penen sanaw arqali matematikte boldi. Misali mergenler haywannin` iyisi boyinsha an`shiliq isler edi. 
Meditsinada ilimnin` izleri, birge jurdi. Papuaslar basqa massajdi juda jaqsilap islep 
awirg`andi toqtatadi. Eger ol payda bermese man`laydi tili pol jerden jawiz maqluqtin` shig`iwin kutedi, 
geypara afrikan ellerinde bas awiriwin cherepti buziw arqali emlegen. Solay etip «jawiz duxti» quwg`an. 
A`sirese psixikaliq awiriw emlew ushin qollang`an. Basta ashqan, onda awiriw o`lmes, psixikaliq 
pripidkiler toqtag`an. 
Animizm, to`temizm, magiya adamnin` kelip shig`iwi, ko`p sanli dun`ya haqqinda ko`z 
qaraslarin burmaladi. Avstraliyaliq miflerde adamlardin` haywanlar menen ten`lestirip burin Adam 
xaywan bolg`an dep tu`sindirdi. Mu`mkin ha`r qiyli qa`wimlerdin` miflerinde yarim haywan, yarim 
Adam, yarim baliq degen tu`siniklerden adam haywanlar du`n`yasinan shiqti degendi bildiredi. Adamdi 
maymillar menen baylanistirip ol da adam tek quliqtan so`ylemeydi, so`ylese so`zsiz oni jumis islewge 
ma`jbu`rleydi dep tu`sinedi. 

---

26 
« Adam xaywannan sonni menen ajiraladi. Geyde aspang`a qarap qoyadi». Juldizli aspan jil 
awisiwi, ma`wsim jumis kunnin` ha`reketi menen jumis issledi. Aziya ellerinde sharwalar issi klimattin` 
tu`nde ko`ship ju`rgende ay olarg`a jol ko`rsetti. Sonliqtan yarim ay musilmanlardin` mahaddes
emblemalari boldi. Adamlar uaqitti ayg`a qarap o`lshewdi u`yrendi. Orislarda mesyats-ay delinse, bizde 
jan`a ay, ayliq degen so`zlerde sonin` menen baylanisli. 
Erteden-aq adamlar aspandag`i juldizlardin` ha`reketin baqlag`an ha`m oni tabatug`in bolg`an. 
Temur qazaq (polyarnaya zvezda) bilgen ol basqa juldizlar arasinda qozg`almaydi ha`mme waqit arqani 
ko`rsetedi ha`m suwiq samal esetug`in jaqta turadi. 
O`lgennen keyingi o`mir aspanda boladi degen tu`sinik keyin o`lgen ko`semlerdi jawdin` 
to`besine jerlew menen baylanisli bolg`an. Vavilon qudaylari tawlarda jasag`an. Ertedegi grek 
panteonlari Olimpiya taularinda, bibliyadag`i yaxve qudayi Sinap tawinda jasag`an. 
Adamlar o`lgenderdin` jani kunge ketedi ha`m sonda juldizg`a aylanadi. Kunnin` kul`ti patsha 
qudaylastiriw menen baylanisli. Meksika basshilari FrantsuzKiroli Lyudovig XIV o`zlerin kun dep 
esaplap o`zin bayraqta sa`wlelendiriwdi tapsirg`an. Chingis xannin` atinda geyparalar «Shindag`i kun» 
dep joriydi. 
A`yiemgi obshinaliq idirap ja`miyet payda boliw menen u`stemlik etiwshi diniy isenimlerine
qarsi ha`reketler koldunlardin` shamanlardin` oylap tapqanlarina ha`m amulet talismanlarg`a kritika 
payda bola basladi. 
Arqa amerikadag`i indeetslar do`retiwshi haywan haqqinda onin` menen qarsilasip onnan 
aspang`a biygirek ko`terilgenligi haqqinda onin` ko`rsetpelerine narazilig`i haqqinda a`n`gimeler 
ushirasadi. 
Sonda mifler bar koldunlarg`a jretslerge qarsi shig`ip olardi aspandag`i qudaylarin joq 
qiliwg`a atlang`ani haqqinda. Misali Aziyanin` Sumatra atawinda dayaklar «bir waqitta jerde batir 
ku`shli adamlar jasag`an. Olar qudaylardi joq qiliwdi sheshken. Biyik tawg`a ko`terilip ol jerden sabaq 
oqlarin aspang`a atqan. Oq tiygen qudaylar jerge qulag`an olardi u`lken shoqparlar menen o`ltirip 
taslag`an» delinedi. 
Barliq haliqlarda quday menen gu`resiwshiler haqqinda ertekler (skazaniya) bolip olar « 
miynet ha`m ma`deniyat» batirlarinin` belgishinde kiritedi. Misali ertedegi qitay mifinde buntur gun` vo 
dun`yani suw basiwi da`wirinde qudaydan jasirin onin` erkinen tis adamlarg`a ja`rdem beriwdi oylag`an. 
Suw basqini aspang`a deyin quyilg`an uaqitta aspannin` buyrig`in kutpnsten o`zi o`sip turg`an jerde 
urlang`an ha`m suw basqinnin` jolin bo`kegen. Ol ushin «gun` qudaydin` ha`mirine qarsi boldi dep 
o`ltirgen». 
Iranlilardida, arablarda ha`m basqa haliqlardin` afsanalarinda batirlar aspang`a uship qudaylar 
menen urisqan. Irannin` key kaus patshasi aspandi jaulap aliwdi oylag`an. Key kaus taxtqa to`rt ku`shli 
bu`rkitti baylap og`an otirip uzin tayaudi bu`rkitlerdin` u`stine ettin` bo`legin baylag`an. Bu`rkitler 
keyin jerge kelgen. Afsanalarda Sulayman patsha, Aleksandr Ullilardi bu`rkitte troya menen aspang`a 
ushqan ha`m qudaylar mene urisqan. 
Fol`klorda adamlardin` bolmisti filosofiyaliq tu`sinikke jol izlew izleri bar. Dun`yani sheksiz 
ag`imda, baslang`ish keyninde joqlig`i dun`yanin` o`zgermli ha`m qarama-qarsi ekenligine qaratilg`an 
oylar payda bolg`an. Demek fol`klorda ele o`zinin` jeke formasin tappag`an filosofiyaliq tariyx aldi 
mazmuni ushirasadi.
O`zbek xalqinda ha`m qaraqalpaq xalqinda minaday ertek mifke aylang`an. Jilan Sulayman 
payg`ambarg`a qandayda bir xizmet qilg`an. Payg`ambar jilannin` ha`r qanday iltimasin tilegin 
orinlawg`a ua`de etken. (Mu`mkin eski miflerde payg`ambar emes qudaylardin` bireui de boliwi. Al 

---

27 
Sulayman bizlerge jaqiniraq bolg`an, Sulaymannin` shaqi bar» degen mifte ushirasadi). Sonda jilan
haywanlardin` etin ha`mmesinen mazali ko`rip soni tan`lag`an. Payg`ambar kelisken. Sonda jilan
kamor (su`yir shibin) g`a en` mazali haywandi aniqlap beriwdi sorag`an. Kamar bir bir tamshidan
qan a`kelip jilannin` tiline ha`r qiyli haywannin` qanin tamizip turg`an. Kamar tag`i bir maqluqtin`
qanin alip kiyatirg`anda oni qarlig`ash ko`rip, onnan en` mazali qandi aniqladin`ba dep sorag`anda
kamar juwap retinde en` mazali qan adamnin` qani, oni ha`zir alip baratirg`anin aytadi. Qarlig`ash 
kamardi bul joldan qayt olay etpe desede oni tin`lamay jilang`a qaray tez uship ketipti. Qarlig`ash 
quwipti. Ol kamardi jilannin` tiline adamnin` qanin tamizip atirg`anda izinen jetip kamardi jilan 
tilindegi qan tamshisi menen shoqip alipti. Sonnan jilannin` tili jirtilip ekige bo`linedi. Qaymiqqan da
qarlig`ashtin` quyrig`i jilannin` awzina ilinip qaladi. Sonnan jilannin` tili ekige bo`lingen ha`m 
qarlig`ashtin` quyrig`inin pa`ride ayrilip ekige bo`lingen. Sonnan beri jilan qarlig`ashti quwdalaydi al 
qarlig`ash adamdi panalaydi ha`tteki onin` u`yinin` pa`tigine u`ya saladi delinedi. Adam ha`mme
waqit qarlig`ashti jaqlaydi. (Qazaqtin` To`le biy degen biyin «Qarlig`ash a`wliye» dep atag`an
afsanada bar). 
Bunin` ideyaliq ha`m a`dep-ikramliq, ruwhiy mazmuni joqari. Bunda birinshiden adamnin` 
birinshi ekologiyaliq baqlawi ko`rinedi. Shininda da qarlig`ashtan basqa hesh bir qus bo`lingen quriq 
pa`rine iye emes (shimshiq, qumiri, kepter,bulbil, popugay, kaneey, afanka h.t.b.) haywanlar arasinda 
da ayri til ju`da` siyrek (geypara reptilelrdi aytpag`anda). 
2. Onda adam joqari en` bahali maqluq ol qandayda bir ja`nlikke bag`inip, onin` awqati 
boliwi mu`mkin emes, kerisinshe og`an xizmet etiwi kerek 
3. Bunda shinliqtin` salistirmali ekenligi ko`rsetilgen. Eger shinliq adamg`a ziyanli, og`an 
qarsi qaratilg`an bolsa onnan ha`tteki qudaydin` qa`lewi bolsada bas tartiw kerek 
4. Onda jaqsiliqqa jaqsiliq penen juwap beriudin` za`ru`rligin, birewdin` xizmetin 
umitpawdida ko`rinedi 
5. Ol fol`klordin` ajayip u`lgisi. Onda a`iyemgi adamlardin` ko`rkemlik talg`ami, estetikaliq 
ko`z qaraslari ko`rsetilgen. 
Ol da`wirdegi bul mifte diniy, filofiyaliq, a`dep-ikramliliq ko`z-qaraslar, ta`biyatti taniwdan
elementlerin o`zi ishine alg`an. 
Uliwma tyurk miflerinin` ishinde geneologiyaliq yag`niy qandayda bir qubilistin`, 
qa`wimnin`, uriwdin` kelip shig`iw mifleri ko`plep ushirasadi. Ilimpazlar onin` en` a`iyemgi tyurk
qa`wiminin` kelip shig`iwi. Ol VI a`sirde qitaylar ta`repinen eki varianti jazip aling`an. Tyurklerdin` 
babalari batpaqliqlar arasinda jasag`an. Qon`si qa`wimler oni qirg`an. Tiri tek 10 jasar bala qalg`an
ha`m ju`da` o`limshi bolip jaralang`an. Oni urg`ashi qasqir awqatlandirg`an ha`m keleshekte hayali 
bolg`an. Dushpanlar balani tawip alip o`ltirgen. Ju`nli qasqir Goachannin` arqarag`ina qaship,
u`n`girde on bala tuwadi. Bireuinin` ati Ashina uriudin` ati boladi. Onin` urpag`i Asan-shad qa`wimdi 
u`n`girden shig`arip Altayg`a ornalasadi. Ol qa`wim tyurk dep aytilg`an deydi. (Bunday mifler 
qipchaqlar haqqindada bolip Ashina qipchaqtin` tiykari delingen). 
Oguzxan haqqindag`i mif bir ta`repten geneologiyaliq elementlerdi o`z ishine alsa, ekinshi 
ta`repten epikaliq ma`deniy qaharmandi bildiredi «Oguznama» eposinda XIII-XIV a`sirlerde karluk-
uyg`ir versiyasi onin` tiykari 2 min` jil burin payda bolg`an. Mif boyinsha Oguzxan shiriqtin` nurinan 
payda bolg`an (bul Iisus Xristostin` tuwiliwin esleydi. (Deva Mariya hesh erkek ko`rmey oni tuwg`an)
Ol birden batir qaharman bolip tuwilg`an. (Ulig`bekke qaran`iz onda ol tuwiliwdan menin` atim Oguz 
degen) Onin` sirtqi tu`rin totemlik tu`sinik penen bayanlaydi. Onin` tu`r tu`si ogizge, qasqirg`a, 
qindizg`a, ayiwg`a uqsatadi. Onin` joldasi ko`k qksqir Oguzxan aspan qizina u`ylenedi. Onnan u`sh 

---

28 
bala Ku`n, Ay, juldiz tuwiladi. Ekinshi hayali - jerlik go`zzal og`an u`sh bala Ko`k, Taw ha`m Ten`iz 
degen balalardi tuwip beredi. Mifte onin` ha`r qiyli qag`iyda, norma, nizamlardi shig`arg`anina qaray
oni «Ma`deniy» qaharman dep esaplaydi. 
Oguzxan mifti basqa uliwma tu`rk miflerdi siyaqli islamnin` ta`sirinen qayta islenip 
o`zgerislerge ushiradi. Onin` kelip shig`iwin Yafastan Yag`niy bibliyadag`i Nu payg`ambardin` Yafet 
degen balasinan shig`aradi. 
Tan`ri de uliwma tu`rk mifi onda babalar ruwhina siyiniw anamizm ha`m keyin en` joqari
qudayg`a aylang`an. Umay - ananin` obrazida ko`p qospali evolyutsiyaliq joldi o`tken. En` da`slep oni 
Tan`irdin` hayali dep qabil etken. Yag`niy birinshi ha`mmege o`mir bergen dep keyin ta`biyat qudayi
ha`m qudrat iyesi dep tu`singen keyin islam ta`sirinen o`zgergen. 
Turan mifologiyasi ha`m onin` tu`rkiy qa`wimleri turmisindag`i orni 
Bizin` en` ertedegi babalarimizdin` ideyalarinin` ha`m rwxiylig`inin` tariyxi haqqinda 
mag`liwmatlar a`sirden a`sirge mif, afsanalar ha`m ertedegi jaziwlarda saqlanip kiyatir. Orta Aziya
xaliqlarinin` ertedegi mif ha`m a`psanalari tu`rli temalarda bolg`an. Sonin` ishinde mifler,
haywanlar, quslar haqqinda mifler, qudaylar ha`m afsanaviy qaharmanlar haqqinda mifler bolip 
olarda jaqsilaniw, baxt-saodat quyash nuri ha`m issiliq, jamanliqqa baxitsizliq u`lkesi degen
tu`sinikler ju`zege kelgen. Jaqsiliq ha`m jamanliq arasindag`i gu`res mifologiyaliq obrazlarda, 
Mitrada, Koyumars, Iyma ha`m basqa obrazlarda ko`ringen. 
Mitra quyash qudayi. Ol kisilerge nur, issiliq baxit-saodat bag`ishlag`an. Sonin` menen birge
jaqsi qurallang`an bolip dushpanlarg`a qarsi daxshat saladi, kisilerdi apattan qutqaradi. Mitra
tawsilmas ku`shke iye bolg`an palwan sipatinda ko`rinedi. Ol dushpang`a ayawsizliq penen joq 
qiladi ha`m oni jen`edi. Ol otta ku`ymeytug`in, suwg`a batpaytug`in, otta so`nbeytug`in qaharman. 
Turan degen kaysi jer, qay jerge jaylasqan. bul tuwrali mirza Ulig`bektin` «To`rt ulis tariyxin»
u`yreniw kerek. 
Efas ibn nux og`iz ul bolg`an onin` birinshisi Tu`rk. Ol ullarina jer bo`listirgen. Ol Ulig`bekke
aytilg`an. 
Turan-Shig`ista Tinish okeaninin` Batisti Balkang`a deyin, Qublada Gimalay tawin Tibet,
Arqa Hindistannan tartip arqa qutibqa deyin teren`irekke o`z ishine alg`an. Insan tariyxinda en` 
u`lken bir ma`mleket bolg`an. Azerbayjan, Tu`rkiya, Tu`rkmenistan, O`zbekstan, Qirg`izstan,
Qazaqstan, Azerbayjang`a kiretug`in Nag`ichivon, O`zbekstan ta`rkibine kiretug`in Qaraqalpaqstan.
Gruziyag`a kiretug`in Ajariston. Moldaviyag`a kiretug`in Gagauziya bar. 
Rossiya ishindegi suveren ma`mleketler Bashqurtstan Kabardiko-Balkar, Tatarstan, Chubasiston, 
Yaxudstan, Dag`istan. Sonday Rossiyaday Tu`rkiy xaliqlardin` Tauli-Altay, Karachat-Cherkesiya,
Xakasiya rayonlari. Qitayda uyg`irlardin` Shinjon-Uyg`ir rayoni, Arqa Kiprde Tu`rk respublikasi 
ko`p jildan beri bar. Bul xaliqlardin` ha`r biri o`zlerin tu`rk babamizdin` ha`m Turannin` miyrasxori 
dep biledi ha`m og`an haqisida bar. Msali Azerbayjan respublikasi milliy g`a`rezsizlikke iye 
boliwdan-aq milliy telegraf agentligin «Turon» dep atay basladi. 
