Tema 13. Dem alıw shólkemleriniń jas qásiyetleri

Tema - 13. Dem alıw shólkemleriniń jas qásiyetleri
Adam nápes alǵanda sırtqı ortalıqtan hawa ókpe kletkalarına odan
qanǵa, ótip qan arqalı barlıq kletkalarǵa jetkezip beriledi. Kislorod
járdeminde awqat elementları oksidlenedi. Nátiyjede, joqarı molekulyar organikalıq
elementlardan málim muǵdarda energiya ajralıp shıǵadı. Egerde organizm
kletkalarına kislorod etispese kletkalar o'ladi. Element almasinuvi
nátiyjesinde payda bolǵan karbonat angidrid gazı hám suw mamıqları ókpe arqalı
tısqarına shıǵarıp jiberiledi.
Nápes shólkemleriniń dúzilisi. Nápes shólkemlerine: murın tamaq,
hiqildoq, shegirdek, bronxlar, bronxiollar hám ókpe kiredi.
Murın boslig'i. Murın bo'lig'i suyek shemirsheklerinen dúzilgen bolıp, peshona súyekiniń ishki maydanı tegis qabat menen oralǵan. Onıń tómengi, yuqorigi hám eki qaptal diywali bar. Murın boslig'i tosıq járdeminde ekige bólinedi.
Murındıń shiliq qabatı qan tamırlar, kóp qabatlı túkli epiteliy menen
oralǵan. Bul qabatda shilimshiq óndiriwshi bóz boladı. Bumnning
silekey qabatı shań bólekshelerin tutıp qaladı, hawanı azmaz ilitib, namlab,
ókpege ótkeredi.
Hiqildoq. Hiqildoq alqımdıń aldı, moyiniń aldınǵı bóleginde, til
169
astı súyekiniń astında jaylasqan, hiqildoq, tiykarınan, qalqansimon, uzınsimon,
shómishsimon, hiqildoq ustligi, shoxsimon hám ponasimon shemirsheklerden dúzilgen.
Hiqildoq ishki maydanı daǵı silekey perde túkli epiteliy menen oralǵan
bolıp, ol jaǵdayda bóz kóp. Hiqildoqda dawıs apparatı jaylasqan.
Traxeya hám bronxlar. Traxeya yarım halqa formasında 16 -20 ta elastik
shemirsheklerden dúzilgen bolıp, bul shemirshekler halqasımon boylamlar járdeminde birbiriga birikkan. Úlken adamda traxeyaning uzınlıǵı 13 sm. Traxeyaning tegis
perdesi hiqildoqnikiga o'xshydi, lekin búrmeler bolmaydı. Tarxeya oń hám shep
bronxlarga bólinedi. Bronxlar taǵı bir neshe ret tarmaqlanadı bronxlar
terekin payda etedi. Bronxlar ókpege kirip, onıń ishinde dawam etedi hám
ekilemshi, uchlamchi hám bronxlar payda etip tarmaqlanadı. Keyin bronxlar
keńeyip, alveola menen tawsıladı.
Ókpeler. oń hám shep ókpe tós qápesiniń beshdan tórt bólegin egallab turadı. Hár bir ókpe bólek seroz perde ishinde jaylasqan bolıp, ol plevra qaltası perdesi dep ataladı. Hár qaysı ókpeni tereń qarıqlar bóleklerge
boladı. oń ókpe úsh bólekke, shep ókpe eki bólekke bólinedi. ókpege kirgen
bronxlar tarmaqlanıp, diametri 1 mm li bronxiolalar payda etedi. Bular
tarmaqlanıp aqırǵı bronxiollarni payda etedi. Aqırǵı bronxiollarning
uchi kóbiksheler-alveolalar menen tawsıladı. Alveollar 400-500 millionta
bolıp, olardıń ulıwma júzesi 60 -120 m2 ge shekem etedi. Alveollar júdá kóp
kapilyar qan tamırları menen oralǵan. Olar arqalı qan hám hawa arasındaǵı gazlar almasinuvi júz boladı. Hár bir ókpediń salmaǵı 500-600 g keledi. Ókpelar ústki tárepden serroz perde plevra menen oralǵan boladı. Bul perde eki
qabattan ibarat bolıp, ishki visseral sırtqısı pariental qabat dep ataladı. Ishki
perde ókpege jabıwǵan bolıp, sırtqı perde tós qápesi diywaline jabıwǵan
bolıp, perdeler arasında 1-2 ml suyıqlıq boladı.
Nápes fiziologiyasi
Dem alıw hám dem shıǵarıwdıń bir ırǵaqta almasınıp turıwı
nápes akti dep ataladı. Arqayın nápes alınǵan waqıtta sırtqı qabırǵalararo
muskullar, diafragma hám tós qápesin keńeytiretuǵın nápes muskulları
qisqaradı, sonıń nátiyjesinde plevra ishindegi basım azayıp, ókpediń kengayishi ushın sharayat júzege keledi. Sol waqıtta atmosfera hawası hawa ótkeriwshi
jollar arqalı kirip, alveolalalarni toldıradı. Dem alıw nápes háreketlarining bir minuta daǵı sanı nápes tezligi dep ataladı. Nápes tezligi
er adamlarda 16 hayallarda 18 boladı.
Nápes eki sırtqı hám ishki dem alıwǵa bólinedi. Sırtqı dem alıw
dep ókpe menen qan ortasındaǵı gaz almasinuviga aytıladı. Ishki dem alıw
yamasa toqımalar arasında dem alıw dep, kletkalarda element almasınıwın
támiyinleytuǵın toqımalar menen qan ortasındaǵı gaz almasinuviga aytıladı.
Sırtqı ortalıqtan olinayotgan nápes hawasında 20, 95% kislorod, 0, 03-
0, 04% karbonat angidrid gazı, 79, 02% azot, 0, 47% suw mamıqları boladı. Nápes
menen shıǵarılǵan hawa quramında bolsa 16, 3% kislorod, 4% karbonat angidrid,
79, 1% azot boladı. Hawada kislorod muǵdarı tiykarınan bir normada saqlanadı,
joqarı biyiklikte azmaz ózgeredi.
170
Adam nápes alıp atırǵanda hawada CO2 muǵdarın 2-3% shekem artıwına
chiday aladı. Egerde CO2 muǵdarı 4-5% ga yetsa, adamdıń júrek qısqarıwı
tezlashadi, bas og'riydi, qusadi, talıp qalıwı múmkin. Adam ushın ásirese
CO2 gazı asa zıyanlı bolıp esaplanadı.
Minutalıq ókpe ventilyatsiyasi dep bir minutada nápeske alınatuǵın
hawa muǵdarına aytıladı. Bul kólem 1 minuta daǵı nápes háreketleri sanına
ko'paytirilgan nápes kólemine teń.
Ókpediń turmıslıq sıyımlılıqı dep aldın tereń nápes alıp turıp, keyin nápes
shıǵarıw múmkin bolǵan hawa muǵdarına aytıladı. Bul bir ret nápes
alǵan daǵı ókpediń kólemi bolıp tabıladı. Onı spirometrde olshenedi.
Ókpediń tirilik sıyımlılıqı. Dem alıw hám dem shıǵarıw háreketleri
nátiyjesinde ókpelerge, yaǵnıy olardıń alveolalariga úzliksiz túrde sırtqı
ortalıqtan hawa kirip hám shıǵıp turadı. Adam tınısh halda nápes alǵanda, onıń
ókpelerine ortasha 500 ml hawa kiredi hám nápes shıǵarganida 500 ml hawa
shiǵarıladı. Bul nápes hawası dep ataladı. Adam tereń nápes alǵanında
joqarıdaǵı 500 ml hawadan tısqarı, ókpelerge taǵı 1500 ml hawa kiredi. Shuqur
nápes shıǵarǵanda, tap sonsha (1500 ml) hawa shiǵarıladı. Bul qosımsha hawa
dep ataladı. Eger adam tereń nápes shıǵarıp, keyininen tereń nápes alsa, nápes
hawası hám qosımsha hawadan tısqarı ókpege taǵı 1500 ml hawa kiredi. Bul rezerv
hawa dep ataladı. Sonday etip, nápes hawası (500 ml), qosımsha hawa (1500
ml) hám rezerv hawa (1500 ml) lar jıyındısı ókpediń tirilik sıyımlılıqı dep
ataladı. Bul er adamlarda ortasha 3500 ml, hayallarda 3000 ml boladı.
Fizikalıq miynet, dene tárbiyası hám sport menen úzliksiz shug'ullanuvchi, shınıqqan adamlarda ókpediń tirilik sıyımlılıqı artıp, 4500 ml ga
etedi. Kerisinshe, jismonan ázzi, fizikalıq shınıǵıwlar menen shuǵıllanmaytuǵın
adamlarda ókpediń tirilik sıyımlılıqı joqarıda kórsetilgen normadan (3500 mm
den) kem bolıwı múmkin. ókpeler tirilik sıyımlılıqın kem yamasa kóp bolıwına
qaray, adamdıń jismonan shınıqqanlıǵı yamasa chiniqmaganligiga ataq beriw
múmkin.
Nápestiń jasqa tiyisli qásiyetleri
Nápestiń jasqa tiyisli qásiyetleri úlkenlernikidan parıq etedi. Jańa
tuwılǵan balalarda tamaq alqımı tar hám tanaw jińishke, kishi bolıp,
silekey qabatı qan hám limfa tamırları menen kóp támiyinlengen. Geyde bul
bólimler azmaz isikip balanıń dem alıwın qıyınlastıradı.
Jańa tuwǵan balalarda gaymarov boslig'i eleksimon suyektegi
qosımsha jollar jaqsı rawajlanǵan boladı. Gaymarov boslig'i jańa tuwǵan
balalarda eki jastan úlkenlasha baradı. Tómengi murın jolı balanıń 4 jasında
payda boladı, gaymarov boslig'i 5-6 jasda rawajlanıp tawsıladı. Murın
boslig'i balanıń jası artpaqtası menen 2, 5 ret artadı.
Jańa tuwǵan balalarda awız boslig'ida hám yutqichidagi bóz salıstırǵanda
úlkenlew boladı.
Jas balalarda hiqildoq qısqa, tar, voronkasimon formada bolıp, shemirshekler
jumsaq kóriniste bolıp tabıladı. Hiqildoq balanıń 5 jasında jınıslıq jası tolıw jasında
intensiv rawajlanadı. 3 jasından qızlardıń hiqildog'i sol jas daǵı ul bala -
171
larga salıstırǵanda kishilew hám torroq bóle baslaydı. Hiqildoqning jınıslıq
ayırmashılıǵı balanıń 10 jasından payda boladı. Hiqildoqning ósiwi adamdıń 20 -
30 jasına shekem dawam etedi. Jas balalarda dawıs yorig'i tar, hiqildoq hám dawıs
boylamlari qısqa boladı. Balalarda 5 jasqa shekem dawıs apparatı rawajlanıp
barıp 5 jastan bolsa dawıs boylamlari muskulları intensiv túrde rawajlana
baslaydı. ul balalaming 12 jastan baslap qızlarǵa salıstırǵanda dawıs boylami
torroq, uzınlaw bóle baslaydı. Sol sebepli ul balalardıń dawısı tómenlew
boladı. Balalardı traxeyasi úlkenlernikiga salıstırǵanda keltelew hám torroq
bolıp, azmaz joqarıroqda jaylasqan boladı. Traxeyaning uzınlıǵı, shemirshekleri
úlkenligi balanıń jası artpaqtası menen artıp baradı.
Bronxlar ekige shoxlanganga qáddiler traxeyaning uzınlıǵı jańa tuwǵan
balalarda 3-4 sm, 5 jasda 5-6 sm, 10 jasda 6, 3 sm, 15 jasda 7, 5 sm, úlkenlerde bolsa
9 -12 smga tuwrı keledi.
Balalarda traxeyaning silekey qabatı názik, qan hám limfa tamırlar
menen áp-áneydey támiyinlengen boladı. Sol sebepli, geyde úlkenlerge
salıstırǵanda shań bólekleri hám mikroblar bala traxeyasining silekey qabatına tez
o'rnashib qaladı. Bir jasqa shekem bronxlar júdá tez óse baslaydı.
Kishi jas daǵı oqıwshılardıń bronxlari tar, shemirshekleri jumsaq, muskul
hám elastik talshıqları talay tómen rawajlanǵan boladı. Bronxlarni qoplab turǵan
silekey perde, qan menen aǵıl-tegil támiyinlenedi-yu, lekin bir muncha qurǵaqlay
turadı. Bronxlarning ósiwi kishi mektep dáwirinde aste baradı hám 13 jasından
keyin talay tezlashadi.
Balanıń jası artpaqtası menen ókpesiniń salmaǵı, ólshemleri hám kólemi
artıp baradı, jańa tuwǵan balalarda eki ókpediń salmaqlili 50-57 g, 1-2
jasda 350 g, 9 -10 jasda 395 g, 15-16 jasda 690 g, úlkenlerde bolsa 1000 g boladı.
ókpediń kólemi jańa tuwǵan balalarda 70 sm3, 1 jasda 270 sm3, 8 jasda 640
sm3, 12 jasda 680 sm3, úlken adamda bolsa 1400 sm 3 boladı.
Ókpediń ósiwi, tiykarınan, alveola kletkalarınıń artıp barıwı hisobiga boladı. Jańa tuwǵan balalarda alveolalarning sanı úlken adamnikiga
salıstırǵanda 3 ret kem boladı. Alveolalarning intensiv ósiwi ásirese balaning 12 jasında baslanadı. Jańa tuwǵan balalar qarın tipida yaǵnıy, tiykarınan
diafragma muskulı qısqarıwı esabına nápes aladı.
Balanıń 3-7 jastan baslap tós tipidagi dem alıwı vujudga kela
baslaydı. Balalardıń dem alıwı úlkenlernikiga qaraǵanda tez hám
júzeki bolıp tabıladı. Jańa tuwǵan balanıń dem alıwı bir normada emes, tereń nápes
alıw júzeki dem alıw menen almasınıp qaladı. Balanıń dáslepki jasında bog'cha
hám mektep jasından baslap az-azdan dem alıw bir normada bóle baslaydı.
Balanıń jası artpaqtası menen ókpediń hawa sıyımlılıqı artıp baradı. Jańa
tuwılǵan balalar ókpesiniń hawa sıyımlılıqı 20 sm3, 1 jasda 80 sm3, 5 jasda 215
sm3, 12 jasda 375 sm3 úlken adamlarda 300-460 sm3 ni quraydı.
Balalarda dem alıw tez bolǵanı ushın ókpeoing ventilyatsiyasi joqarı
boladı. ókpediń ventilyatsiyasi jańa tuwǵan balanıń hár kg salmaǵına
salıstırǵanda esaplansa, bul óspirimlerdiń hár kg salmaǵına salıstırǵanda 4 ret
artıq boladı. Jas balalar organizmin kislorodqa bolǵan talabı júdá
joqarı bolıp tabıladı, sebebi bularda energiya hám elementlar almasinuvi intensiv túrde
keshedi. Mısalı, bala organın 1 kg kislorod menen normal támiyinlep turıw
172
ushın ókpesinen bir minutada 1400-150 sm3 hawa ótiwi kerek. Úlken adamdıń
hár 1 kg.ga bolsa sol maqset ushın 300-400 sm3, 5-6 jasda 200-210 sm3, 7 jasda 170-
sm3, 8-10 jasda 160 sm3, 11-13 jasda 130 -145 sm3, 14 jasda 125 sm3 kislorod tuwrı
keledi.
Balalar úlkenlerge salıstırǵanda tınısh jaǵdayda ásirese mektep jasında úlkenlarga salıstırǵanda tez-tez nápes aladı 6 -7 jasar balalarda nápes tezligi daqiqasiga orta esapta 23, 8-10 jasda 22, 12 jasda 21, hayallarda 18, er adamlarda 16
taga etedi. Egerde balalar úzliksiz túrde fizikalıq shınıǵıw menen ásirese,
qayiqda júziw, voleybol, kiyim-kenshek atletika, menen shuǵıllansa, ókpediń
tirilik sıyımlılıqı artadı. ókpediń tirilik sıyımlılıqı túrli jas hám túrli jinsda
hár túrlı boladı.
Máseler, 7 jasda ul balalarda ókpediń tirilik (turmıslıq ) sıyımlılıqı
1400 ml, qızlarda 1200 ml 9 jasda ul balalrda 1700 ml, qızlarda 1450 ml, 11
jasda ul balalarda 2100, qızlarda 1800 ml, 15-16 jasda ul balalarda 2500
ml, qızlarda 2100 ml úlkenlerde 3500 mlga teń. Balalarda gazlar almasinuvi
sıltı -kislota teń salmaqlılıqınıń basqarilishi menen baylanıslı. Mısalı, 5 jaslı
balanıń shıǵaratuǵın hawa quramında CO2 gazınıń muǵdarı úlken adamdıń
shıǵarǵan nápes hawasına salıstırǵanda 3 ret kam bolıp tabıladı. Balanıń jası artpaqtası menen
shıǵarǵan hawada CO2 gazı muǵdarı artıp, kislorod muǵdarı azayıp baradı.
Balalarda shiǵarılatuǵın nápes hawası daǵı kislorod muǵdarı azayıp baradı.
Balalarda ókpede shıǵarılǵan nápes hawası daǵı kisloroddıń kem bolıwı
alveolalarga kislorod ótiwi úlkenlernikiga salıstırǵanda kem bolıwı menen
baylanıslı, mısalı 6 jaslı balalarda kislorodtı ókpelerde paydalanıw procenti
úlken adamnikiga salıstırǵanda 2 ret kem.
Dem alıwdıń basqarilishi
Dem alıw oraylıq nerv sisteması arqalı basqarıladı. Dem alıw
orayı uzınchoq miyada jaylasqan bolıp, usılar ziyanlanǵanda dem alıw
toqtaydı. Nápes orayı mudami aktiv islep, óz-ózinen qozǵalıw júz bolıp
turadı. Qozǵalıwdı vujudga keltiretuǵın receptorlarǵa : iri qan tamırlar
diywalında jaylasqan receptorlar, qanda kislorod azayıwı yamasa kóbeyiwi,
karbonat angidrid gazı artıp ketiwi, ókpe hám dem alıw muskullaridagi
mexanoretseptorlar kiredi. Sonıń menen birge, nápes jollarındaǵı receptorlar da
tásir etedi.
Adam nápes alǵanda ókpe kletkalarındaǵı receptorlar tásirlenedi.
Impul's dem alıw orayına aljasqan nervler arqalı túsedi. Nátiyjede
dem alıw orayı tormozlanıp, dem shıǵarıw orayı qo'zg'aladi, nápes
muskulları bosanıwadı, tós qápesi kishreyedi, diafragma muskulı bosanıwadı
hám nápes shiǵarıladı.
Dem alıwdıń basqarilishida bas mıy úlken yarımsharlari da
qatnasadı.
Dem alıw orayına qan ximiyalıq quramınıń ózgeriwi kúshli tásir
etedi. Qanda karbonat angidrid gazı toplanıp qalıwı nátiyjesinde qan
tamırlar diywalındaǵı receptorlar tásirlenedi hám qozǵalıw qan tamırlar
arqalı nápes orayın reflektor túrde qozǵatadı.
173
Nápes olisb gigienası
Tuwrı dem alıwdı támiyinlew dem alıw gigienasında zárúrli áhmiyetga iye. Dene tárbiyası sabaqlarında balalardı tuwrı dem alıwǵa uyretiladi. Dem alıw shólkemlerin rawajlandırıw ushın balalarǵa otırıw, yugurishda, júziwde, velosiped ushıw hám gimnastika menen shuǵıllanǵanda nápes
alıw qoldalarini úyretiw, yaǵnıy olardı murınnan dem alıwǵa úyretiw
kerek, sebebi murınnan nápes alǵanda tımaw keselliklerine hám infektsiyalarga shıdamlılıq artadı. Awız menen nápes alǵanda gelle súyekiniń júz
bóleginde tós qápesiniń rawajlanıwda kemshilikler júz beredi.
Jismonan shınıqqan balalarda ókpe ventilyatsiyasi jaqsı hám dem alıw
tereń boladı, bul júrek-tornir hám nerv sistemasına, hám de taǵı basqa organlarǵa
unamlı tásir kórsetedi.
Balalar jıldıń barlıq mawsimlerinde múmkinshiligi barınsha sap hawada kóbirek
bolıwı, kerek. Bog'cha jasındaǵı balalar hár kúni ashıq hawada keminde 5 saat,
kishi mektep jasındaǵı balalar 3 saat bolıwı shárt.
Mektep, licey hám kolledjlerde klass bólmeleri, laboratoriya, ustaxonani
tez-tsz samallatib turıw kerek. Balalar jazda háwli yamasa úyde áynekti ashıp
qoyıp, qishda bolsa fortochkalarni ashıp qoyıp uxlashi kerek. Áne sonda olar
taza hawadan jaqsı nápes aladılar.
Klass hám oqıw bólmeleriniń samalatilishini gigienik
bahalaw
Jabıq ımaratlar hawasınıń ximiyalıq quramı hám fizikalıq ózgesheliklerin
jaqsılaw ushın ventilyatsiya yamasa samallatıw usılınan paydalanıladı. Bunda
tábiy hám jasalma ventilyatsiya ayırmashılıq etiledi.
Tábiy ventilyatsiya dep ózgermegen sırtqı hawanıń qurılıs materialidagi tesikler hám qapı hám de áyneklerdiń aytaqırlarınan bólme ishine
kiriwin tábiy ventilyatsiya, dep ataw súwret bolǵan. Áyne waqıtta tısqarı hám
ishkerindegi temperaturanıń hár túrlı bolıwı, sonıń menen birge basımlardıń ayırmashılıǵı hám
basqa sebepler hawa kirip turıwına sebep boladı.
Bólmelerdi fortochka hám framugalar arqalı samallatıw tábiy
samallatıwǵa kiredi.
Bunda samallatıw koefficiyenti keminde 1:50 bolıwı, yaǵnıy ashıq fortochka yamasa framugalar maydanı samallatilayotgan bólme poli júzinden 50 teńdey
kishi bolıwı kerek. Gurillatib samallatib qoyıw, yaǵnıy klasstıń áynek hám
qapıları hám de koridorning áyneklerin hámmesin ashıp qoyıp samallatish tábiy samallatıwdıń eń jaqsı usılı bolıp tabıladı. Bunda balalardı samallab qalıwdan abaylaw kerek, tek. Sol sebepli bunday usıldan
denefuslarda paydalanıladı.
Jasalma ventilyatsiya dep arnawlı texnika apparatları jardeminde hawa
kirgiziwge aytıladı.
Bunda hawanıń tartılıwın mexanik jol menen kúsheytip beretuǵın
elektr motor yamasa deflektor hawanı háreketlantirib turadı.
174
Hájetxonalar, bufet-kitapxanalar hám sheshiniw bólmelerin samallatıw
waqtında sırtdan kiretuǵın hawa kemrek, sırtqa shıǵarıw hawa bolsa
hámmeden kóp shıǵıwına qaray barıw zárúr. Sonda sol bólmelerdiń hidi
kóteriledi hám oqıw bólmelerine ótpeydi.
Hawanıń ionlashuvi. Klass bólmeleri hám basqa ımaratlardı samallatıw
hawanıń ximiyalıq quramın ózgertiripgine qalmay, bálki hawanıń elektr
zaryadı hám ion quramına da tásir etedi.
Ekenin aytıw kerek, taza hawada teń muǵdarda keri hám oń ionlar boladı.
Adam kóp bolatuǵın jay hawasında nápes shólkemlerine jaqsı tásir kórsetedigan keri ionlar sanı azayıp qaladı, ımaratlar samallatilganida bolsa
sırtdan keri ionlar keledi.
Jabıq ımaratlar hawasınıń ion quramın jaqsılaw ushın ionizatorlar
dep atalatuǵın arnawlı ásbaplardan paydalanıw múmkin. Bul ásbaplar hawaǵa
ionlar tarqatadı hám sol jol menen onıń ózgesheliklerin jaqsılaydı.
Hawanıń temperatura rejimi. Zamanagóy mektep ımaratlarında normal harorat rejimin saqlap turıw ushın kóbinese tómen basımlı suw menen oraydan
turıp isitadigan sistema ornatıladı. Biraq taǵı pechka menen qizdırıw usılı
da ushırasıp turadı, bunı geyde jergilikli qizdırıw usılı, dep aytıladı.
Normal jumıs ushın klassta temperatura 16 -22° átirapında bolıwı zárúr, rekreatsion ımaratlar (tánepisler waqtında balalar shıǵıp juretuǵın keń koridorlar) hám fizkultura zallarida temperatura keminde +14° bolıwı kerek, sebebi bul
orınlarda balalar háreket etip turadı.
Tómen basımda suw menen oraydan turıp qizdırıw sisteması balalar
mákemeleri ushın júdá qolay. Ol ımaratlarda temperaturanıń bir tegis bolıwın
támiyinlep beredi, hawanı artıqsha qurıtıp jibermeydi, isituvchi ásbaplarda
(radiatorlarda) shań ko'nmaydi. Balalar jara almasliklari ushın radiatorlar aǵash tosıqlar menen tosılǵan bolıwı kerek.
Qizdırıwdıń jergilikli usılında pechkalardan paydalanıladı. Isiqlik
sıyımlılıqı úlken bolatuǵın golland pechlari hámmeden kóp qurıladı. Bul pechkalar
miytin gerbishten qurıladı hám ıssın jaqsı saqlap turadı (bir keshe-kunduzgacha).
Iyis tiyiwi hám dene kúyiwiniń aldın alıw ushın pechkalarga órtewdi
balalar mektepke kelmasdan 1, 5-2 saat ilgeri tamamlaw kerek.
Pechkalar janıp turǵan waqıtta janar maydıń jaqsı janıwı hám bólmelerdi
samallatıw ushın fortochka yamasa framugalarni ashıp qoyıw kerek.
Klass reti kelgendediń hawa quramı hám mikroklimatı. Klass xanasi
quramındaǵı uglerod (Iv) - oksid muǵdarı 0, 07-0, 1% ten aspawı kerek
(ruhsat etilgen muǵdar - 0, 03-0, 04%), hawa quramında uglerod (Iv) - oksid
kóbeyip ketca, oqıwshılar nerv sisteraasining tez sharshap qalıwına hám ótilgen
sabaqlardı ózlestiriwdiń tómenlewine sebep boladı. Ásirese, qıs mawsimında
baslanǵısh klaslarda birpara oqıwshılar sabaq payıtlarında uyqlap qaladı. Buǵan
bólme hawasında uglerod (Iv) oksidiniń kóbeyip ketiwi sebep boladı. Sonıń
ushın tánepis waqtında hám sabaq dawamında fortochkalar ashılıp, klass hawasın
jańalap turıw zárúr.
Klass reti kelgendede hár bir oqıwshı ushın 4, 5-5 m3 hawa tuwrı keliwi kerek.
Bir saatlıq sabaq dawamında hár bir oqıwshı ushın 16 -26 m3
hawa qaratnadı.
175
Sol sebepli qıs mawsimında sabaq waqtında fortochkani yamasa framulalarni hár 10 -
15 minutada 0, 5, 1, 0 minutaǵa ashıp hawa jańalap turılıwı, jıldıń ıssı
mawsimlerinde bolsa klass áyneklerin sabaq waqtında ulıwma ashıq qoyıw kerek.
Klass temperaturası 16 -18 S, salıstırmalı ızǵarlıq 40 -60%, hawanıń jónelis
tezligi 0, 1 m/s bolıwı kerek.
Ózbekstan Respublikasında dene tárbiyası sabaǵın derlik jıl davomida (jawınsız kúnlerde) ashıq hawada ótkergen maqul.
Sabaq waqtında sport zalining temperaturası 14-15 °C, salıstırmalı ızǵarlıq 40 -60%
hám hawanıń jónelis tezligi 0, 2-0, 3 m/s den aspawı kerek.
Tema - 14. Ayırıw shólkemleriniń jas qásiyetleri.
Jeke gigiena. Kiyim hám poyafzal gigienası
Ayırıw. Tiri organizm ishki ortalıq turaqlılıǵındı saqlaw ushın, organizmga kirgen azıq elementlar, suw, hawa hám basqa elementlardıń almasınıw
qaldıqların sırtqı ortalıqqa shıǵarıp turıwı shárt. Shunki elementlar almashinuvi qaldıqları sidikchil, sidik kislota, kreotinin hám soǵan uqsas
elementlar muǵdarı qanda artıp ketsa, organizm uwlı zatlanadı.
Organizmge dári retinde yamasa basqa jaǵdayda kiritilgen jat elementlardan
tısqarı, organizm ishki ortalıǵı teń salmaqlılıqın saqlaw ushın kerekli elementlarni shıǵarıw da shárt.
Organizmden tısqarına ajraluvchi shıǵındı elementlardı ekskretlar dep
ataladı. Ajıratıwshı organlardı ekskretor dep ataladı. Ekskretor organlarǵa
nápes jolı, teri, ishek jolı hám búyrek kiredi. Ayırıw shólkemlerine may, ter hám
sút bózi da tiyisli bolıp tabıladı.
Ókpe arqalı karbonat angidrid, bólekan suw. efir, xloroform hám kiyim-kenshek
ushqısh gazlar ajraladi`.
Teri arqalı bólekan suw, duzlar, mikroelementlar, azot almasınıw qoldiqlari hám sidikchil elementlar ajraladi`. Ishekler arqalı as sińiriw bolmaǵan azıq
elementlar qaldıqları, metall duzları, bólekan suw, birpara dáriler hám organikalıq
boyawlardıń qaldıqları ajraladi`.
Búyrek arqalı bolsa organizmden artıqsha suw, duzlar, mineral elementlar,
toqıma hám kletkalarda element almasınıw qaldıqları, sidik kislotası,
mochevina. kreotinin hám tutınıw etilgen dári qaldıqları ajraladi`.
Búyrek iskerligi tek qaldıq elementlardı tısqarına shıǵarıp taslawdan ibarat emes, bunnan tısqarı bir neshe turmıslıq zárúrli wazıypalardı bajarishda da qatnasadı :
 Qan hám basqa ishki ortalıq suyıqlıqlarınıń kólem teń salmaqlılıqın
saqlawda ;
 Bul suyıqlıqlardı osmotik teń salmaqlılıqtı saqlawda ;
 Kislota -tiykar teń salmaqlılıqın saqlawda ;
 Qanda muǵdarı artıp ketken organikalıq elementlardıń artıqshasın
shıǵarıp taslawda ;
 Belok, may hám uglevodlar almasinuvida;
 Qan basımın birdey turıwında ;
Sidik ayırıw shólkemlerine búyrekler, ishki sidik jolı, sidik pufa-
176
gi, sırtqı sidik shıǵarıw jolları kiredi.
Búyrek bir jup lobıya formasında bolıp, 12-tós hám bel omırtqaları
aldında jaylasqan. Olardan hár, birewiniń salmaǵı 120 g, uzınlıǵı 10 -12 sm, eni
6 sm, qalıńlıǵı 3-4 sm keledi.
Búyrektiń mikroskopik dúzilisi. Búyrekti bóylamasına kesip qaralganda, onıń toqıması eki qabattan : sırtqı qaralaw qabıq qabat hám ishki
aǵımtır maǵız qabattan ibarat ekenligi kórinedi. Búyrek toqıması quramalı
mikroskopik dúzılıwǵa iye bolǵan nefronlardan shólkemlesken. Hár qaysı
búyrekte 1 mln. átirapında nefron bar. Nefronlar búyrektiń jumıs basqarıwshı
tiykarǵı strukturası esaplanadı. Olar quramalı dúzilgen. Búyrektiń qabıq
qabatında voronka forma daǵı Shumlyanskiy kapsulasi jaylasqan bolıp, ol eki
qabatlı juqa perdeden shólkemlesken. Bul kapsuladan birinshi tártip egribugri kelewimon kanalshalar baslanıp, búyrektiń qabıq qabatınan maǵız
qabatına ótedi. Búyrektiń maǵız bóleginde kelewimon kanalsha tuwrılanıp,
joqarıǵa búriladi. Bul burılıw ornı Genli qovuzlog'i dep ataladı. Keyininen ol
taǵı búyrektiń qabıq qabatına ótip ekinshi tártip qıysıq-bugri kelewimon
kanalshanı payda etedi. Ol shıǵarıwshı kanalǵa tutasadı.
Kelewimon kanalchalarning uzınlıǵı 120 km, átirapında boladı. Shiqaruvchi kanal buyrkning qabıq hám maǵız qabatları arqalı ótip, búyrek jomiga
quyıladı. Odan bolsa joqarıǵı sidik jolı baslanadı.
Shumlyanskiy kapsulasiga arteriya tamırı kirip, mayda tamırchalarga,
yaǵnıy to'rsimon forma daǵı kapillyarlarǵa bolınıp, Malpigi túynegin ónim
etedi. Bul túynektiń kapillyalari taǵı bir biri menen qosılıp, kapsuladan
shıǵıwshı arteriya tamırın payda etedi. Sol tamır kapsuladan shıǵıp, jáne de
mayda kapilyarlarga bólinedi, olar bolsa qıysıq-bugri kelewimon kanalshalar hám
Genli sheńbersi átirapın to'rsimon formada oraydı. Sonday etip, búyrekte
qan aylanıwınıń tiykarǵı ózgesheligi sonnan ibarat, arteriya qanı eki
orında to'rsimon forma daǵı kapillyarlar arqalı ótedi. Sonnan keyin arteriya
kapillyar tamırlarınan vena kapillyar tamırları baslanadı. Olar bir-biri
menen qosılıp, búyrek venasın payda etedi.
Sidik jolı búyrek jomidan baslanıp, qarındıń arqa diywali boylap
tómenge túsedi hám sidik pufagiga tutasadı. Sidik jolınnig uzınlıǵı úlken
adamda 30 sm bolıp, onıń diywali úsh qabatan: ishki - silekey qabat, ortamuskul qabat hám tashq-seroz qabattan ibarat. Búyrekte filtrlenip ónim
bolǵan sidik, sidik jolı arqalı sidik pufagiga úzliksiz quyilib turadı.
Sidik pufagi (quwıq ) qarındıń tómengi bóleginde paxtanıń ǵóregi salasında
jaylasqan bolıp, onıń kólemi úlken adamda 500-700 ml boladı. Sidik
pufagining diywali da úsh qabattan : ishki silekey, orta -muskul, sırtqı -seroz
qabattan ibarat. Onıń túpkilikli bóleginde ush tesikshe bolıp, olardıń ekewi
oń hám shep búyreklerden sidik jollarıniń quyilish jayı, birewi sidik
kanalınıń shıǵıs jayi. Sidik pufagi tolǵannan keyin, onıń diywali nıqlashib, sezuvchi receptorlardı qozǵatadı, payda bolǵan impul's aldın arqa
miyaga, odan bas mıy yarım sharlariga baradı hám adamda sidik shıǵarıw
refleksi júzege keledi. Háreketlendiriwshi nervlerdiń qozǵalıwı arqalı
sidik pufagi diywalidıń tegis muskulları qısqarib, ol jaǵdayda tóplanǵan
sidik, sidik shıǵarıw kanalı arqalı tısqarına shiǵarıladı.
177
Búyrekte sidik payda bolıwı. Búyrekte sidik payda bolıwı eki
dáwir (faza ) ga bólinedi. Birinshi dáwir - filtratsiya dáwiri dep atalıb, ol baslanǵısh
sidik payda bolishidan ibarat. Bunda Malpigi túynekleriniń arteriya
kapillyarları arqalı qandıń suyıq bólegi filtrlenip, Shumlyanskiy kapsulasi
boslıǵına ótedi. Bul procesiń ótiwi kapillyarlardaǵı basımdıń joqarı,
kapsuladagi basımdıń tómen bolıwına baylanıslı. Baslanǵısh sidiktiń quramı
qan plazmasining quramına jaqın bolıp, ol jaǵdayda tek belok bolmaydı. Shunki ol
kapillyar qan tamırlarınıń diywalınan filtrlenip ótpeydi.
Kapsuladagi baslanǵısh sidik kalvasimon kanalchalarga ótedi. Bul kanalchalarning diywali arqalı baslanǵısh sidik quramındaǵı qant hám aminokislotalarning hámmesi, suw hám mineral duzlardıń kóp bólegi, yaǵnıy 98, 5-99%
i vena tamırlarına qayta sıpaladi. Buǵan reabsorbtsiya procesi dep atalıb, bul
sidik payda bolishining ekinshi dáwiri esaplanadı. Kanalchalarda qalǵan
sidik ekilemshi sidik dep atalıb, onıń quramında elementlar almshinuvi
nátiyjesinde toqımalarda payda bolǵan qaldıq mochevina, kreatinin sıyaqlı chiqindi elementlar, málim muǵdarda duzlar hám suw boladı. Úlken adamda bir kecha-kunduzda ortasha 100 litr baslanǵısh sidik filtrlenip, onıń 98, 5-99 litri
kelewimon kanalshalar diywali arqalı qanǵa qayta sıpaladi, qalǵan 1-1, 5
lirti ekilemshi sidik retinde tısqarına ajratıladı.
Búyrek qan menen aǵıl-tegil támiyinlengen organ bolıp tabıladı. Adamdıń tek 300 g
keletuǵın búyrekleri tamırlarınan 24 saatta 800-900 litr qan, yaǵnıy ayaqtan
qansha qan o'tsa, búyrek tamırlardan da sonsha qan ótedi.
Búyrekler funktsiyasın basqarilishi. Búyrekler, sidik ónim
bolıwı nerv hám gumoral jol menen basqarıladı. Simpatik nerv talshıqları buyrak qan tamırların toraytirib, sidik ajırasıwın azaytadı. Parasimpatik nerv talshıqları bolsa búyrek qan tamırların keńeytirip, sidik
ajırasıwın ko'paytiradi. Bul nervlerdiń orayı arqa hám bas miyada jaylashgan. Bas miydiń tómengi salasında jaylasqan gipofiz beziniń arqa
miydiń bóleginde sintezlanadigan antidiuretik gormoni (ADG) búyrek egribugri kanalshalarıniń diywaline tásir etip, reabsorbsiya procesin kúshaytiradi hám sidik ajırasıwın azaytadı. Qalqansimon bezde sintezlanadigan tiroksin gormoni, kerisinshe, reabsorbsiya procesin tómenletip,
sidik ajırasıwın ko'paytiradi. Ajartiladigan sidik muǵdarı tutınıw
etiletuǵın suyıqlıq muǵdarına baylanıslı, ıssı shaoitda ıssı waqıtta,
fizikalıq jumıs atqarǵanda sidik ajırasıw azayadı, sebebi ter ajırasıwı
ko'payadi.
Sidik ayrishining jasqa tiyisli qásiyetleri. Búyrek balalarda úlkenlarga qaraǵanda tómenlewde turadı. Sonda da oń búyrek shep búyrekke qaraganda tómenlewde jaylasqan.
13 jasqa shekem búyreklernipg salmaǵı, dúzilisi, funktsiyası ózgerip baradı.
Jańa tuwǵan balada búyrektiń salmaǵı 11-12 g, 1 jasda 36 -27 g, 5 jasda 55-56 g,
7 jasda 82-84 g, 13 jasda 100-102 g, 15 jasda 115-120 g boladı.
Bala ósip rawajlanǵan tárepke búyrek massası hám fiziologikalıq qásiyetleri
ózgerip baradı, lekin bul processler ásirese bala ómiriniń birinshi jılında
13-15 jasında (jası tolıwǵa yetilishi) hám 20 jasında sezilerli dárejede boladı. Jas
ulg'aygan tárepke quwıqtıń kólemi 200 ml.ga teń bolsa, 10 jaslı balalarda 600
178
ml.ga 12 jaslı balalarda bolsa 1000 ml.ga teń boladı. Biraq quwıq pútkilley
to'lmasdan turıp sidik shıǵarılıwı múmkin.
Emadigan balalarda sidik payda bolıwı bala denesiniń hár m2
júzesine
esaplaǵanda úlkenlernikidan 2-3 ret artıq boladı. 7-9 jasqa shekem azayıp
jınıslıq jası tolıw jasında bir az artadı. 1-3 jasda bir keshe-kunduzda 760 -820 sm3
5-6 jasda 1 dm3, 7-8 jasqa shekem 1-3 dm3 12-13 jasqa shekem 1, 9 dm3
sidik payda boladı.
Balalarda elementlar almasinuvi jedel barǵanınan sidiktiń quramı
úlkenlernikidan parıq etedi, quramında organikalıq elementlar hám mineral duzlar
salıstırǵanda kem boladı. Jas artpaqtası menen sidiktiń quramı hám ózgesheligi ózgerip
baradı. Balalarda sidik kóbirek payda boladı. Bir jasqa deyingi bala bir
sutkada 350-380 ml, bir jasda 750 ml, 4-5 jasda 11 átirapında, 10 jasda 1, 5 1, 15-
16 jasda 21 sidik ajratadı.
Bir jasda sidik ajıratıwǵa shártli refleks payda bolmaydı, sol
sebepli bala sidik tutıp turolmaydi, sebebi sidik shıǵarıw nerv oraylari jaqsı rawajlanbaǵan boladı. 2 jastan baslap sidik tutıp turıwǵa
shártli refleks payda bola baslaydı hám barǵan sayın rawajlanıp baradı.
Keshesi sidik tutaolmaslik yamasa enurez. Kishi jas daǵı balalar ko'pincha keshesi uyqlap jatqan waqtında eriksiz siyib qóyadı, sol sebep menen keshesi
sidik tutolmaslik yamasa enurez dep ataladı. ul balalarda bul hádiyse qızlarǵa
qaraǵanda kóbirek ushraydı. Sonda da qishda kóbirek gúzek hám báhárde kemrek
boladı.
Uyquga jatıw aldından kóp suyıq awqat (sút, shay, kofe hám basqalar ) ıshıw
keshesi siyib qoyıwǵa jol ashadı. Psixik keshinmalar, jismonan qattı sharshaw
hám basqa ózgerisler de soǵan alıp keledi.
Enurezning aldın alıw maydanınan kóriletuǵın gigiena ilajlari áwele sidik tutolmay qalıwǵa jol ashatuǵın sebeplerdi jónge salıw
qılıw, qafiy kún rejimi hám awqatlanıw rejimi (uyqı aldından suyıq awqat
ichmaslik) den ibarat esaplanadi. Keshesi siyib qóyatuǵın balalar ushın arnawlı dieta
islep shıǵılǵan. Keshesi siyib qóyatuǵın balalar óz qılmıslarınan júdá
uyaladilar. Olar hesh kunga qospaydilar, keshteleri bolsa uzaq waqıtqa shekem
uxlay almaydılar. Bul olardıń sharshawına hám uyqlap qalǵannan keyin tezde
siyib qoyıwına sebep boladı.
Sidik tanosil shólkemleri gigienası. Sidik tanosil shólkemlerin
taza saqlaw kerek. Sonda bala tutqınǵa alıwınmaydigan, denesi tirnalmaydigan, ichkariga mikroblar kirmaydigan boladı, hám de balalar organizmge jaman tásir
kórsetetuǵın onanizmga ádetlanmaydi.
Sırtqı jınıslıq organlar hám aralıq terisini mudami pákize tutıw jınıslıq
tárepten voyaga etiw dáwirinde ásirese kúshayadigan qolańsa ter hidi shıǵıwına
jol qoymaydı.
Balalardı sırtqı jınıslıq organlardı taza saqlawǵa ádetlentiriw, ul
hám qız balalardıń hár biri menen bólek-bólek sáwbet ótkerip turıw
kerek.
179
Ul balalar jınıslıq gigienası
Óspirim ul balalar mudami óz denesin saw, pákize tutıwǵa itibar
beriwleri zárúr. óspirim jınıslıq er jetiwi menen onıń denesindegi
barlıq bóz sonday-aq ter bózi da jedel isley baslaydı. Terindegi
ter bózi menen may bózi kóp muǵdarda may islep chiqani ushın da adam
denesinen ózgeshe iyis taralib turadı. Sol sebepli, jaslar teri gigienasına
ámel etiwleri kerek. Sonıń menen birge, yorg'oq terisida da arnawlı iyis ónim
boladı. Sonday eken, jaslıqtan terini, jınıslıq hám shıǵarıw shólkemlerin asa
ıqshamlı saqlaw kerek. Bir kúnde bir neshe ret juwınıw kerek. Eger óspirim
ıqshamlı júrmese jınıslıq organlar oqchil element hám basqa pataslıqlar payda
bolıp odan qolańsa iyis kelip turadı. Bul bolsa mikrob hám viruslardıń
kóbeyiwine sebep boladı hám túrli keselliklerdi keltirip shıǵaradı.
Qızlar jınıslıq gigienası
Mektep jas daǵı dáwir qız bala ushın zárúrli dáwir esaplanada, Bul dáwir
pútkil organizm hám jınıslıq organlardıń zor berip rawajlanıwı, skelet
ósiwi, ekilemshi jınıslıq belgiler payda bolıwı menen xarakterlenedi.
Er jetiw dáwiri baslanıwı menen 11-12 jastan kizlar hayz kóre
baslaydılar. Eger qız bala 15 jasqa shıqqanda hám endigiden de hayz ko'rmasa bunı normal bolmaǵan hal dep esaplaw jáne onı álbette shıpakerge
kórsetiw zárúr. Birpara qızlar fizikalıq yamasa jınıslıq tárepten ósip rawajlanishdan orqada qalsalar hayz kóriw keshigiwi múmkin. Birpara salmaqli keselliklarda atap aytqanda, semirib ketiw, qandli diabet, tireotoksidoz, juqpalı
keselliklerde de hayz kórmeslik onıń psixik jaǵdayına, ósiwine unamsız
tásir etedi. Hayz kórmegen qızda miyaga qandıń kóp keliwi terlab ketiwi,
qızıp ketiw, júrektiń tez urıwı, júz beredi. Eger hayz kóriw toqtap qalsa,
tezlik penen shıpakerge murojat qılıw kerek. Geyde qızlıq perdesiniń tesigi
jabıq boladı, hayz kórilgende bolsa qan tısqarına shıǵarılmay qiniga jıynaladı.
Bul bolsa unamsız aqıbetlerge alıp keliwi múmkin. Sonday jaǵdaylar kuzatilganda álbette shıpakerge shaqırıq qılıw kerek. Ilimpazlardıń baqlawısha,
hayz kóriw waqtında 80% oqıwshı qızlarda fizikalıq aktivliktiń susayishi,
70% te jalǵız júriwge beyimlik, 60% te ózine ishonmaslik, 47% te mashg'ulotlarga bolǵan qızıǵıwshılıqtıń susayishi, 10% te bolsa nevrotik jaǵdaylar júz
bo'lar eken. Birpara qızlarda qattı awrıw, payda boladı. Qızlarda ushraytuǵın
sozılmalı tonzilit hám respirator kesellikler de qızlardıń jınıslıq
shólkemleriniń, bolajaq hayaldıń barlıq endokrin sistemasın qáliplesiwine
da unamsız tásir etedi. Boyında bolmayotgan hayallar tekseralganda sol zat
anıqlanǵanki, olardıń yarımınan ko'pi sozılmalı tonzilit menen awırǵanlar,
shıpakerler usınısın waqtında atqarmaganlar. Sol sebepli, de olardaǵı
júz bergen ózgershlarga em etkeni menen ko'ngildagidek nátiyje shıqpaydı.
Eger qızlar tamaq awırıw, otit menen tez-tez og'risalar, tisleri buzılǵan bolsa yamasa
ótkir respirator kesellikler menen kóp kesellansa. shıpaker juwmaǵı menen
onıń barlıq infeksiya uchoqlarini salamatlandırıw, sonnan keyin chiniqtiruvchi hám vitaMinlar menen em kursları baslaw kerek. Badamsha bóz-
180
larini alıp taslaw kerek bolsa, shıpaker usınısı menen, ol jaǵdayda onı 8 jasqa shekem
yamasa tek 15 jastan keyin operatsiya etdiriw múmkin. Geyde qindan chiqadigan ajralmalar-sidik, iplas qaldıqları infeksiyanıń sırtqı jınıslıq
organlardan tereńligin ótiwine hám onda isiw protsessi vujudga kelishiga múmkinshilik beredi. Bunda qın qichishishi hám awırıwı múmkin. Qichishish jiddiy aqıbetleraga alıp keliwi itimaldan jıraq emes. Qız balada ostritsa
ıshek qurt bolǵanda da jınıslıq organlardıń zaqım aliwi yaǵnıy yalig'lanishiga
alıp keledi. Íshek qurt arqa shıǵarıw tesiginen o'rmalab shıǵadı, qız nátiyjede
qishinib ıshek qurtini hám bakterriyalarni qiniga alıp kiredi hám kesellik
rawajlanadı.
Teri analizatorining jasqa tiyisli ózgesheligi hám gigienası
Teri kóp qabatlı epiteliy toqımasınan shólkemlesken bolıp, organizmdi
sırtqı tárepden qorshap turadı. Teri organizmdi sırtqı ortalıqtaǵı termik, mexanik, fizikaviy hám basqa tásirinlerdi sezedi. Bulardan tısqarı ıssılıqtı
basqarıwda hám elementlar alinashinuvida da qatnasadı.
Teri qalıń bolıp, denede ortasha 1, 6 sm2
júzege iye. Ol úsh qabattan ústki
epiteliy qabat - epidermisdan, orta qabat -biriktiruvchi toqımadan ibarat.
Túp teri - dermisdan hám ishki qabat teri astı may klechatkasidan dúzilgen. Ostki
qabatı jańa kletkalar payda etip turadı. Jas balalarda epidermis juqa
boladı. Epidermis qabat tegis, pútin bolǵanlıǵı ushın organizmge infeksiya
ótkermeydi.
Haqıyqıy teri - derma qalıń bolıp, epidermis tagida jaylasqan.
Haqıyqıy terinde ter bózi, shash hám túkler túbiri, qan tamırları, retseptorlar hám pigment kletkaları boladı.
Ter bózi teriniń hámme bóleginde tarqalǵan bolıp, tek labning pushti bóleginde, jınıslıq organda hám qulaq sıpırasında bolmaydı. Olar qol-ayaq
kaftida, shat bo'g'imida, qoltıq astında tıǵız jaylasqan boladı. Adamdıń 1 sm2
terisida 500-1000 danege shekem ter bózi boladı. Olar bir sutkada 500 ml ter
islep shıǵadı.
Ter bózining naychasi jińishke bolıp, uzınlıǵı 2 mm keledi, ol terining epidermis bóleginde tesik menen tısqarına ashıladı. Ter bózining
iskerligi sebepli organizmdegi ortasha suw, sidik hám túrli duzlar tısqarına
shıǵıp organizmde energiya almasınıwın retleb turadı. Ter bózining
simpatik nerv sisteması basqaradi. Ter bózi iskerligin basqarıwshı
oraylar arqa miydiń tós hám bel sigmentlarida, joqarı orayları bolsa
miyapo'stlog'i hám gipotalamusda jaylasqan. Ter tásirleniw reflektor
procesi bolıp, ıssın sezuvchi receptorlardıń tásirleniwi nátiyjesinde
payda boladı.
Teriniń kóp bólegi shash hám túkler menen oralǵan, olardıń túbiri
haqıyqıy terinde jaylasqan. Shash, túkler ózgergen epiteliy kletkalarınan
ibarat, piyazshası tiri boladı. Olar kóbeyip turadı. Shash túbiri piyazshası qan
tamırlar hám nerv talshıqları menen támiyinlengen. Shash piyazchasining eki janında
may bózi bolıp, olar shashtı moylab turadı. Shash hám túklerdiń reńi tarkibidagi pigmentga baylanıslı. Shash hám túkler túbirdiń janında olar jaǵdayın
181
ózgertiretuǵın tegis muskullar jaylasqan. Haqıyqıy terinde qan tamırları
júdá kóp. Olar teri astı klechatkasida anasteomoz payda etip, qan tamırlar
tórin payda etedi.
May bózi. May bózi bas, júz, orqaning joqarı bóleginde tıǵız jaylasqan
bolıp, 1 sutkada 30 g may islep shıǵaradı. May suwdiń teri arqalı ótiwine
tosqınlıq etedi, terini yumshatib, onı elastik etedi; qorǵaw wazıypasın
atqaradı.
Terinde receptorlar túrli muǵdarda tarqalǵan bolıp, geyparaları epidermisda haqıyqıy teriniń so'rg'ichsimon bóleginde jaylasqan.
Teriniń túrli bólimlerinde ıssın sezuvchi receptorlar sanı 30000
taga etedi, tahminan 1 sm2 de 3, suwıqtı sezetuǵın receptorlar 250 000 taga
jaqın bolıp, 1 sm2 de 12-13 boladı.
Terinde awrıwdı sezuchi receptorlar orta esapta hár 1 sm2 de 130 ta
boladı. Teriniń seziw ózgesheligi organizm nerv sistemasınıń jaǵdayına
tásir kúshine qaray ózgeredi.
Sırtqı dúnyanı biliwde teri analizatori zárúrli rol uynaydi.
Terinde taktil, awrıw hám temperatura tassurotlarni qabıl ete alıwshı retseptorlar jaylasqan.
Terinde shama menen 500 000 sezim receptorı bolıp, olar orta esapta 1
sm2 de 25 ten jaylasqan, qol barmaǵınıń úshlerinde tıǵızraq boladı. Teri
túrli sezim menen baylanıslı bolǵan afferent nerv arqalı arqa miydiń arqa
shoxi hám bas miydiń bólek bólimleri menen baylanısqan boladı.
Teri analizatorlarining nerv orayı bas mıy yarım sharlar qabıqlog'ining arqa oraylıq tereńliginde jaylasqan boladı.
Teri analizatori homilaning ana qornida qáliplese baslaydı. Jańa
tuwılǵan bala terisida receptor strukturaları menen áp-áneydey támiyinlengen
boladı. Usınıń menen birge balanıń jası artpaqtası menen terindegi receptorar
strukturaları morfologiyalıq hám funktsional tárepden rawajlanıp baradı.
Bala yura baslawı menen ayaq pánje astı terisidagi receptorlar sanı
orta baslaydı. Balanıń bir jasında teriniń receptor strukturaları úlken
adamnikiga uqsap ketedi.
Terinde basım sezimge salıstırǵanda sáykeslesiw payda boladı. Jańa tuwǵan
balada taktil sezimsi talay jaqsı rawajlanǵan. Jańa tuwǵan hám tós jasidagi balalarda awız hám kóz, erin, kaftining ishki alaqan maydanı, ayaq tagi bayqaǵıshlaw
boladı. Taktil sezimsi adamdıń pútkil turmısı dawamında ózgerip turdi.
Adamdıń 35-40 jasında teriniń bayqaǵıshlıǵı eń joqarı bolıp, keyin ǵarrılikda
azayadı. 4-5 aylıq homilada ter bózi qáliplesken bolıp, tuwılıw arafasida onıń rawajlanıwı tawsıladı. Qoltıq astındaǵı ter bózi keshlew rawajlanadi. 7 jasqa shekem ter bózining sanı úlken adamnikidan kóp bolıp, jas
artpaqtası menen sanı azaya baslaydı.
Bir aylıq bópede ter bózi óz iskerligin baslamaydı, bunıń asosiy sebebi ter bózining iskerligin basqarıwshı nerv orayı ele etilmagan boladı. Tironoqlar jańa tuwǵan bópelerde jaqsı rawajlanǵan bo'lib, hár kúni 0, 1 mm ga ósedi. May bózi jańa tuwǵan bópelerde tolıq shakllangan bolıp, olardıń sanı 1 sm2 de úlkenlernikidan 4-8 ret kóp. 7 jasda
may bózi sanı azayadı. Jınıslıq jası tolıw jasında olardıń sanı jáne de artadı.
182
Teri gigienası
Oyshıl xalqımızdıń naqılına kóre, teri sog'liq aynası bolıp tabıladı. Onıń
funktsiyaları normal ótiwi ushın teri mudam taza bolıwı zárúr.
Teriniń eń ústki epidermis qabatınıń kletkaları úzliksiz qabıq
tastap, jańalanıp turadı. Bir keshe-kunduzda teri maydanında 10 -15 g epidermis
kletkaları shıǵındısı payda boladı. Eger adam úzliksiz túrde yuvinib
túrmese, teriniń ústki qabatınan bóleklengen qabıq shıǵındıları ter hám may bezlari suyıqlıǵı menen qosılıp, terine jabıwıp qaladı. Teriniń ústki bólegi
shıǵındı elementlar menen qoplanib, ter hám may bózi suyıqlıq shıǵaratuǵın naychalar tuyıqılıp qaladı. Bunıń áqibetinde teriniń dem alıw, ayırıw, dene
temperaturası turaqlılıǵın támiyinlew buz'ladı. Bunnan tısqarı, teri kirlanishida kesellik qozǵawtıwshı mikroblar jasawı hám kóbeyiwi ushın qolay sharoit jaratıladı. Ekenin aytıw kerek, kirlangan teri qichiydi hám adam kashishi sebepli ol
jaralanadı. Bul jaralarǵa túsken mikroblar irińli jara payda etadi. Sonıń menen birge, terini tutqınǵa alıwıǵan waqıtta odaǵı mikroblar tırnaq tiyine kirip
qaladı hám qol sabınlap juwılmasa, awqat tutınıw etkende olar as sińiriw organlariga kirip, as qazan -ishek keselliklerin keltirip shıǵarıwı múmkin.
Terini taza saqlaw gigienik mádeniyat tiykarǵı kórinislerinen biri
esaplanadı : balanı jaslıgınan qo'lni sabınlap juwıwǵa úyretiw kerek. Qo'lni
awqatlanıwdan aldın, xojatxonadan shıqqanınan keyin álbette sabınlap juwıw
kerek, júz, moyin tarawlardı hár kúni eki ret - azanda hám keshte uxlash
aldından juwıw kerek; háptede 1-2 ret juwınıw bólmesine kirisiw yamasa ıssı dush qabıl
qılıw kerek. Teri keselliklerin tarqatpaslik ushın hár bir balanıń shashig'i, dasmal, tarog'i, ishki kiyimleri, paypog'i jeke bolıwına itibar beriw
kerek.
Teri kesellikleri. Qotır - teri keselligi bolıp, onı qotır kanalları
payda etedi. Kana terine kirip, ózine jol ashadı hám deneni xaddan tısqarı
qattı qichishtiradi, qichinish ıssı waqıtta hám keshesi kúshayadi. Teri qishinish
processinde tirnalib, sol jaylarında geyde ekzema, irińli áspiler, chipqonlar payda boladı. Adamǵa ko'tir keselligi haywanlardan, adamlarǵa jaqın
bolǵanda yamasa sol adamlardıń buyımlarınan yuqadi.
Kál hám Temuratki zamarıqlar qozǵatatuǵın kesellik bolıp, teri hám
shashlardı, geyde tırnaqlardı ziyanlantıradı. Bul kesellikler júdá juqpalı
bolıp, uzaq waqıtqa shekem emlenishni talap etedi. Kál hám temiratka keselligin
qozǵawtıwshıları kesel úy haywanları, pıshıq, ıyt, qoyan hám basqa haywanlardıń
junida boladı. Keseller tezlik penen emlewxanaǵa jatqızıladı.
Teri hám shash kesellikler aldın alıw dene terisi, ishki hám sırtqı
kiyimdi ıqshamlı saqlawǵa tiyisli gigiena ilajlarına anial etiliwi
talap etiledi.
Epidermofitiya keselligi. Epidermisning shaq qabatında parazitlik
etip jasaytuǵınlıq hám junga tásir etpeytuǵın hár túrlı túrdegi zamarıqlar
keltirip shıǵaradı. Bul kesellikte oyog' gúmbezleri, barmaqaro búrmeler, chov
búrmeleri terisi hám basqa jaylar terisi ziyanlanadı. Kesellik qichish
menen dawam etedi. Terlew kúsheyip shaq qabatı uvalanib turadı. Sonıń
183
nátiyjesinde kesellik qozǵawtıwshılardıń tereńrek kiriwi hám kóbeyiwine
qolay sharayat tuwıladı.
Denediń qichishib turatuǵın jaylarında suw menen to'lib, bir-birine
qosılıp ketiwine beyim bolatuǵın jıltır kóbiksheler júzege keledi. Olar
jarılıp, bezillab turatuǵın úlken-úlken erroziya qaldıradi.
Kesellik surunkasiga dawam etedi hám em bárháma da kár qilavermaydi. Aldın qichishish hám awrıw jónge salıw etiledi, keyininen bolsa parazit
joytıladı.
Keselliktiń aldın alıw jeke gigiena qaǵıydalarına ámel qılıwdan
ibarat esaplanadi,
Kiyim hám ayaq kiyimge bolǵan gigiena talapları. Adamdıń kiyimi hám
ayaq kiyimi jıl mawsimlerine uyqas bolıp, hawanı jaqsı ótkeriw ózgesheligine iye
bolıwı kerek. Sintetik materiallardan tikilgan kiyim, rezinadan tayınlangan ayaq kiyimler hawa ótkermeydi. Sol sebepli ter bózidan bóleklengen
suyıqlıq jaqsı bug'lanmaydi. Bunıń áqibetinde ishki kiyim, baypaq xo'l bolıp,
bala samallap qalıwına sebep boladı. Soǵan kóre, ásirese Ózbekstannıń
ıssı ıqlım sharayatında sintetik materiallardan tikilgan kiyim, baypaq hám
rezina ayaq kiyim kiyiw gigiena kózqarasınan usınıs etilmeydi. Bunday
materiallardan tayarlanǵan sport kiyimleri hám ayaq kiyimlerdi tek shınıǵıw
waqtında kiyiw múmkin.
Íssı sharayatta jaz aylarında sabaq gezlemeden tikilgan kiyim, qıs mawsimında
bolsa jún hám basqa tábiy gezlemelerden tayarlanǵan kiyim, sherim ayaq kiyim
kiyiw maqsetke muwapıq boladı.
Ókshesiz ayaq kiyim (gewish, tapochkalar, slans, keda, krassovka sıyaqlılar ) ni
pútkil kún dawamında uzaq múddet kiyiw jaramaydı, sebebi tegisoyoqlik júzege
keliwine sebep boladı. Olardı qısqa waqıt kiyiw múmkin. Sonıń menen birge, ókshesi júdá keń, uchi tar ayaq kiyim de tegisoyoqlik júzege keliwine sebep boladı.
Oqıwshı qızlar uzaq waqıt bálent óksheli ayaq kiyim kiyiwi nátiyjesinde
olardıń omırtqa tekshesi hám paxtanıń ǵóregi suyekleri egirlanib qalıwı hám
yaassioyoqlik júzege keliwi múmkin. Qızlar ayaq kiyimdiń ókshesi enliroq,
bálentligi 2-3 sm den aspawı kerek. Tar ayaq kiyim ayaqta qan aylanıwın
qıyınlastıradı, sol sebepli adam tez charchaydi, qıs waqtında bunday ayaq kiyim
ayaqtıń suwıq alıwına sebep boladı.
Tema - 15. Qan. Qan aylanıw shólkemleriniń jas
qásiyetleri hám gigienası
Qandıń áhmiyeti. Qan tamırlarda úzliksiz oqib, organizm tiriligini saqlawda zárúrli wazıypalardı atqaradı : organizmdiń ishki ortalıǵın
qan, toqıma suyıqlıǵı hám limfa quraydı. Bular tamırlardı hám toqımalar
arasındaǵı kanalchalarni toltırıp turadı. Qan. toqıma suyıqlıǵı hám limfa
quramı hám fizikalıq-ximiyalıq ózgesheliklerin derlik okzgartirmasdan mudami bir
xilda saqlaydı. Bul turaqlılıq organizmdiń turmıs iskerligi nomial keship
turıwı ushın zárúr shárt esaplanadı. Qan suyıq biriktiruvchi toqıma bolıp, qızıl
reńli, jabısatuǵın.gúńgirt, ta'mi kebirlew boladı. Organizmdi turmıs iskerligi ushın
zárúr azıq elementlar hám kislorod menen támiyinleydi, kletkalar hám
184
toqımalarda elementlar hám energiya almasinuvi nátiyjesinde payda bolǵan túrli
shıǵındı elementlardı hám karbonat angidridti búyrekler. ókpe, terine jetkezip
beredi. Sonıń menen birge, aq qan denechalari -leykotsitlar, organizniga túsken turli mikroblardı zıyansizlantirib. organizmde qorǵaw wazıypasın atqaradı.
Ishki sekretsiya bózi islep shıqqan gormonlar qan arqalı túrli organlarǵa
etip keledi. qan organlar ortasında baylanıs ornatadı. dene temperaturasın turaqlı
saqlawda úlken rol oynaydı.
Qandıń salıstırma salmaǵı tiykarınan qızıl qan denesheleriniń sanına
hám olardaǵı gemoglabin muǵdarına baylanıslı boladı. Qomiing salıstırma salmaqliligi er adamlarda ortasha 1. 050-1, 0608 ge. hayallarda 1. 053 ke teń.
Qanıń salıstırma salmaǵı ózgeriwshen bolıp, ol ortalıq temperaturasına,
tutınıw etilgen suwdiń muǵdarına da baylanıslı.
Qan úlken adamda orta esapta dene salmaǵınıń 7-8% ni quraydı.
Sonday etip, salmaǵı hár túrlı bolǵan adamlardıń qanı da túrli
muǵdarda boladı. Salmaǵı 70 kg bolǵan adamda 5-6 litr qan bar. Onıń 40 -
45%) qan tamırlarda háreketlenedi. qalǵan bólegi talaq, bawırda, teri astı
toqımasında rezerv halda saqlanadı, buǵan depolangan qan dep ataladı. Bular daǵı
qan yokqotilganda, muskullar jumısında, dene temperaturası kóterilganda. adam
bo'g'ilganda hám basqa zárúrli jaǵdaylarda tamırlarǵa shiǵarıladı. Qandıń 1/4-
1/3 bólegi joǵalıp ketiwi turmıs ushın qáwipli esaplanadı.
Qandıń quramı. Qanǵa ivitmaydigan element salıp, probirkada bir
neshe saat saqlansa yamasa centrifuga etilse bir-birinen keskin parq etiwshi
eki qabat ónim bokladi. Joqarı qabatda yarım ashıq sarı suyıqlıq - qan
plazmasi, tómengi qabatda bolsa qandıń formalı elementleri: qızıl qan
denechalari, yaǵnıy eritrotsitlar, aq qan denechalari, yaǵnıy leykotsitlar hám qan
plastinkaları, yaǵnıy trombotsitlar payda boladı.
Qandıń shama menen 50-60% ni qan plazmasi, 40 -45% ni formalı elementlar, 8-10% ni túrli beloklar, mineral duzlar, qant statyası, fermentler,
gormonlar quraydı. Plazma belokları úsh gruppa bolıp, bulardıń 4, 5%
albumin, 2, 8-3. 1%) globuminlar hám 4-4, 5% fibrinogenlar bolıp tabıladı. Qan quramında
0, 85-0, 9% palaw duzı, kal'tsiy xlor, bikarbonatlar hám 0, 12% qant statyası
boladı. Normal fiziologikalıq sharayatta qan plazmasining quramı salıstırǵanda
turgkun turadı.
Qan plazmasining osmotik basımı. Qan plazmasidagi erigen elementlar
tiykarınan mineral duzlar esabına payda boladı. Bulardan eń áhmiyetlisi palaw tuzi bolıp tabıladı. Osmotik basım organizm toqımalarında suw hám erigen elementlardıń taqsimlanishida zárúrli rol oynaydı. Adam qanı plazmasining osmotik basımı
7, 7-8 latmga teń boladı, bul eritrotsitlar menen bujayralar turmıs iskerligining saqlanıwında zárúrli fiziologikalıq áhmiyetke iye. Eger bul teńlik ózgerse,
eritrotsitlar menen kletkalardıń iskerligi buz'ladı. Qan plazmasining
osmotik basımın arnawlı receptorlar basqarib turadı, ortalıq mudami birdey
saqlanadı. Qandıń ortalıǵı kúshsiz sıltıiy, yaǵnıy rN-7, 36 ǵa teń.
Eritrotsitlar eki tárepi oyıq ellips formasındaǵı yadrosız kletkalar bolıp tabıladı. Olardıń diametri 7-8 mkm ga, qalıńlıǵı 2, 52 mkm ga teń. er adamlarda
1 mm3 qanda 4, 5-5 mln, hayallarda 4-4, 5 mln dana eritrotsit boladı. Insan
organizminde shama menen 25 trillion eritrotsit bolıp, hár sutkada ólgen eritro-
185
tsitlar ornına ko'mikdan shama menen 300 milliard jańa eritrotsit payda boladı.
Eritrotsitlar turmısı 30 -120 kún ge shekem dawam etedi. Eritrotsitlar qızıl jilikte
etiledi. Olardıń kóbisin (85-90%) qanǵa reń beretuǵın gemoglobin
quraydı. 100 g qanda orta esapta 16, 6 -17 g gemoglobin bar.
Eritrotsitlar quramındaǵı gemoglobin ókpeden kislorod biriktirip
alıp, organizmdiń kletka hám toqımalarına jetkezip beredi. Gemoglobin gem
hám belok - globindan shólkemlesken bolıp, gem bóleginde G'e++ saqlanadı.
Eritrotsitlar sanı yamasa odaǵı gemoglobin muǵdarınıń azayıp ketiwine
az qanlılıq dep ataladı. Eritrotsitlar eń zárúrli bufer rolin oynaydı, qanning aktiv reakciyasın saqlaydı. Olar suw almasinuvidagi, beloklar, maylar,
uglevodlar bólekleniwindegi fermentativ processlerde qatnasadı.
Eritrotsitlarning shógiw reakciyası. (EShR) Egerde qanıń jibisiwinen
saqlap, shıysheden jasalǵan kapilyarda bir neshe saatqa qaldırsak, qan tarkibidagi eritrotsitlarni kapilyar trubkada trupkalar tubiga cho'kib qalǵanın
kóremiz.
Eritrotsitlarni shógiw tezligi túrli jas daǵı kisilerde, hayallarda,
balalarda túrlishe boladı. Bunnan tısqarı hár qıylı kesellikler sebepli
da ózgeriwi múmkin. Eritrotsitlar 3-9 mm er adamlarda, hayallarda 7-12 mm
saatına cho'kadi. Organizm jaǵdayınıń ózgerislerinde eritrotsitlar tezligining ózgeriwi gúzetiledi.
Eritrotsitlarning málim tezlikte shógiwinen paydalanıp, medicinada
keselliklerdi belgilewde paydalanıladı. Bunı medicinada COE dep ataladı.
Organizm qattı samallaganda, tuberkulyoz keselliginde, hámledar hayallarda yalig'lanish keselligi baslanǵanda hám basqa ózgerislerde eritrotsitlar shógiw
reakciyası tezligi artadı.
Leykotsitlar, yaǵnıy aq qan denechalari yadrolı amyobaga uqsaǵan háreketlanuvchi kletkalar bolıp tabıladı. Leykotsitlar 4-14 mikron bolıp, hár 500 eritrotsitga
shama menen bir leykotsit tuwrı keledi. 1 mm3 qanda 6 -8 mıń dana leykotsit
boladı. Leykotsitlarning sanı organizmdiń jaǵdayına, awqatlanıwǵa, muskullar jumısı hám basqalarǵa qaray ózgerip turadı.
Leykotsitlar donador hám donasiz leykotsitlarga bólinedi. Donador leykotsitlarga yeozinofillar, bazofillar hám neytrofillar, donasiz leykotsitlarga
monotsitlar hám limfocitler kiredi. Leykotsitlar suyek iligida, talaqta hám
limfa bózida payda boladı hám organizmdi túrli mikroblardan qorǵaw qilib turadı, oǵan túsken jat elementlardı bólekleydi hám mikroblardı utadı.
Leykotsitlarning jat elementlardı jutıw ózgeshelikin I. I. Mechnikov fagocitoz
dep ataǵan.
Qan plastinkaları. Qan plastinkaları, yaǵnıy trombotsitlarning diametri 3 mikron. 1 mm3 qanda 200-400 mıńǵa shekem trombotsit boladı, bular qan
jibisiwinde zárúrli rol oynaydı. Trombotsitlar suyek ko'migida mayda plastinka
formasında islep shıǵarılıp qanǵa ótedi. Qandıń jibisiw ózgesheligi azayıp
ketkende adam tegerań jara sebepli qan joǵatıp, qaytıs bolıwı múmkin.
Ziyanlanǵan tamırdan oqayotgan qan kóbisi 3-4 minutada iviydi. Qan jibisiw
procesiniń tiykarǵı mánisi onıń plazmasi quramındaǵı qanda erigen
flbrinogen belokınıń erimeytuǵın fibrin ipchalari payda bolıwı bolıp tabıladı.
Fibrinogen aktiv trombin fermenti tásirinde flbringa aylanadı. Qanda
186
passiv protrombin bolıp, ol trombokinaza fermenti hám kal'tsiy duzı tásirinde
aktiv trombinga aylanadı. Qandıń jibisiw sxemasın tómendegishe anıqlama beriw
múmkin.
I faza : protrombin +Ca+trombokinaza = trombin;
II faza : fibrinogen + trombin = fibrin.
Qan gruppaları hám qan quyılıw
Qandıń 4 toparı parq etiledi.
I gruppada - qızıl qan denechalarida agglyutinogen bolmaydı, sonıń
ushın bul gruppa 0 dep ataladı. Bul gruppa plazmasida eki tábiy
agglyutinin α, β boladı.
II gruppada - eritrotsitlarda agglyutinogen A, plazmada bolsa agglyutinin β boladı.
III gruppada - eritrotsitlarda agglyutinogen B, plazmada agglyutinin
α boladı.
Iv gruppada - eritrotsitlarda A hám B agglyutinogenlar bolıp, qan
plazmasida agglyutininlar bolmaydı.
Adam joqarıdaǵı qan gruppalarınıń qandayda-birına tiyisli bolıp tuwıladı
jáne bul qan gupyhi omiriniń aqırıǵa shekem ózgermeydi.
I gruppa qan eritrotsitlarida agglyutinogenlar - A, B bolmaǵanı ushın
onı barlıq gruppaǵa quyılıw múmkin. Bul gruppa qan universal, qan beretuǵın
kisiler bolsa universal donor dep júritiledi.
II gruppa qan eritrotsitlarida agglyutinogen A, qan plazmasida bolsa
agglyutinin β boladı. Bul gruppa qandı qanı II, Iv gruppa bolǵan adamlarǵa quyılıw
múmkin.
III gruppa qan eritrotsitlarida agglyutinogen B, qan plazmasida agglyutinin α boladı. Bul gruppa daǵı qandı III gruppaǵa hám Iv gruppaǵa quyılıw múmkin.
Iv gruppa qan eritrotsitlarida A hám B agglyutinogenlar ámeldegi bolıp,
qan plazmasida agglyutininlar bolmaydı. Sol sebepli bul gruppanı tek Iv
gruppaǵa quyılıw múmkin. Lekin bul gruppaǵa qalǵan ush gruppa daǵı qandı quyılıw
múmkin. Qanı tórtinshi gruppa bolǵan adamlar universal retsipientlar
dep ataladı.
Donor (latınsha «hadya etemen» degen mánisti ańlatadı ) nawqas ómirin
saqlap qalıwda járdem beretuǵın ullı insan bolıp tabıladı. Nawqaslardıń kesellik
túrine qaray, jańa qan yamasa qan plazmasi eritrotsit massa, leykotsit massa,
trombotsit massa yamasa qan quramındaǵı beloklar (albumin, globulin,
fibrinogen, flbrinolizin, ganimaglobulinlarjdan qandayda-birı quyıladı
Ayırım keselliklerde (kúygende, uwlı zatlanganda hám basqalarda ) nawqastıń
qanı donor qanı menen tolıq almastırıladı. Nawqasqa quyilgan qan onıń
organizmine unamlı tásir etip, quramalı unamlı fiziologikalıq ózgerislerge
sebep boladı. Nawqasqa donor qanı quyilganda ol tamırlar diywalındaǵı sezuvchi
nerv talshıqları úshlerin qozǵatadı, nátiyjede qan basımı kóteriledi, júrek
iskerligi jaqsılanadı, dem alıw normaında boladı, bas mıy qan tamırlarında
qan aylanıw anaǵurlım jaqsılanadı, hátte nawqastıń ıshteyi de ashıladı,
elementlar almasinuvi tezlashadi, qan jaratıwshı hám basqa organlar jumısı
187
kúshayadi hám taǵı basqa.
Rezus faktor. Bul faktor birinshi ret 1941-jılda nemis alımı
Landteyner tárepinen Makakus Rezus degen meshin qanında tabılǵan hám
sonday at berilgen. Kisilerden 86% ining qanında rezus-faktor bar ekenligi,
14% ida bolsa bul faktor joq ekenligi anıqlanǵan. Rezus-faktorli kisiler rezus
oń kisiler (Rh+), rezus faktorsiz kisiler rezus-keri kisiler (Rh-)
dep ataladı. Rezus - faktor eritrotsitlarda boladı, jinsga hám jasqa baylanıslı
bolmaydı, ol eritrotsitlarning agllyutinogenlari menen baylanısqan emes.
Agllyutinogenlarga qarma-qarsı bolıp esaplanıw, sarısuwda rezus-faktor agglyutininlari yamasa antitelalari joq.
Bul faktor sol sebepli ámeliy tárepten áhmiyetligi, rezus keri
adamlarǵa rezus oń adamlardıń qanı quyilsa gemoliz (eritrotsitlarning dárz ketiwi) júz beredi. Gemoliz júz beriwine sebep mınada, bunda
rezus keri adamlardıń qanında arnawlı antitelolar payda boladı.
Hámledarlıq dáwirinde eritrotsitlarning geyde gemolizga ushırasıp anemiya júz
beriwi, keyininen homilaning nobud bolıwı áne sol faktorga baylanıslı. Jańa
tuwılǵan balalardıń gemolitik keselligi de rezus-faktorga baylanıslı. Bunda
ana qanı rezus keri, homila qanı bolsa rezus oń boladı. Biraq 10%
jaǵdaylarda ana qanı da, homila qanı da rezus oń boladı -yu, gemolitik
anemiya júz bermeydi. Rezus-faktorlarning tipleri uyqas kelmese, sonday
bolıwı múmkin. Rezus-faktoraing úsh tipi bar ekenligi anıqlanǵan. Bul tiplar
latınsha D, C, Ye háripleri menen belgilenedi. Tuwıw waqtında qan quyganda sol
faktorni esapqa alıw ásirese zárúrli bolıp tabıladı.
Talaq. Bul ishki organ bolıp, shep qabırǵalar astında jaylasqan. Onıń
salmaǵı úlken adamda 140 -200 g. Talaq qan payda etiwshi organ, yaǵnıy bul jerde
limfocitler payda boladı. Olar organizmge kirgen mikroblardı jutıw xususiyatiga iye. Sonday eken, talaq organizmdi juqpalı keselliklerden qorǵaw
wazıypasın atqaradı. Bunnan tısqarı talaqta artıqsha qan rezerv jaǵdayında
saqlanad. Usınıń menen birge bul jerde turmıs tawsılǵan eritrotsit hám leykotsitlar
jemiriledi.
Qandıń jasqa tán qásiyetleri
Qan adamdıń jasına qaray ózgerip turadı, ásirese bir jasqa shekem qan óz
ózgeshelikine kóre úlken adamnikidan parıq etedi. Elementlar almasinuvi, qan
jaratıwshı organlardıń dúzilisi hám funktsiyası, qan aylanıwı. Jasqa tán
ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı boladı. Bala qansha jas bolsa, raoddalar almasinuvi
sonsha kúshli boladı.
Balalarda qanıń absolyut muǵdarı balanıń ósiwi hám rawajlanıwı
processinde asıp barsa, salıstırmalı muǵdarı (1 kg salmaqlıqqa tuwrı keletuǵın
muǵdarda ) azayıp baradı. Jańa tuwǵan balanıń hár kilogramm salmaǵına 150
sm3, gódek balada 110 sm3, 7 jastan 12 jasqa shekem 70 sm3, 15 jastan baslap bolsa 65
sm3 qan tuwrı keledi. Jańa tuwǵan balada qan dene salmaǵınıń 15% ni, bir
jasar balada 11% ni, 6 jastan 14 jasqa shekem 14% ni, úlken adamda bolsa 7% ni tashkil etedi. Ul balada hám úlken jaslı kiside qan muǵdarı qızlar hám hayallardagiga salıstırǵanda kóbirek boladı.
188
Jańa tuwǵan balada qandıń salıstırma salmaǵı 1060 tan 1080 ge shekem,
2 jasar balada 1050, jas artpaqtası menen bir az kóterilip, 1055-1062 ge etedi hám
mudami sol xilda birdey turadı.
Jańa tuwǵan balada eritrotsitlar kóp bolǵanınan qandıń jabıwqoqligi 10 -11 bolıp, eki jasda 6 ǵa shekem túsedi, úlkenlerde 4 boladı. Jańa
tuwılǵan balanıń qan plazmasi ko'pi menen qandıń 50% ni quraydı.
Qan plazmasida belok muǵdarı úlken adamdagidan kem, yaǵnıy 5, 5-6, 5% boladı. 7
jasda plazmadagi beloklar muǵdarı 6 -7% ni quraydı.
Jańa tuwǵan balada plazma albuminlariga salıstırǵanda globulinlar miqdori úlkenlerdagiga qaraǵanda kem boladı. Eritrotsitlaraing shógiw reaktsiyasi (ROE-SOE) bir saatta 2 mm, bópelerde saatına 4-8 mni, 7-11 jasda
bir saatta 4-12 mm boladı. Jańa tuwǵan balanıń qan plazmasida-palaw duzı hám
qandning muǵdarı salıstırǵanda kem, 6 jasda úlken adamnikiga etedi. Kal'tsiy
duzları úlken adamnikiga salıstırǵanda kóp boladı. Eritrotsitlar muǵdarı úlken
adamnikiga qaraǵanda artıq bolıp, 1 mm3 qanda 4, 5-7, 5 mln ga teń, 12 jasda bul
muǵdar úlken adamnikiga teńlesedi. 12-14 jasda eritrotsitlar sanı bir az
artadı.
Jańa tuwǵan balalarda gemoglobin muǵdarı 110 -114%, 100 g qanda 17-
25 g boladı. Bala úlken bolǵan tárepke gemoglobin muǵdarı da azayıp, 1-2 jasda
80-90% boladı. Gemoglobin muǵdarı, eritrotsitlarning kóp bolıwı balanıń
sap hawada qansha bolıwına baylanıslı. Jańa tuwǵan balalarda leykotsitlarning
sanı 1 mm3 qanda 10000 den 20000 boladı, 12 jasda 10000 den 12000 ge shekem
azayadı. Mektep jasındaǵı balalarda 1 mm3 qanda 7-3 mıńdı quraydı. 3-7
jasda neytrofillar sanı kem, limfocitler sanı bolsa talay kóp boladı.
Balanıń jası artpaqtası menen neytrofillar sanı artıp, limfocitler
sanı azayadı. Neytrofillar hám qandıń fagotsitar funktsiyası da kem boladı.
Bog'cha jasındaǵı balalardı juqpalı keselliklerge tez shalınıwı bólekan sol
menen anıqlama bernedi. 8-9 jastan fagotsitar funktsiya artıp, organizmdiń túrli
keselliklerge shıdamlılıǵı asadı.
Trombotsitlarning sanı da jasqa qaray ózgerip turadı. Úlken adamda 1
mm3 qanda 200-400 mıń, 1 jasqa deyingi balalarda 160 -330 mıń, 1 jastan 2
jasqa shekem 140 -170 mıń, 2 jastan 3 jasqa shekem 150-300 mıń, 3 jastan 4 jasqa shekem 356 -
370 mıń boladı. Qandıń jibisiw tezligi barlıq jas daǵı balada birdey bolıp, 3-
4 minutada qan lahtasi payda boladı.
Jańa tuwǵan balada qan suyeklerdegi qızıl jilikte jaratıladı. Bir
jastan baslap qızıl jilik may toqıması menen almasina baslaydı, bul process
daslep san, úlken baltır suyeklerinde, keshlew omırtqalarda baslanadı. Bes
jastan qızıl jiliktiń may toqıması menen almasınıwı talay tezlashadi. 8 jasda
baltır suyekleriniń yarımında qızıl jilik o'raini may toqıması qoplaydi. 12-15
jastan baslap, qan jaratılıwı úlkenlernikidek boladı. Bala tuwılǵannan keyin
talaq tez óse baslaydı, salmaǵı 5 aylıqta 2 úles, 1 jasda 3 úles, 10 -12 jasda 10
úles artadı.
189
Qan aylanıwı
Qan aylanıw procesiniń turaqlılıǵı organizmdiń turmıslıqlıǵın belgilovchi faktor bolıp tabıladı. Júrektiń islewi, qan diywallarınıń elastik bolıwı,
skelet muskullarınıń qısqarıwı, basımdıń parq etip turıwı qandıń
háreketke keltiretuǵın faktorları bolıp tabıladı. Bir pútkil organizm hám organlar faliyati
qan aylanıw funktsiyası menen baylanıslı. Qan aylanıw arqalı júrek hám qan
tamırlar iskerligi támiyinlenip turadı.
Júrekten qan alıp ketetuǵın qan tamırların arteriya qan tamırları,
júrekke qan alıp keliwshi qan tamırların vena qan tamırları dep ataladı.
Qan qan tamırlarda háreketlanar eken, quramalı joldı úlken hám kishi
qan aylanıw sheńberin basıp ótedi.
Júrek muskullarınıń qısqarıwı qan háreketin baslap beretuǵın
dúmpish boladı. Nátiyjede qandıń tamırlardan toqımalarǵa barıwı hám júrekke
qaytıp keliwi, arteriyalardan kapilyarlarga, kapilyarlardan venalarǵa, venalardan júrek bo'lmalariga ótiwde basımdıń tómenlewine baylanıslı.
Úlken hám kishi qan aylanıw sheńberi
Sút emizuvchi haywanlar hám adamda qan aylanıwı jabıq bolıp, úlken hám
kishi qan aylanıw dóńgeleklerine bólinedi.
Úlken qan aylanıw sheńberi júrektiń shep juwan qarınınan shıǵıwshı eń
iri arteriya, yaǵnıy aortadan baslanıp, bir az joqarıǵa kóteriledida, ayqulaq
payda etedi. Aorta iri, orta diametrli arterial hám kapillyar tamırlarǵa
bólinedi. Kapillyar, yaǵnıy et tamırlar menen organizm kletkaları arasında
elementlar almasinuvi júz boladı. Arteriya kapillyarlardı, vena kapillyarlarini, keyininen mayda venalar, venulalar, keyin irilew vena tamırlarini payda etedi. Iri vena tamırları joqarıǵı hám tómengi gewek venanı
payda etip, júrektiń oń bo'lmachasiga quyıladı. Qan aylanıwdıń bul doirasi úlken qan aylanıw sheńberi dep ataladı. Ol organizmdiń barlıq kletkalarini qan menen támiyinleydi.
Kishi qan aylanıw sheńberi júrektiń oń juwan qarınınan ókpe arteriyası
menen baslanıp, ókpege baradı hám onda arteriya, iri arteriya, kapillyarlarga tarmaqlanıp, ókpe kletkalarında gazlar almasinadi, 4 ókpe venasi
júrektiń shep bo'lmachasiga quyıladı. Bul kishi qan aylanıw sheńberi dep
júritiledi. Ana qornidalik dáwirinde homila tug'ulguncha kishi qan aylanıw
sheńberi funktsiyalanmaydi. Homilada element almasinuvi joldas (platsenta)-
dagi qan tamırlar jardeminde júz boladı.
Bala tuwılıwı menen onıń qan aylanıw sistemasında bir qatar tereń
ózgerisler júz boladı.
Júrektiń jasqa tán qásiyetleri
Úlken odarnda júrek konus formasında bolıp, tós qápesinde úshten bir
bólegi shep tárepte úshten eki bólegi oń tárepte jaylasqan muskullı
organ bolıp tabıladı. Ol úsh qabattan sırtqı - seroz, epikard - orta muskul - miokard hám ishki
tegis epiteliy - endokarddan dúzilgen. Epikard júrek qaltasına ıslawıb
ketken. Júrektiń muskul qabatı kese targ'il muskul talshıqlarınan tuzil-
190
gan. Lekin júrek muskullarınıń funktsiyası tegis muskullarinikiga uqsap
ketedi. Adam júregi 4 kameralı bolıp, bir birinen bóleklengen oń hám shep
bóleklerge, olar óz gezeginde oń hám shep bo'lmacha hám juwan qarınlarǵa bólinedi.
Bo'lmachalar menen juwan qarınlar ortasında shatırsimon qaqpaqlar (qaqpaqlar), júrek juwan qarınları menen qan tamırları arasında da yarım oysimon
qaqpaqlar (qaqpaqlar ) bolıp, olar tek bir tárepke ashıladı.
Júrektiń oń bólegine deneden kiyatırǵan vena qan tamırları, shep bo'lagiga ókpeden kiyatırǵan arteriya qanı bolǵan ókpe venaları quyıladı. Júrekning tiykarǵı jumısı qandı qan tamırlarına basım astında haydab beriw bolıp tabıladı. Qan
arteriya tamırları arqalı júrekten shıǵadı, vena tamırları arqalı júrekke
quyıladı.
Bala tuwılǵan kúninen baslap, júregi ósip, salmaǵı orta baradı hám funktsiyasi ózgeredi. Bul process bala ómiriniń birinshi jılında. bólekan bog'cha hám
jınıslıq jası tolıw jasında júdá tez júz boladı.
Jańa tuwǵan balanıń júregi minutına 120 -140, 1-2 jasda 110 -120, 5 jasda
95-100, 10 -14 jasda 75-90, 15-18 jasda 65-75 ret qisqaradı hám taǵı basqa. Júrek
bir ret qısqarganda qan tamırlarǵa haydab shıǵarǵan qan muǵdarı júrektiń
sistolik kólemi dep ataladı. Orta esapta ol jańa tuwǵan balada 2, 5 sm3 ni, 1
jasda 10 sm3 ni, 5 jasda 20 sm3 ni, 15 jasda 40 -60 sm3. ni, úlken adamda 65-75 sm3
ni quraydı.
Júrek bir minutada qan tamırlarǵa haydagan qan muǵdarı júrektiń
minutalıq kólemi dep ataladı. Jańa tuwǵan balada bul 350 sm3
ga, 1 jasda 1250
sm3
ga, 5 jasda 1800-2400 sm3
ga, 10 jasda 2500-2700 sm3
ga, 15 jasda 3500-3800-
sm3
ga, úlken adamda 3500-4000 sm3
ga teń boladı.
Balalarda júrek tonining ortasha dawamliligi úlken adamnikidan talay
kem boladı. Júrektiń birinshi tonining dawamliligi 1-3 jasda 0, 07 sekund ; 3-6
jasda 0, 09 sekund ; 6 -10 jasda 0, 10 sekund ; 10 -12 jasda 0, 13 sekund ; úlken adamda bolsa
0, 15 sekund boladı. Júrektiń ekinshi tonining dawamliligi 1-3 jasda 0, 065
sekund ; 3-6 jasda 0, 073 sekund ; 6 -10 jasda 0, 1 sekund ; úlken adamda 0, 12 ge teń.
Júrek iskerliginiń basqarilishi
Balanıń hám úlken jaslı adamdıń júregin organizmden ajıratıp alıp,
azıq elementlı hám kislorodlı eritpe menen azıqlantirib turılsa, ol bir neshe
saat qısqarib turadı. Júrektiń bul ózgesheligi júrek avtomatiyasi dep ataladı.
