9-Lekciya: Jer silkiniwler ham olar menen baylanisli bolg'an relef formalar



Download 234,04 Kb.
bet1/7
Sana07.01.2022
Hajmi234,04 Kb.
#328547
  1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
9-tema



9-Lekciya: Jer silkiniwler ham olar menen baylanisli bolg'an relef formalar



  1. Jer silkiniw h’aqqinda uliwma mag’liwmatlar

  2. Jer silkiniwler ku’shin o’lshew shkalalari

Jerdin’ ishki bo’liminen sirtina qaray bag’darlang’an ku’shsizleniw ta’sirinde Jer qirtisinin’ ayirim orinlarinda tosattan Jer silkiniwine jer silkiniw delinedi. Jer silkiniw - ta’biyatta sadir bolatug’in en’ qa’wipli h’a’diyselerdin’ biri.

Du’beleyler (uragan), suw basiw, ko’shkiler siyaqli ta’biyat h’a’diyseleri insaniyatqa u’lken apat keltiredi. Lekin olardin’ arasinda en’ qorqinishlisi jer silkiniw. Hech bir kataklizm jer silkiniwdey wayranag’a alip kelmeydi h’a’m insanlar tirishiligine gu’nali bolmaydi. YuNESKO mag’liwmatina qarag’anda jer silkiniw keltiretug’in ekonomikaliq ziyan h’a’m insanlar arasindag’i qurbanlar boyinsha ta’biyiy apatlardin’ ishinde birinshi orindi iyeleydi.

Har bir adam jer silkiniw ne ekenligin biledi, biraq ol ne sebepten kelip shig’iwin bilmeydi. Vulkan atiliwi, tawlarda ko’shki rawajlaniwi, iri meteorittin’ Jerge uriliwi, yadro bombasi partlawi, paydali qazilmalardi qazip aliw - bulardin’ barlig’i jer silkiniwge sebepshi boliwi mu’mkin. Biraq bunda litosfera plitalarinin’ h’a’reketi jetekshi a’h’imiyetke iye. Bunday plitalardin’ tutasiw shegaralarinda jer silkiniwlerdi keltirip shig’ariwshi tektonikaliq ku’shleniw toplanadi. Plitalar bir-birinen uzaqlasiwi, tutasiw shegaralari boylap qarama-qarsi bag’darlarda jiljiwi, bir-birinin’ u’stine su’rilip shig’iwi mu’mkin. Sonin’ saldarinan Jer ju’zesinde tu’rli ko’rinistegi relef qa’liplesedi. Litosfera plitalarinin’ ayirim orinlarida jer silkiniw keltirip shig’ariwshi Jer jariqlarinin’ ju’zege keliwi yaki belgili bir bo’liminin’ ko’teriliwi baqlanadi.

Tawli relefke iye bolg’an poyaslar en’ seysmoaktiv aymaqlar esaplanadi. Qitay, Yaponiya, Chili, Peru, Orta Aziya solar qatarinda. Bul orinlarda en’ iri talofat larga alip kelgen h’a’m min’lap adamlardin’ tirishiligine gu’nali bolg’an jer silkiniwler sadir bolg’an. Ma’selen, XX a’sirdegi en’ ku’shli jer silkiniw 1976-jildin’ 28-iyulinde Qitayda sadir bolg’an. Gipotsentri ^n-Shon astinda bolg’an bul jer silkiniw 650 min’nan artiq adamlardin’ o’mirden ko’z jumiwina sebepshi bolg’an. U’lken jariqlar pu’tkil u’ylerdi, poezdlerdi o’zine tartip ketken, temir jollardi qirqip o’tken.

1966-jil 26 aprel ertelep jergilikli waqit penen saat 5 den 23 minut o’tkende Tashkentte ku’shli jer silkiniw tinish uyqidag’i xaliqti oyatip jibergen. Jer silkiniw tolqinlari birinshi soqqisinin’ ku’shi epitsentrde 7,5 - 8 ball (5,3 magnitudadan artiqraq) bolg’an. Onin’ epitsentri qalanin’ orayinda, gipotsentri bolsa 9 - 10 km teren’likte jaylasqan. Bul jer silkiniw na’tiyjesinde 7 ballg’a arnalg’an imaratlarda jariqlar h’a’m h’a’tte qulaw h’a’diyseleri ju’z bergen. Birinshi jer silkiniw soqqisinan keyin 4 ay dawaminda Tashkent seysmikaliq stantsiyasi 800 ma’rteden artiq silkiniw bolg’anlig’ini qayd etken. Bunnan 5 ewi: 10.05; 24.05; 5.06; 29.06 h’a’m 4.07 de bolip, 7 balldan kem bolmag’an, olardin’ magnitudasi 4,5 - 3,5 ke ten’ bolg’an.

