Reje: Kirisiw

Tema: Xaliq tuwrisindag'i mag'liwmatlar derekleri
Reje:
1. Kirisiw
2. Tiykarǵı bo'lim
2.1 Du'nya xalqinin' o'siwi
2.2 Xaliq araliq migraciya
2.3 Birlesken milletler sho'lkemi xaliq fondi
3. Juwmaqlawshi bo'lim
4.Paydalanilg'an a'debiyatlar

Kirisiw
Xaliq — Jer júzinde yamasa onıń arnawlı bir aymaǵı, kontinent, mámleket, rayon, qalaında jasawshı adam (insan ) lar kompleksi. Xalıqtı izertlew menen max-sus fan — demografiya shug'ullanadi.
Xalıq ortasında júz bolıp atırǵan processler biologiyalıq, geografiyalıq, socialekonomikalıq faktorlar tásiriniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Lekin Xalıq rawajlanıwına sheshiwshi tásirdi social -ekonomikaliq faktorlar kórsetedi. Xalıq máseleleri adamlardıń biologiyalıq qásiyetleri, insanlardıń átirap ortalıq menen óz-ara baylanısı, social -ekonomikalıq rawajlaniw mn baylanıslı. Sebebi Xalıqtıń miynetke jaramlı bólegi jámiettiiń tiykarǵı óndiriwshi kúshi bolıp tabıladı.
Xalıqtı ilimiy hám úzliksiz úyreniw orta ásirlerden baslanǵan. Xalıqtı esapqa alıw Evropa va Amerikada 19 -a. de, qalǵan regionlarda 20 -a. dıń dáslepki shereginde jolǵa qoyılǵan. Ózbekstanda Xalıq haqqındaǵı statistikalıq maǵlıwmatlar 19 -a. 2-yarımınan baslap bar. Respublikada Xalıq máselelerin o'rga-ósindi 1960 — 1970-y. lardan baslap tez rawajlandi. Xalıqtı ańlatiwshı tiykarǵı kórsetkishler qatarın — onıń tákirar júzege keliw etiliwi (tuwılıw, ólim, nekege kirisiw, ajırasıw, tábiy o'sish), jaylanıwı, urbanizatsiyasi, migratsiyasi, jas -jınıslıq quramı hám shańaraqqa tiyisli jaǵdayı, ma'lumot darajasi, ırqiy, til, etnik, diniy quramı quraydı. Xalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq quramın ańlatiwshı kórsetkishlerge onıń bandligi, ekonomikalıq aktivligi, kásip-óneri hám b. kiredi. Jáhán xalqınıń sanı onıń orınnan jayǵa tábiyi kóshiwi menen baylanıslı. Ayırım mámleketler, regionlar, qalalar tábiyiy xalqınıń sanı bolsa ta'biyiy ko'beyiw ko'rsetkishlerinen tisqari migraciya jag'daylari da baylanıslı. Jáhán xalqınıń sanı, onıń kóbeyiw páti hár bir mámlekette ayriqsha ózgeshelikke iye esaplanadı hám bu qa'siyet ba'zibir mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq basqarıw principi menen baylanıslı. Ayırım mámleketler, regionlar, qalalar xalqınıń sanına tábiy kóbeyiwden tısqarı migratsiya procesi de tásir etedi.Jer shari xaliqtin' sanı jáne onıń ósiw pátleri ulıwma úzliksiz túrde artpaqta. Tek ayırım orınlarda hám birpara dáwirlerde urıslar, epidemiyalar, tábiyiy apatlar nátiyjesinde Xalıq ósiw pátleriniń waqtınsha tómenlewi, onıń mutlaq sonin' bolsa qısqarıwı gúzetilgen.
Jer shari xalqınıń sanı ko'p ming jillar dawamında asa tómen pát menen o'sdi. Shaması paleolit davrinin' aqırında (taxm. eramızǵa 15 ming yil avval) Xalıq sanı 3 mln. bolǵan, neolit oxirida 50 mln. kisige jetken. Mil od baslarında Jer júzinde Xalıq sanı 230 mln.ga jaqın bolǵan. Eramizǵa shekemiy 1000 -jılda Jer sharındag'i xaliq sani 275 mln. kisige jetken.
20 -a. basında Jer júzi Xalıq sanı 1617 mln. kisin quradı. 1995-y. de Jer sharı xalqınıń sanı 5, 7 mlrd. kisige jetti. 1993-y. Evropada 728 mln., Aziyada 3336 mln., Afrikada 670 mln., Shalbar. hám Oraylıq Amerikada 442 mln., Jan. Amerikada 308 mln., Avstraliya va-Okeanıyada 28 mln. kisi yashadı. Xalıq so-nining ósiw pátleri 19 -a. dıń aqırı — 20 - a. dıń 1-yarımında pasaydi. 2-jáhán urısınan keyingi dáwirde esa yana o'sdi. 20 - a. aqırında Jer júzindegi Xalıqtıń ortasha jıllıq ósiw pátleri 1, 6—1, 7% ni tashkil etip, onıń tolıq sanı jılına 90—100 mln. kisige ko'paymoqda. BMT dıń progno-ziga kóre, Jer sharı xalqınıń sanı 2025-y. de 8, 3 mlrd. kisige jetedi.
Xalıq sanınıń ósiw pátleri salıstırǵanda joqarı dárejedegi tuwiliw va tómen dárejedegi o'lim ta'sirida qáliplesip atır. 1995-y. Jer sharı xalqı tuwılıwınıń ulıwma koefficiyenti (hár 1000 xalıqqa salıstırǵanda tuwılganlar sanı ) 24, 0% ni, ólimdiń ulıwma koefficiyenti (hár 1000 xalıqqa salıstırǵanda ólgenler sanı ) 9% ni quradı. Sol jılı Afrika mamlakatlarida tuwıliwdin' ulıwma koefficiyenti 41% o ga teń boldı. Ólimdiń ulıwma koefficiyenti Aziyada 8% o ni, Evropada bolsa 11% o ni quradı. Jer sharı xalqınıń úzliksiz kóbeyip barıwı xalıqtıń ortasha umr ko'rishi menen de baylanıslı. 1995-y. de Xalıqtıń ortasha ómir dáwiri Evropada 74 jas, Aziyada 65 jas, Shalbar. Amerikada 75 jastı, Jan. Amerikada 68 jas, Afrikada 54 jas, Avstraliya hám Okeanıyada 73 jastı quradı.
Dúnyada Xalıqtıń ortasha ómir dáwiri joqarı bolǵan mámleketler qatarına Yaponiya (79 jas ), Shvetsiya, Shveysariya, Avstraliya, Kanada, Fransiya (78 jas ), Gretsiya, Niderlandiya, Ispaniya, Italiya, Izrail, Belgiya (77 jas ), Ullı Britaniya, Germaniya, AQSH (76 jas ) kiredi.
Ortasha ómir dáwiri tómen bolǵan mámleketlerga Oraylıq Afrika Respublikası (41 jas ), Afganistan (43 jas ), Gvineya (44 jas ), Syerra-Leone (46 jas ), Ruanda (46 jas ), Somali (47 jas ) hám b. mámleketler kiredi. Ortasha ómir dáwirdiń uzayıwı ǵarrılar sanı hám úlesiniń kóbeyiwine, yaǵnıy «aholining qarmaqtası» procesiniń rawajlanıwına alıp kelip atır. Jáhán mámleketleriniń kópshiliginde (Indiya, Nepal, Iran va b. esaptan tısqarı ) hayallardıń ortasha ómir kóriwi er adamlarnikidan joqarı.
Jer júzinde Xalıqtıń jaylasıwında, aymaqlıq bólistiriliwi hám qayta bólistiriliwinde, irqlar va xalıqlar qáliplesiwinde migratsiya procesi be-aqırı úlken rol o'inagan. Migratsiya quramalı ekonomikalıq-sociallıq jarayon bo'lib siyasiy jaǵday, ekonomikalıq rawajlanıw, óndiriwshi kúshlerdiń aymaqlıq quramı hám de Xalıqtıń social aktivliginiń kusheytiwi menen baylanısqan. Migratsiya processlerinde tiykarınan miynetke jaramlı jas daǵı xalıq aktiv qatnas etedi. 1988— 96 y. larda Arqa Evropa mámleketleri siyasiy turmısında bolıp ótken saldamlı ózgerisler hám ásirese, SSSRning bóleklenip ketiwi uluwma xaliq kólemindegi Xalıq migra-siyasini jedellashtirib jiberdi.
Xalıqqa tán eń zárúrli kórsetkishlerden biri, onıń jaylanıwı esaplanadı. Xalıq jaylasıwın ańlatiwshı eń ápiwayı mezon — xalıq qısıqlıǵı bolıp tabıladı. Jer kurrasi xalqınıń ortasha qısıqlıǵı 1996 -y. de 1 km2 ge 39 kisi boldı. Xalıq sanı boyınsha eń iri mámleketlikler:Kitay 1179, 5 mln. kisi, Indiya 896, 6 mln. kisi, AQSH 258, 2 mln. kisi, Indoneziya 188, 2 mln. kisi, Braziliya 156, 5 mln. kisi, Rossiya 148 mln. kisi (1993). 90 -y. larning basıda dunyo aholisi jılına taxm. 90 mln. kisige kóbeygen. Xalıqtıń geografiyalıq bólistiriliwi tegis emes: qurǵaqlıqtıń 7% te 70% A.jasaydı. Turaqlı Xalıq ámeldegi bolǵan orınlardaǵı (130 mln. km2) Xalıq qısıqlıǵı salkam 45 kisin quradı. Lekin Jer kurrasida Xalıq asa tegis emes jaylasqan. Atap aytqanda, Bangladeshde Xalıq benihoya tıǵız (1 km2 ge 800 kisiden artıq ), Mongoliyada bolsa oǵada siyrek (1 km2 ge 1, 4 kisi) jaylasqan. Xalıq qısıqlıǵı, onıń jaylasıw qásiyetlerine sociallıq-ekonomikalıq faktorlar menen birge tábiy-geografiyalıq sharayatlar (ıqlım, relyef) da saldamlı tásir kórsetedi. Jáhán xalqınıń derlik yarımı qalalarda jasaydı (q. Qala aholisi, Awıl xalqı ). Qala xalqınıń úlesi úzliksiz tárzde ko'paymoqda. Bunda mexanik hárekettiń roli kútá úlken (aymaqliq ózgerisler hám Xalıq migratsiyasi). Qala xalqınıń úlesi Avstraliya hám Okeanıya, Evropa hám Amerikada 70% ten zıyat, Aziya va Afrikada bolsa 30%. Qala xalqınıń úlesi eń joqarı (80% ten artıq ) bolǵan mámleketler qa tori ga Ullı Britaniya, Avstraliya, Germaniya kabi mámleketler kiredi.
Dúnyada derlik 3 ming xaliq bar. Uzaq tariyxıy rawajlaniw natijasida olardıń bir bólegi milletke aylandı, basqaları elat, úshinshileri bolsa — kabila toparınan ibarat. Ózbekstan Respublikasında 120 dan artıq millat vakillari jasaydı. Ózbekler mutlaq sanıga ko'ra dunyo xalhlari ishinde 45-orındı iyeleydi (18, 5 mln. kisi, 1992). Dúnyadaǵı mámleketlerdiń kópshiligi kópmilletli esaplanadı. Xalqı kóp mil-latli mámleketlerge Indiya, Kitay, Indoneziya, Pakistan, Rossiya, Iran, Malayziya, Ózbeki ston, Kazaxstan va b. kiredi. Xalqı tiykarınan bir millet wákillerinen tashkil taptan mámleketler -Turkiya (82%), Germaniya (90% ten zıyat ), Yaponiya, KXDR va Kareya Respublikası (99%, 1993), Bangladesh (98% ten artıq ), Saudiya Araviyası, Emen, Gretsiya (95% ten zıyat ) hám b. kiredi. Dúnyadaǵı bir kancha xalıqlar (kurdlar, balujlar va b.) óz millim mámleketliliginge iye emes. Sonlıqtan kurdlarning ulıwma sanı 16 mln. den zıyat bolıp, olar tiykarınan bólingen halda Turkiya, Irak va Iranda jasaydı.
Balujlar Iran hám Pakistanda bar. Azerbaydjanlar o'zining milliy mámleketine iye sonda da kóbisi Iranda jasaw etedi. Tap sonday jaǵday evreyler, armanlar va tájiklerge de tán. Din ko'pchilik mámleketlerdiń social hám siyasiy turmısına sezilerli tásir kórsetken hám kórsetip atır, sol sebepli e'ti-qod etiwshiler sanı hám geografiyalıq tarqalıw sanın anıqlaw úlken áhmiyetke iye.