Organizmde júrek avtomatiyasi ishki ortalıq ózgeriwine qaray nerv hám gumoral
jol menen basqarıladı. Júrekke aljasqan nervler arqalı uzınchoq miyadan
orayǵa intiluvchi impul'slar keledi. Arqa miydiń tós segmeptidan
shıqqan simpatik túyinlerden 2 simpatik nerv aljasqan nerv menen birge
júrek muskullarına tarmaqlanadı. Sonday etip, ulıwma uyqı arteriyasınıń
janından aralas nervler ótedi. Aljasqan nerv orayları qo'zg'alganda júrektiń
qısqarıwı hám kúshi, qo'zg'aluvchanligi hám de ótkezgishligi azayadı. Simpatik
nerv orayları qo'zg'alganda, kerisinshe, júrektiń qısqarıw sanı, kúshi,
qo'zg'aluvchanligi artadı. Úlken jaslı adamda aljasqan nerv júrek avtomatizmiga
bir shekem tormozlaytuǵın tásir etedi. Buǵan aljasqan nerv tonusi dep ataladı.
Simpatik nervdiń júrek iskerligine tásiri artıp ketsa, júrek muskul -
191
larida elementlar almasinuvi kúshayadi. Aljasqan nervler qo'zg'alganda qanǵa kóp
muǵdarda atsetilxolin ajralıp shıǵadı, bul gormon júrek jumısın páseytiwtiradi. Simpatik nervler qo'zg'alganda, qanǵa noradrenalin hám adrenalin
gormonlari quyilib, qan arqalı júrekke simpatik nerv sıyaqlı tásir kórsetedi.
Bunnan tısqarı, qan quramındaǵı kal'tsiy, kaliy ionları da júrek aktiviyatiga tásir etedi. Kal'tsiy júrek jumısın tezlestiredi.
Bala tuwılǵanda júrekti támiyinleytuǵın nerv apparatı jetkilikli dárejede
rawajlanǵan boladı. Júrekke simpatik hám parasimpatik nervler tásir eta
baslaydı. Lekin jańa tuwǵan bala júregine simpatik nerv tásiri kúshlilew,
yaǵnıy simpatik nerv tonusi joqarılaw boladı. Onıń kóz soqqasi azmaz
bosilsa, júrek qısqarıwı siyreklesedi.
7-8 jasar balada júrek muskulları nervler menen tolıq támiyinlenedi.
Simpatik hám parasimpatik nervler tásiri talay turaqlı bolıp qaladı.
óspirimlik dáwirinde júrek funktsiyaları úlken adamlarnikiga uqsap qaladı.
Puls (tamır urıwı ). Juwan qarınlar qandı basım astında tamırlarǵa
haydaganda qan tamırlardıń shayqalıwı puls dep ataladı. Pulsni teri astında
maydan jaylasqan arteriya qan tamırlarınan jelke arteriyası bilekte ekige
shoxlangan orında, shette hám basqa jerlerde seziw hám sınap kóriw múmkin.
Qan tamırınıń hár bir shayqalıwı júrektiń hár galgi qısqarıwına
tuwrı keledi. Jańa tuwǵan balada bir minutada puls 120 -140 ret bolıp,
jası artpaqtası menen puls azaya baradı. Puls adamdıń jaǵdayına, sırtqı ortalıq
temperaturasına, adamdıń jası hám elementlar almasınıwınıń barıwına baylanıslı
boladı. Bir jas daǵı balalarda pulsning hár túrlı bolıwı júrekniig dúzilisi,
funktsiyası, nervler menen támiyinleniw dárejesine, balanıń tipologik
qásiyetlerine baylanıslı. Kishi mektep jasındaǵı balalarda puls turg'imlasha
baradı. Miynet processinde, fizikalıq shınıǵıwlar waqtında, oǵada tınıshsızlanıwlanishda balalarda puls talay tezlashadi.
Qan basımı. Júrek qısqarıwı tezlashib, sistolik kólemi artqanda qan
basımı kóteriledi, júrek jumısı páseytiwip, sistolik kólemi azayǵanda qan
basımı pasayadi. Arteriya qan basımı qan tamırlar diametriniń ulıwma
jıyındısına baylanıslı. Arterial hám kapillyar tamırlar diywali torayganda qan
basımı artadı, keńeygende kerisinshe boladı, yaǵnıy pasayadi.
Saw adamda qan tamırlar muskullı diywalidıń háreketi nerv gumoral mexanizmi menen basqarilib turıwı sebepli qan basımı bir normada
saqlanadı. Bul mexanizm buzilsa, qan basımı ózgeredi. Úlken adamda aortada
maksimal, yaǵnıy sistolik basım sınap ústininde 120 -140 mm, jelke arteriyasında
110 -125 mm, minimal, yaǵnıy diastolik basım 70-80 mm, mayda arteriyalarda 70-
80 mm, arteriyalarda 40 -60 mm, kapillyarlarda 20 -40 mm, iri venalarda 2-5
mm boladı.
Maksimal qan basımı menen minimal qan basımı ortasındaǵı farqqa puls
basımı dep ataladı. Puls basımı orta esapta sınap ústininde 30 -40 mm boladı.
Balalarda arterial qan basımı úlkenlerdagiga qaraǵanda talay tómen. Jańa
tuwılǵan balada maksimal qan basımı 60 -65 m, bir jas aqırında 90 -105 mm,
minimal qan basımı 50 mm boladı.
Ul hám qız balalardıń qan basımı 5 jasqa shekem birdey boladı. 5 jastan 9
jasqa shekem ul balalarda sınap ústininde 1-5 mm, yaǵnıy qızlardıkiga salıstırǵanda
192
joqarı boladı. 9 jastan 13 jasqa shekem qızlarda 1-5 mm boladı. Jınıslıq jası tolıw
jasında ul balalarda qan basımı bir az kóteriledi. Balanıń jası artpaqtası
menen qan tamırlar diywalidıń torayishi, dene salmaǵına salıstırǵanda júrek massası
hám kóleminiń aste artpaqtası esabına qan basımı da, puls basımı da artıp
baradı, biraq qızlarda talay tómen artadı. Bul bolsa ul balalarda júrek sistolik
kóleminiig joqarı bolıwı menen anıqlama bernedi.
Qan balalarda úlkenlerge salıstırǵanda tamırlarda talay tez oqadi. Jańa
tuwılǵan balada qan organizmden 12 sekundta, 3 jasda 15 sekundta, úlken adamda
bolsa 22 sekundta aylanıp shıǵadı. Balalarda qandıń aylanıp shıǵıwı ushın kem
waqıt sarıplanıwına sebep mınada, olardıń qan tamırları kalta boladı, júregi
tez isleydi.
Intellektual hám fizikalıq miynet waqtında júrek - tamır
sistemasınıń funktsiyaları
Balalar ulg'aygan sayin fizikalıq jumıs atqarǵanda puls sanı artıp baradi. 8-9 jasar balada fizikalıq jumıs waqtında maksimal puls 184, 14-15 jasda 206
boladı. 16 -18 jasar óspirimde fizikalıq jumıs waqtında maksimal puls bir az
siyreklesip 196, qızlarda bolsa 201 boladı. Fizikalıq isten keyin 8 jasar
balalarda puls tezirek hám 16 -18 jasar óspirimlerde astelew bolıp, tiykarı holiga
keledi. Balalar charchaganda ortasha puls siyreklesedi. Oqıwshılar oqıw jılı
aqırına barıp, sharshap qaladı, sonda júrek qısqarıwı artadı. Bala fizikalıq
shınıǵıw menen úzliksiz túrde shuǵıllanıp tursa, júreginiń massası hám
sistolik hám de minutalıq kólemi talay artadı. Shang'ida júrgende, velosiped
uchganda, futbol oynagaida, kiyim-kenshek atletika hám basqalar menen shuǵıllanǵanda
balalar júreginiń massası, sistolik hám minutalıq kólemi artadı. Júrektiń
sistolik kólemi muskul jumısı waqtında 12 jasar balalarda 104 sm3, 13 jasda 112
sm3, 14 jasda 116 sm3 boladı.
Júrek-tamır sistemasına túrli sezim-tınıshsızlanıw (kewillishilik, ǵam, awrıw,
qáweter hám basqalar ) kúshaytiruvchi yamasa susaytiruvchi tásir etedi.
Júrek-qan tamır sisteması gigienası
Kún tártibi júrek-tamır sistemasına kúshli tásir etedi. Balanıń kún
tártibi tuwrı tashkil etilse, júrek-tamır sisteması kemshiliksiz isleydi.
Sol sebepli de olar atqaratuǵın fizikalıq jumıs hám shınıǵıwlardıń jedelligi
hám salmaqli-kiyim-kenshekligi olardıń jasına uyqas bolıwı kerek, ásirese unamsız hishayajon, chekiw, spirtli ishimlikler ıshıw, uzaq múddet hárekecizlik júrektomir sisteması jumısın buzadı.
Balalardıń kiyimi, ayaq kiyimi qan aylanıwdı qıyınlashtirmaydigan,
vena tamırlarda qan qapırıqlanıp qalıwına jol qoymaytuǵın bolıwı kerek.
Poyafzal tar bolsa, ayaqtıń qan menen támiyinleniwi qıyınlasadı. Ayaqta
túrli qabarǵan jer, jara payda boladı. Balalardıń sap hawada bolıwı, fizikalıq
shınıǵıwlar menen shuǵıllanıwı, waqtında awqatlanıwı júrek-tamırlardıń
normal islewinde zárúrli áhmiyetke iye.
193
Tema - 16. Oqıwshı hám studentler organizminiń
morfologiyalıq hám fiziologikalıq qásiyetleri
Xalıq tálimi xızmetkerleri aldında oqıw -tárbiya jumıslarınıń sapasın
kóteriw, oqıtıwdıń joqarı ilimiy dárejesin támiyinlew, miynetke muhabbat oyatıw, ideologik hám ruwxıy tárbiyanı jaqsılaw, estetik hám fizikalıq
bárkámallıqqa jerisiw sıyaqlı wazıypalar turıptı. Mekteptiń tiykarǵı waziypası
miynet, tálim-tárbiya hám ónerge qosıw jumısların tamaman jolǵa
qoyıwdı támiyinlew bolıp tabıladı.
Ósip atırǵan jetkinshekti tárbiyalaw jumısların ilimiy tiykarda tuwrı tashkil
qılıw ushın hár bir medicina jumısshısı hám pedagog balalar hám de óspirimler organizmining rawajlanıw qásiyetlerin jetilisken bilmog'i kerek.
Joqarıda alıp kelgenimizdek, balalar hám óspirimler organizmi úlkenler
organizminen anatomik hám fiziologikalıq qásiyetleri, úzliksiz ósiwi hám
rawajlanıwı menen parıq etedi.
Ósiw hám rawajlanıwǵa sırtqı hám ishki faktorlar úlken tásir kórsetedi.
Ekenin aytıw kerek, hár qaysı a'zoning jaǵdayı basqa aǵzalarǵa arnawlı bir dárejede
tásir kórsetip turadı. Shunonchi, nápes aǵzalarınıń kemshiliksiz rawajlanishi júrek-tamırlar sistemasınıń wazıypalıq jaǵdayına, bul bolsa óz gezeginde
nápes aǵzalarınıń rawajlanıwı hám iskerligine tásir etedi.
Aǵzalar yamasa sistemalardıń shınıǵıwında da tap sonday baylanıslılıq
bar.
Balanıń saw-salamat rawajlanıwı ushın dene terisi hám oǵan baylanıslı
aǵzalardıń tuwrı islewi zárúrli áhmiyetke iye. Dene terisidagi ko'pdan-kóp
receptorlar organizmdiń sırtqı ortalıq menen baylanıs baylanıstırıp, sol ortalıqtıń
ózgerislerine iykemlesiwin támiyinlep turadı. Dene terisi qorǵaw wazıypasini ótew etip, aǵza hám toqımalardı zıyanlanıwdan saqlaydı, organizmge mikroblar, suw hám ol jaǵdayda erigen uwlı zatlı elementlardıń ótiwine jol qoymaydı.
Denediń ashıq hám jabıq jaylarındaǵı teriniń bakteritsid wazıypası
balalarda, atap aytqanda 7-9 jasar oqıwshılarda jaqsı rawajlanǵan boladı.
Bakteritsidlik indeksi (óltirilgen mikroblar sanı ) gúzek hám báhárde 85-81
protsentti tashkil etse, qishda 58 procentkeshe pasayadi. Dene terisining bakteritsidlik wazıypası organizmdiń immimologik reaktivligi jaǵdayın hákis
ettiredi. Fizikalıq rawajlanıwdan orqada qalǵan balalar hám óspirimlerde
dene terisining bakteritsid wazıypası jıldıń hámme mawsimlerinde de
qatarlaslarına qaraǵanda talay tómen boladı.
Receptorlar organizmdegi ıssılıqtı mekeme etiliwinde qatnasadı,
bul shınıǵıwda úlken áhmiyetke iye. Joqarıda belgilegenimizdek, dene terisida ultrafioletoviy nurlar tásirinde 7-8 degidroxolesterindan vitamin D
sintezlanadi. vitamin D kal'tsiy hám fosfor duzları almasınıwın mekeme
etıwde qatnasadı.
Balalarda teri mugo'z qatlamınıń maydan kletkaları ańsat kóship túsedi.
Bular 2-3 qatar bolıp jaylasqan hám bir-biri menen talay tómen baylanısqan.
Dene terisi epidermisi menen múyiz qatlamı 7 jasar balada da úlken adamlardagi sıyaqlı boladı. May bózi iskerligi 15-16 jasqa barıp az-azdan kúshayadi
hám 18 jasqa etkende tap úlkenlernikidek bolıp qaladı, ter bózi 7 jasqa shekem
194