Tashkent jer silkiniwinin’ qorqinishi ele ko’pshilik xaliqtin’ yadinan ko’terilgen joq. Bir neshe minutta qalani shan’-tozan basip, ko’plegen xaliq xojalig’i obektleri, turar-jay imaratlari wayranshiliqqa aylang’an.

U’lkemizde sadir bolg’an jer silkiniwler h’aqqindag’i da’slepki mag’liwmatlar Abu Sayd Gardiziydin’ «Kitabi Zayn al-Axbor»inan Ferg’anadag’i jer silkiniw h’aqqinda, Zah’iriddin Muxammad Boburdin’ «Boburnoma»sinda Ferg’ana, A’ndijan, Tashkent, Zarafshan h’a’m Samarqand qalalarinda sadir bolg’an ku’shli jer silkiniwler h’aqqinda jazip qaldirilg’an.

XX a’sir basinda tariyxqa «Andijon fojiasi» dep at qalg’an A’ndijan jer silkiniwi (3 dekabr 1902 j.) 50 min’ xaliq jasaytug’in qalani bir neshe sekundta wayranshiliqqa aylantirg’an.

Orta Aziyada jer silkiniwler h’aqqinda a’yyemgi tariyxshilardin’, h’ind h’a’m arab sayaxatshilardin’ qoljazbalarinda, Abu Ali ibn Sino h’a’m basqa o’zbek alimlarinin’ kitaplarinda qayd qiling’an. Zah’iriddin Muh’ammad Bobur (XVI - a’sir basinda) Qandah’or (Afganstan) qalasindag’i jer silkiniwdi bunday su’wretleydi: «Bul demde

sonday jer silkiniw boldi... Qalada h’a’m awillarda ko’p u’yler tegis bolip, u’yler astinda qalip o’lgeni ko’p bolip edi, ayirim ta’repi belshe to’men jarilg’an. Jerge ayirim jerde kishi siyar edi. Jer silkiniw bolg’an zaman tawlardin’ «basinan» du’beley ko’teriledi». Sonin’ menen birge Zah’riddin Muh’ammad Bobur bir ku’nde 33 ma’rte jer silkiniw bolg’anin h’a’m ol bir jil takrarlanip turg’anin ko’rsetip o’tken.

XIX - a’sirdin’ ekinshi yariminda Tashkentte jasag’an bir jasiwshi o’zinin’ ta’jik - fars tilinde jazilg’an «Tarixi jadidai Tashkent» (Tashkenttin’ jan’a tariyxi») miynetinde to’mendegi qatarlardi jazadi: «Tashkent qalasinda ku’shli jer silkiniw waqiya boldi, mazarlardin’ 11 gu’mbezi, h’a’zret Axror valiy masjidi, Jomiydin’ (Chorsudag’i) gu’mbezi kunfayakun boldi, ko’p adamlar g’aflatta jatqan edi, xaliq imaratlar astinda qaldi. Barakxoh’ medresesi gu’mbezi astinda 4 talabasi qaldi. Ku’shli silkiniw 4 minut dawam etti. Jer silkiniw tinshig’annan keyin de kesheleri tinishsiz bolg’an kisilerge bir ay dawaminda Jer h’a’reketi ma’lim bolip turdi».

Jer silkiniw h’a’diysesin seysmologiya pa’ni u’yrenedi. Jer silkiniw Jer qirtisinin’ to’mengi bo’limindegi, sonin’ ishinde, mantiyadag’i zatlardin’ saralaniw protsessinde ju’zege keledi. Bunda payda bolg’an terbenbe tolqinli h’a’reketler jer silkiniw orayinan a’tirapina h’a’m Jer ju’zesi boylap tarqaladi. Jer silkiniwdin’ da’slepki h’a’reketinen keyin de Jer ishinde saqlanip qalg’an artiqsha energiya u’lesine Jer qirtisinin’ ayirim bo’limleri ma’lim waqitqa shekem terbenip turadi. Jer sirtinin’ terbeniwi, og’an ishki qatlamlardan o’tip keliwshi elastik tolqinlardin’ uriliwinan kelip shig’adi.

E



Download 234,04 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish