Milliy ideologiya

Tsiviliztsiyali qatnas degen ne? 
Tsiviliztsiyaliq podxod degende ha`r bir xaliqti, illetti ha`m elatlardi ha`r bir xaliqtin`
qaytalanbaytug`in o`zgesheligi yag`niy olardin` mentalitetinin` ruwxiylig`inin` , a`dep-ikramlig`inin`,
ma`deniyatin, qaytalanbaytug`in o`zinsheligin belgileydi esapqa alinadi. Bul podxodqa baylanisli
ha`r qiyli milletlerdegi xaliqlardag`i ma`deniy, diniyt.b.intellektualliq artiqmashliqtin` ta`biyatin ha`m 
qa`siyetin moyinlawg`a boladi. Misali ertedegi Egipet, ertedegi qitay ha`m ertedegi nndiyaliq 
tsiviliztsiyalardi ha`m ertedegi inklerdin` tsiviliztsiyasin tu`siniwge boladi. Al ha`zirgi da`wirdegi
qubl Koreyanin` ekonomikaliq o`siwi yaponiyaliq, Malayziya, Singapur sanaat tarawindag`i sekiriuin 
tu`siniwge boladi. 
Ja`miyetti izertlegende minaday jag`daydi esapqa aliw kerek. Du`n`yada zinin` tariyxiy
rawajlaniwinda o`zinshiligi menen ayrilip turatug`in xaliqlar ha`m irimlikler bolg`anliqtan ha`r qiyli
ma`plerge ha`m ha`r qiyli qa`siyetlerge iye boladi. 
Olardin` bul ma`pleri anaw yaki minaw da`rejede sayasatlang`an ha`m integratsiyanin` 
moyinlaniw da`rekleri ha`r tu`rli. Juwmag`inda ha`r qiyli xaliqlardin` tsiviliztsiyanin` o`z-ara
qatnasina, olardin` o`zinn`n` sieniwshiligine barliq ideologiyaliq faktorlarg`a jag`imsiz ta`sir etedi. 
Uliwma tsiviliztsiyani tsu`iniwde ken` tarag`an jantasiw oni tariyxiy rawajlaniwdin` elgili bir
etaplarinin` anaw yaki minaw eldin` gruppanin`, materialliq ha`m ruwxiy ma`deniyatina sapaliq
qa`siyetin, ayriqshaliq tu`siniwi. 
Sonliqtan tsiviliztsiyanin` minaday belgilerin momentlerin ko`rsetedi. 
Belgili geografiyaliq, tariyxiy xronologiyaliq ma`mleketlik ramkada jasawi. Tek sol
tsiviliztsiyanin` iyelerine ta`n sotsialliq baxalawliqtan, a`dep-ikramliq ornatiwdin` o`zgeshe
sistemasinn` boliwi. 
Bul tu`siniktin` ramkasida edettegidey antik ha`m ha`zirgi tsiviliztsiya, shig`is ha`m Batis 
tsiviliztsiyasi. Vavilon, Rim ha`m Turan tsiviliztsiyasi, agronikaliq ha`m industriyaliq tsiviliztsiya
islam ha`m xristian tsiviliztsiyasi. Ma`deniyatqa bunday podxod universalliq tu`sinik ha`m

---

16 
ja`miyettin` turmisin tu`sindiredi. Ol tsiviliztsiyalardin` almasiwinin` qozg`awshi ku`shi
ha`reketleniwi ku`shi. 
I.A.Karimov ha`r qiyli ja`miettin` demokratik nuqtai nazerden jen`illenihi ha`m jaqsilaniwi sol 
ja`miyetti sol da`wletti tarixiyatinin` jemisi ha`m an`lap teren` biliw za`ru`r. Demek tsiviliztsiya
rawajlaniwi xaliqtin` pidayi miyneti ha`m ko`regenliginin`, milliy ayirmashilig`inin` jemisi. 
3. O`zbekstan ha`m tsiviliztsiya 
Xaliqimiz ja`ha`n xaliqlar ortasinda birinshi bolip otiriqlasqan, xojaliq ju`rgiziwdin` barlq
ta`replerinin` bolg`ani, suwg`arma diyxanshiliq, abad sha`ha`rler qurip, sha`ha`r ha`m auillarda 
ma`deniy turmis keshirip kiyatirg`an ja`ha`n tsiviliztsiyasina u`lken u`les qosqan xaliq ol u`lesti
«ja`ha`nnin` qamusi lugati» degen shig`armada xalisana pikirler Bergen. Onin` misali retinde Orta
a`sirde pu`tkil musilman a`leminde eki akademiya bolg`an bireui Bagdatti xalif Mamun ati menen 
ekinshisi Xorezmde Xorezmshax Mamun ati menen atalg`an. Bul akademiyalardin` payda 
boliwinda tiykarinan tu`rklerdin` bilim iyeleri - babalarimiz orin iyelegen. Bul uatanlaslarimizdin`
jarig`i a`lemge a`hmiyetli ashiliwlari uliwma adamzatliq tsiviliztsiyani ta`biy bo`legi bolip ol
tsiviliztsiya arqali Evropanin` oyaniw da`wirine sezilerlik ta`sir etken. 
«a`rezsiz O`zbekstannin` maqseti ha`zirgi zamannin` insanparuar demokratik ha`m huqiqi 
ma`mleketlik yag`niy tsiviliztsiyali, marifiy ma`mleketke aylanip, xaliqtin` parawanlig`in ta`n aliw. 
Bnin` tiykarg`i za`ru`riy sharti da`wletimizde ta`miyn etilgen tinishliq barqararliq, ha`mjihatlik. 
Insaniyat tsiviliztsiyasinin` barliq tabislarin ha`m ixtiyajlarin (jan`aliqlarin) o`zlestiriw, olardi 
ku`ndelik turmisimizdin` quramliq bo`legine aylandiriw, bazar mu`na`sibetleri tiykarinda jurtimizda 
rawajlang`an ma`mleketler qatarina ko`teriw. Ma`mleketimizdin` ku`n ta`rtibindegi a`hmiyetli 
ma`sele.
4. Tsivilizatsiya ha`m ideologiya 
Tsivilizatsiya sotsialliq pa`nlerde juda bos ha`m az izertlengen temalardin` biri. Bunin` sebebi 
sonday. Birinshiden jaqin o`tmishtegi u`stemelik etken ideologiya ha`m siyasiy tu`zim insaniyat
tsivilizatsiyasina klassliq tiykardi ekige bo`ldi. «Sotsialistlik tsivilizatsiya» tu`sinigin «Eksplotator
ja`miyet tsivilizatsiya» qarsi qoydi ha`m sol tiykardi insaniyattin` materialliq ha`m ruwxiy
ma`deniyatina xizmet qilg`an min`lap, pa`n, texnika ha`m sotsialliq o`mir alding`ilari tu`rli
bahanalar menen tsivilizatsiyag`a xizmet qilg`anlar qatarinan o`tkerip taslandi. Ma`selen
Bahawaddin Nakshbandiy Xoja Axmed siyaql mutafakkirler Esenin siyaqli talantli shayirlar, 
Baxauaddin Fitrat siyaqli ja`miyet arbablari ha`m ju`z min`lap olarldin` qatarindag`ilardin` atin 
o`siredi. 
Tsivilizatsiya temasinin` jeterli islemegenliginin` ekinshi sebebi sonnan ibarat. Tsivilizatsiya
tariyxina teren` ketiw o`tken SSSR dag`i jetekshi u`lken millet tek g`ana keyingi u`sh a`sirde
ju`zege shiqqanlig`i, basqa milletler bolsa ko`p ma`n`gilik tariyxqa iye ekeni, olardin` insaniyat
tsivilizatsiyasin bayitiw ushin qilg`an xizmetleri u`lken ekenligin ko`rseter edi ha`m sog`an 
baylanisli barliq illetlerdi xaliqlardi ulli millet a`tirapinda jipslestiriwge ma`lim da`rejede tosqinliq
qiliwi mu`mkin edi. 
Jerdegi tsivilizatsiya o`tkendegi ma`selede ilimpazlar ha`r tu`rli gipotezalar bermekte. Olardin`
ko`rsetiwinshe bizin` jer sharida to`rt ret qaytalang`an. 

---

17 
Olardin` boljawina qarag`anda jerdegi tirishiliktin` joyiliwi da`slep jer sharindag`i globalliq jet 
silkiniw keyin qan to`gisken urislar, keyin qu`diretli uris qurallari kein du`n`ya ju`zlik suw basqini. 
Bul barliq qatag`anliqtin` sebebi Adam janinin` jarlilaniwi, qudaysizliq, onin` ta`biyatti joq
qiliwg`a iytermelewi. 
Bizler besinshi itsivilizatsiyanin` uakillerinin` bizin` en` basli ma`selemiz biz keleshekte jer
sharin apatshiliqtan Aman qalamizba yamasa joqpa. Boljawlar bar. Egsher adamlar o`zlerinin`
ta`biyatqa ha`m bir-birine ruhxiyatsiz qatnasin o`zgertpese adamzat u`lken vulkannin` otinda o`ledi. 
Ma`sele bizin` ruwxiylig`imizda, oni iyelemey biz jaqsiliqqa jete almaymiz. 
Tsivilizatsiyanin` rawajlaniwinda a`biyattin` dushpani deydi. bul naduris. Bunda en` basli gunakar
adamnin` o`zi yag`niy onin` o`zinin` du`zgen tsivilizatsiyasinin` iygilikli aqili ratsionalin
paydalaniwg` uqipsizlig`i. Qarasan` basqani aytpag`anda ba`ha`rde bir ag`ashti egemizbe. Enee bul 
haqiyqat. Ha`r bir xaliq, ha`r bir ja`miyettin` tarixiyatinda olardin` milliy mafkurasi a`hmiyetli orin 
tutadi. Milliy ideya degende, tek bir milletke tiyisli ideya tu`sinilmeydi. Sebebi milliy degeni tek bir 
milletke tiyisli degeni emes milliy sipatlaw bir g`ana xaliqtan turatug`in bir ma`mleket puxaralarina 
baylanislida isletiledi. 
Xaliqtin` milliy ideyasi a`u`eli onin` o`z o`mirin` jaqsilaw ushin xizmet qiladi. Ma`selen 
Yaponiyalardin` yapon ruhi ideyani ekinshi Jaxan urisinan keyin bul xaliqtin` qaytadan ayaqqa turip 
joqari progresske erisiw ushin tiykar boldi. Sonin` menen bir Yaponiyadag`i milliy ideyasi da`slep 
Shig`is Aziya,keynirek Qubla Aziya ma`mleketlerinin` taraxxiyatinda ta`sir etti. Koreya respublikasi, 
Qitay siyaqli ma`mleketler Yaponiya tajriybesinen ruxlanip o`z taraxxiyatinda Milliy da`stu`rlerge 
u`lken itibar Bere basladi. 
Xaliqtin` milliy ideyani tek onin` o`z ta`g`dirine emes, balki pu`tkil insaniyat turmisina da ta`sir 
qiladi. Geyde ol taraxiyatparilar xaliqlardi rawajlaniw ixtiyajlarina mass keliwine baylanisli uliwma 
tsivilizatsiyaliq qimbatliqqa iye bolip uliwmainsaniy qadriyatqa aylanip ketedi. 
Misali orta a`sirlerde Orayliq Aziyanin` xalqinin` jetik aqil oy iyeleri ta`repinen tiykarlang`an 
matrtlik ideyasi du`n`ya ma`mleketleri ortasindag`i ma`deniy qatnas na`tiyjesinde Batis ma`mleketlerine 
ha`m jayilg`an ha`m sol tuwrali ol jerden xaliqlardi jentilmmentlik yag`niy joqari mirzaliq da`stu`rler 
qa`liplesken. Misali «Min` bir tu`n», «Burqurag`an iysli bat» Xafku haqqinda Getenin` jazg`ani 
Qaran`iz J. Bazarbaev A`jiniyazdin` lirikasinda Muxabbat filosofiyasi Jaslar gazetasi g`00n` jil o` iyun`. 
Shig`is lirikasinin` la`zzetli yoshi, qaytalanbaytug`in a`piwayilia`i, ju`rekti eljiretetug`in ta`siri, 
qosiqtin saldamlilig`, u`ykesimligi, pikirler uyqaslig`i, ma`selenin` qonimlig`i a`lleqashan batis 
oyshilarin terbendirgen. Misali du`n`yag`a belgili shayir Iogann Vol`fgang o`zinin` «Arqa- shig`is 
devoninda» degen kitabinda Xafizdi oqig`annan ha`uijlenip minaday qosiq qatarlarin jazg`an 
Qosiqtin` za`ru`rli azig`i, 
«a`zzeldin` ken` jazig`i, 
Shayirlar bilip qoysinlar, 
To`rt na`rse onin` qazig`i. 
Shirin zivan ses bolsin, 
Qulaq, ju`rek quansin, 
Auuel muhabbatqa bayla, 
Su`ygiden qosiq demdi alsin. 
Onnan son` janlasin qadaq, 