Sonday-aq tiykarg`i tili, dini o`zgerip ketken Bolgariya, Mojoristan (ruminiya) g`a`rezsiz
ma`mleketleri, Mordva,Mari, Udmurd, Tuva Muxtar ma`mleketler xalqimizda Sibir, Uzaqsharq
u`lkelerindegi, Qitay Mongolistan, Afganistan, Iran, Hindistan u`lkelerin tu`rk baba ha`m Turan 
ma`mleketlerinin` miyrasxori dep esaplaw tabiiy. 
Onin` geografiya tawlari Ural, Kavkaz, Tyanchan. Pamir, Gimalay, Altay ha`m basqalar. 
Okeanlari Arqa Muz okeani, Tinish okeani
Ten`izleri Qara Ten`iz, Azov ten`izi, Jer orta ten`izi h.t.b.

---

29 
Kayumars mifologiya boyinsha jer ju`zinde payda bolg`an birinshi Adam. Ol Axura Mazda 
ta`repinn eki tu`ste Adam ha`m o`zigden turg`an. 
Insaniyattin` jawiz dushpani bolg`an Axriman Kayumarsti o`ltiredi. Kayumarstin` o`giz 
ta`repindegi denesinen 55 tu`rli da`n. 12 tu`rli o`simlik, siyir o`giz, olardan 272 paydali haywanlar
payda boladi. Denenin` adam bo`leginen erkek ha`m hayal jinisi du`n`yag`a kelgen delinedi.
Xojelidegi qolsay esteliginde usi Kayumars ati menen baylanisli dep esaplaydi ko`pshilik
ilimpazlar. 
Alisher Nauayinin` «Farxad hm Shiyrin» da`staninda Qitay qaharmanliq uli Farxo
tilsimlengen sirin biliw ushin Gretsiya jurtina sapar shegedi. Bul jilda a`wwel daxshatli
ajdarhani, sol zardushlik dinindegi jawizliq ruwxi Axrimandi ha`m temi tiyinli tilsimdi jen`ip
danishpan Sokrat sa`wbetine jetisedi. 
Ja`miyet haqqindag`i Mifte kisiler ushin napsikar obraz berilgen. 
Avestonin` «Vandidot» kitabinin` ekinshi babinda Jamshid (xasli Iyma vaxishta 
–
go`zzal Iyma) 
haqqinda mif bayan qilinadi. Barliq a`lem parwardigarlarinan zurdashtqa payg`ambarliq rolin inayat
qilg`anda ol ta`n`irinen mu`riwbet qilip soraydi. A`y pu`tin du`n`yanin` jaratiwshisi, muxaddes zat 
Axura Mazda Sen mennen aldin insanlardin` qay biri menen suhbat qilg`ansan`, kimge muxaddes
dinnen ta`lim bergensen. Joqari bilimler iyesi bolg`an birden bir tan`ri boyinsha juwap Bergen: «A`y
xaliq, bendesi zardusht». Sennen aldin men biyik bir insanlardan iyma (ja`mshid)sharua ha`m padalar
iyesi sol go`zzal insang`a xabar jolladim. Men og`an sen menin` dinimdi u`yrenip oni qorg`awg`a
tayarliq ko`rgil» dedim. Men bunday uaziypa ushin jaratilmag`an bolsam, oqimag`an bolsam, men
din-etikatti teren o`zlestiriw ha`m qorg`awg`a qa`dir emespen» Sonda «A`y zardusht 
–
men Axura 
Mazda og`an buyirdim «Eger sen A`y Iyma menin` dinimdi o`zlestiriwge ha`m jaqsilawg`a tayin 
bolmasan` onda men jaratqan du`n`yani abad qil ken`eyttir. Sen usi jer ju`zin qorg`awg`a, 
saqlawg`a ha`m basqarip turiwg`a masul bol. Iyma: Men sen jaratqan du`n`yani abad qilaman, oni
ken`eytiwge, oni qorg`awg`a, basqarip bariwg`a tayarman» dep juwap berdi. Sonnan keyin 900 jil
dawaminda Iyma jer ju`zin adab qilip tu`rli o`nerler shig`ardi. Bay materialliq ma`deniyat binayat 
etildi. Lekin o`mirinin` aqirinda ol tabislardan maqtanip ketip ko`birek kibrge berildi. A`silik etti.
Oni «jaratiwshi» dep dag`azalap pu`tkil xaliqlardi o`zine sajda qiliw, siyiniwdi talap qila
basladi. Sog`an deyin ruxlardi o`limde, kesellikte, suwiqta, ashliqta bolmag`an eken. Jamshid o`zin
quda dep ja`riyalap jer ju`zine palakat tarqatadi, ashliq ha`m qatti suwiq baslanadi. Sonnan keyin
daxshatli jawiz ku`sh-Aji Dahako (bizin`she ajdarxa) jurtti basip alip o`z hu`kimranlig`in ornatti 
ha`m min` jil jurtti zulmat qaplag`an eken.
Xaliqtin` auiz eki do`retpesinde mifologiyaliq obrazlar menen bir qatarda apsanaviy
qaharmanlar obrazi da ju`zege kelgen. Ol qaharmanlar adamlardin` auiz birshiligi ha`m baxt-saodati 
ushin gu`resip pidakerlik ko`rsetti. 
Buring`i Orta Aziya elinde jaratilg`an auizeki estelikler arasinda qaharmanliq eposi juda u`lken 
a`hmiyetli orindi iyeledi. 
Olarda xalqimizdin` shet el basqinshilarina qarsi uatanparuarliq urisi tiykarg`i orindi iyeledi.
Sonday-aq Tumaris Shiroq Zerina, Rustam, Sievush haqqida xaliq auiz eki a`debiyatinda uatanparuar 
ha`m pidaker baxadirlardin` monumental obrazlari jaratilg`an. 
Tumaris eposinda Orta Aziya xalqinin` shet el basqinshilarina, aytayiq eramizdan buring`i VI 
a`sirde bul u`lkege kirgen Iran axamoniyler patshasi Kirge qarsi massaget qa`wimlerinin`
qaharmanlarsha gu`resi ko`rsetilgen. 

---

30 
Kir a`skerleri kul talqan etilip onin` bizin` eramizdan burin 529 jil uris maydaninda o`ltirildi 
gellesi denesinen ainip qan toltirilg`an meske salindi.
«Shariq» eposi Orta Aziya xaliqlarinin` shet el basqinshilarina qarsi qaharmanliq gu`resin 
ko`rsetedi. Uatanparuarliq ha`m jasarat watan ha`m o`z xalqi baxti saodati jolinan pidayiliq
qiliwg`a shay, tayin turiw siyaqli joqari ruwxiyliqti saq qa`wimi shopan Shiraq timsalinan 
ko`rsetilgen. 
Tumaris ha`m shiraq xaliq qaharmanlari bolip o`z xalqi, uatani ushin janinda ayamaytug`in
biyik hm timsalliq martlik ha`m batirliq u`lgisi sanaladi. Olarg`a qayil qalip ha`wes qilamiz. 
3. Alpamis, Qoblan, Qiriq qiz xalqimizdin` qaharmanliq dastanlari
Xalqimizdin` auiz eki a`debiyatinin` g`a`iynesi tawsilmaytug`in ka`n. Qaraqalpaq fol`klorinin`
20 tomlig`i belgili. Ha`zir ilimpazlar onin` 100 tomlig`in tayarlamaqta. 
Juz jillar dawaminda batirlar jiri du`zilip onin` tiykarg`i taqiribi xalqimizdin` g`a`rezsizlik
ushin gu`resi. 
Auizeki poeziyani baylig`i xaliq ruwxinin` bekkemliligin xaliqtin` tariyxiy rawajlaniw jolinda
qiyinshiliqti jen`ip aliwdag`i tabanlilig`i. 
Eposlar yamasa batirlar haqqinda jirlar erteden baslap xaliq arasinda taralg`an. Ko`p jillr
dawaminda auizdan auizga ko`ship ju`rgen, urpaqtan urpaqqa o`tken. Sonin` menen bbir poemanin`
ha`r qiyli variantlariniq boliwida tu`sindirildi. Misali Alpamis Qonirat qa`wiminin` dastani bolip
o`zbektede, qaraqalpaqtada, qazaqtada bar. Lekin bir birinen ayirmashiliq ko`rinip turadi.
«Qoblani»nin` qaraqalpaq varianti menen qazaq variantinin` ayirmashilig`i onsha ko`p emes lekin
bunday emes. Bul qipchaq qa`wiminen tiykar aladi. Bizlerdi qiziqtiratug`in mifologiyaliq elementler 
bul dastanlarda ushirasadi. misali pirlerge siyiniw, asa ketken ku`sh qariwlar. Bala tilep taw-
sho`llerdi gezip ketiw h.t.b. 
Al alpamis da`staninin` ta`rbiyaliq ta`repi menin` Alpamis inabatliqtin` a`depnamasi degen 
sorawdi berilgen.