|
67-su ’wret. Usoy ko’shkisi.
68-su’wret Sarez ko’li.
Vulkan jer silkiniwleri. Swnmagan vulkanlardin’ h’a’reketi na’tiyjesinde da jer silkiniw bolip turadi. Bunday jer silkiniw tek vulkanli u’lkelerga xosdir. Vulkan h’a’reketlanib turg’an u’lkelerde jer silkiniw ku’shi 5 - 6 balldan (ayirimlarini esabina olmaganda) aspaydi. Ma’selen, Tinish okean a’tirapindagi, Kamchatka yarim atawi, Kuril, Xokkaydo atawlari shular jumlasidandir. Bul jerlerda jer silkiniwler oshag’i 200 - 600 km teren’likte jaylasqan.
Jerdin’ teren’ bo’liminde temperatura joqari boliwi saldarinan payda bolg’an magmalardan ajiralip shig’iwshi gaz h’a’m bug’ning Jer astindan dah’shatli ku’sh menen atilip shig’iwinan ku’shli jer silkiniw ju’z beredi. Bunday jer silkiniwler xaliq jasaytug’in joydan chetda bolsa talofat kam, eger olarg’a jaqin bolsa u’lken ziyan keltiredi (Krakatau vulkani).
Tektonikaliq jer silkiniwler. Jer qatlamlarini wzgartirib tawlar payda qiliwshi energiya (kuch) zarbidan jer silkiniw ju’zege keledi. Tektonikaliq protsess na’tiyjesinde Jer qirtisinda qatlamlar burmalanadi, siqiladi, ёriladi, u’ziledi h’a’m jan’a relef qa’liplesedi.
Tektonikaliq jer silkiniwler ken’ tarqalg’an bolip, Jer sharinda keshetug’in barliq jer silkiniwlerdin’ 90% ga jaqinin quraydi. Tektonikaliq jer silkiniwler xaliq xojalig’iga u’lken talofat keltiredi.
Ten’iz jer silkiniwleri h’a’m tsunami. Ten’iz h’a’m okean tublarida da ku’shli jer silkiniwler bolip turadi. suw astindag’i jer silkiniwler tsunami (yaponcha - qoltiqdagi tolqin) atli dah’shatli tolqinlardi keltirip shig’aradi.
Tsunamining en’ dah’shatli oqibati bolip jer silkiniw oshag’ining u’stindegi suw massasida payda boliwshi h’a’m okean arqali jag’alariga qarap h’a’reketleniwshi ku’shli uzin tolqinlar esaplanadi. Bul tolqinlardin’ soh’il tu’bine urilib siniwi saldarinan onin’ ku’shi keskin asadi. Bunday tolqinlar pu’tkil Tinish okeani arqali tarqaliwi h’a’m soh’ilga urilib, arqag’a qarap h’a’reket qiliwi mu’mkin.
1896 jili Xonsyu orolining (Yaponiya) shig’is soh’ilida ju’zege kelgen sonday tsunami Tinish okeani orta bo’limindegi Gavayi atawlari arqali Amerika jag’alarigacha jetip borgan h’a’m onnan qaytib Jan’a Zelandiya h’a’m Avstraliyaga qarap h’a’reketlangan. T sunami tolqinlardin’ biyikligi 20 m ga etgan.
Tsunami tek g’ana tektonikaliq, balkim vulkanliq jer silkiniwler saldarinan da sadir boladi. Ma’selen, 1883 jili Krakatau (36 min’ kishi qurbon bolg’an) h’a’m Gavay atawlaridagi Kilauea vulkanlari otilganda u’lken tsunamilar payda bolg’an.
Texnogen jer silkiniwler. Bunday jer silkiniwler insan h’a’reketi menen baylanisli boladi. Bul h’a’diysening sebepleridan biri bolip seysmikaliq aktivlikning asiwi esaplanadi. Orovill qalasi rayonida (Kaliforniya) AKSh dagi en’ biyik twg’on (235 m) h’a’m suw ombori qurilgan joyda 7 balli jer silkiniw sadir bolg’an. Bunday seysmikaliq aktivlikning kuchayishi Kurskda, Tojikistonda h’a’m basqa orinlarda baqlang’an.
Belgili bir seysmikaliq aktivlikni neft h’a’m gaz ka’nlerin qazip aliw, burg’i qudiqlariga suw yubariw da keltirip shig’ariwi mu’mkin. Aynan shu protsessler 1976 jili Grozniy qalasi jaqinida h’a’mde 1976 h’a’m 1984 jillari Gazlida ku’shli jer silkiniw sadir boliwina alip kelgen dep shama qiliwadi.
Jer silkiniwdin’ kelip chiqish sebeplerin aniqlaw tiykarinan ilimiy izertlew institutlarida alip boriladi. Ha’zirgi waqitta ju’da’ ko’p arnawli seysmikaliq stantsiyalar (Moskva, Sverdlovsk, Tbilisi, Tashkent, Almati, Dushanba, irkutsk, Samarqand h’a’m basqa qalalarda) bar bolip, olarda ilimiy izertlew isleri alip borilmoqda.
Jer silkiniw oqibatlari
Tariyxda en’ ku’shli jer silkiniwler Chili (1960), Alyaska (1969), Suriya, Falastin, Kishi Aziya, Hindistan, Qitay (1976), Yaponiya h’a’m Orta Aziyada: A’ndijan (1902), Almati (1911), Xait (1949), Ashgabad (1929, 1948), Tashkent (1966), Chotqol (1946) h’a’m basqa orinlarda sadir bolg’an.
Pireney yarim-orolida, Portugaliyaning poytaxti Lissabonda 1755 jil 1 noyabrda du’nyada en’ ku’shli jer silkiniw (11 - 12 ball) sadir bolg’an. Bul jer silkiniwdan qwrqqan xaliq ten’iz soh’iliga qochgan, biroq, soh’il adamlar menen birge bir zumda 200 metrgacha chwkib, olar u’stine ten’iz bosib kelgen. Bul jer silkiniw soqqisidan ten’izdan biyik tolqin ko’terilip, onin’ ku’shi 7»1022 ergga etgan. Lissabondagi jer silkiniwdan 60 min’ kishi h’alok bolg’an.
Ta’biyatning dah’shatli h’a’diyseleri ta’sirinde tek Jer qatlamlarinin’ jatiw h’olatlarigina o’zgeripgina qalmastan, balkim xaliqga h’a’m olardin’ uy - orinlariga, qalalarga materialliq ziyan jetedi.
Alimlar Jer sharinda 4000 jil dawaminda shama menen 13 mln. kishining jer silkiniwdan h’alok bolg’anlig’ini esabina olganlar.
Ta’biyatning dah’shatli h’a’diysesi - jer silkiniw ta’sirinde xaliq xojalig’i inshootlari, qala h’a’m qishloqlar vayronaga aylanadi (69,70 -su’wretler).
Do'stlaringiz bilan baham: |