---

18 
Mo`ldiregen qip-qizil sharap, 
Su`yisken ha`m ishkenlerden, 
Du`n`yada Kim bar baxitliraq. 
Ja`nede aytqanday babalar, 
Eske al, qanli sawashlar. 
Sebebi jen`isler shag`inda 
Qaharmanlar qudayday siylanar. 
Aqirg`isi shin qa`lbimdegi ko`zler, 
Jawizliqqa qatti na`fretlener, 
Sebebi go`zzaliq bizin` dostimiz, 
Jawlasimiz barliq na`kasler. 
Ardaqlasan` usi to`rt ku`shti, 
Da`slepki ta`biyatinda ha`m yoshli, 
Sonda sen ha`m Xafizge uqsap, 
Xaliq yadinda o`lmeysen` ma`n`gi. 
(Avtordin` orisshadan ta`rjimasi)
Yamasa XVIII a`sir aqirindag`i Frantsiyadag`i a`melge asirilg`an inqilob da`wirindegi insan ha`m 
puxara xuqiqlari deklaratsiyasi qabil etilgen. Onda shaxs erkinligi, so`z ha`m matbuot erkinligi, ideyalari 
ortag`a taslang`an. Bugingi kundede sol ideyalar uliwma bashariy qadriyatlarg`a aylanip ketti. Sonin` 
ushin xuqiqiy demokratiyaliq ma`mleketshilik jolinda rawajlanip atirg`an ma`mleketler, sonin` ishinde 
xalqimizda a`ne sol maqsetlerge erisiwdi o`z taraxiyatinan ustivor ma`seu`lelerinen dep esaplanadi. 
Miliy ideyanin` joqlig`i yaki onin` krisizligi xaliq ha`m ja`miyet o`mirinde ha`lsiz ta`sir etedi. 
Misali bizin` jurtimizg`a XII a`sirde Shin`g`isxan bastirip kelgeninde XIX a`sirdin` aqirinda patsha 
Rossiyasi jawizliq etkenindede xaliqti, uatanparuar ku`shlerdi bir ideya astinda birlestire almadi. 
Na`tiyjede xalqimiz basqinshilar zulimina duwshar boldi. 
2. Buzg`inshi ideyalardin` insaniyatqa ziyanlari. 
Ideya ha`m ideologiya xaliqtin` erkin insanparvarloq ha`m taraxiyat printsiplerin o`zinde qamtimasa, 
ja`miyette ideyaliq bosliq payda bolip olardin` ornin ziyanli ideya ha`m ideologiya iyeleydi. Bug`an 
pu`tin-pu`tin xaliqlardi jalg`an uadeler menen aldap ja`miyetke jekke hu`kimdarliq etip alg`ani misal 
boladi. 
Ma`selen XX a`sirdin` baslarinda Rossiyada bol`shevik q0 jillari Germaniya ha`m Italiyada Fashizm 
a`ne sonday jol menen ha`kimiyat basina keldi. Bunin` na`tiyjesinde SSR aymag`inda qanshadan qansha 
qaysi urislar, reyimiz qatag`anliqlar sadir boldi, dun`ya jaxanurisin bastan keshirdi. Millionlap adamlar 
qurban boldi, qanshadan qansha shaharlar uayran boldi. 
2. Tsivilizatsiya tariyxinda taraxxiyatqa xizmet etiwshi ideyalar. 
Tsivilizatsiya tariyxinda tinishliq, dosliq, tatiwliq ha`mkarliq, o`z-ara ma`deniy mulaqat tariaxxiyat 
ushin xizmet qilatug`in ideyalar bolip kelgen. Bugingi ku`nde bul ideyalardi ha`melge asiriwda turli 
qurallar qa`liplesken. Misali jaxan da`rejesindegi sport jarislari, ilimiy ma`deniy anjumanlar, xaliqlar 

---

19 
da`rejede ha`melge asirilg`annan insanparvarliq ha`m qayirliq ta`g`dirler, tinishliq jolindag`i ha`mkarliq 
baylanislar solardin` ishinle. 
Juwmaqlap aytqanda adamzattin` erte erteden-aq ideyag`a qarsi ideya, pikirge qarsi pikir, jahalatqa 
qarsi marifat penen gu`resiw ta`jriybesi tariyxtin` o`zgermes nizamlig`i bolg`ani ushin bu`gingi 
taraxxiyat da`wirde ha`m dolzarb a`hmiyetke iye. Dun`yada taraxiyatparvar ha`m insanparvar ku`shler 
buni teren` an`lap jan`a a`sirde uayranshiliq mafkuralardin` hu`kimdarlig`in jahalat ha`m 
axidaparastliqqa jol bermey bilimlilik giyalardi birlesiw jolinda birlesedi. 

---

20