Milliy ideologiya

Islam filosofiyasi ideyalarinin` Orta Aziya xaliqlarinin` milliy ideologiyasinin` qa`liplesiwine 
ta`siri 
Joba 
1. Islam dininin` mazhablari
2. Islam dininin` tiykarg`i nizam qag`iydalari
3. Islamnin` tiykarg`i ideologiyaliq ag`imlari
4. Islamnin` sotsialliq 
–
siyasiy ag`imlari
Tayanish tu`sinikleri 
Islam. Quran, Muhammed payg`ambar, iyman, bes pariz, ilahy kitaplar, insan, sunniylik, shialik,
xorijiylik, xanafiya, ma`likiya, shofiyya, xanbaliya, jafriya, sha`riyat, ka`pir, shirk, murtad, munapiq, 
umma, ilm, islam filosofiyasi. fundamentalizm, modernizatsiya. 
«Islam» atamasi Allanin` o`z wa`hiyi arqali ma`lim etilgen mazmuni, «itaat ha`m boysiniw», 
«Allag`a o`zin bag`ish etiw». 
Islamg`a shekemgi barliq dinler bir qa`wimge, `ir milletke yaki belgili bir territoriyag`a tiyisli 
bolsa, Islam Allataala ta`repinen jer ju`zindegi barliq adamzatqa jiberilgen aqirg`i dindur. Bu`gingi 
ku`nde 172 ma`mlekettin` 1,5 milliard xalqi islamg`a isenedi. 
Islam dini o`zinen aldin`g`i haq dinlerge su`yenedi, ol Alla ta`repinen jiberilgen to`rt kitapti ta`n 
aladi. 
Allataala jiberilgen dinler million jillar o`tiwi menen umtilip, patshalar, ruwhaniyler ta`repinen o`z 
maqset, ma`plerin go`zlep o`zgertiwshiler kirgizile bergennen keyin, o`z haslin da`slepki ma`nis-
mazmunin, a`hmiyetin jog`altqan. Na`tiyjede adamlar nadanlasip, jamanliqtin` ko`beygen, ja`ne ko`p
qudayliqq but sanamlarg`a tabina baslag`an. A`ne usinnan keyin Allataala waqti-waqti menen insanlar 
ishinen elshi-payg`ambarlar tan`lap alip, o`z so`zin adamlarg`a jetkizip turg`an. 
Quran Alla ta`repinen jiberilgen son`g`i kitap, al Muhammed payg`ambar son`g`i elshi dep ta`n 
alindi. 
Qurani ka`rim 14 a`sir aldin qaydan jiberilogen bolsa, solayinsha, hesh bir o`zgertirilmesten,
na`silden-na`silge etip, bizge shekem jetip kelgen. Qurannin` 15 «Hijr» su`resi, 9 ayatinda «A`lbette, bul 
zikrdi (yag`niy Qurandi) Biz o`zimiz inam ettik ha`m oni o`zimiz asirawshimiz delingen, yag`niy 
Allataala Qurandi o`zi qorg`aytug`inlig`in bildiredi. 
Insannin` en` birinshi dini Allanin` birligine iseniwden ibarat edi. Oni adamlar arasinan tan`lag`an
payg`ambarlar jetkizgen. Dinnin` haqiyqiy iyesi Alla tala. O`tken barliq payg`ambarlar u`yretken din 
ma`nis mazmuni jag`inan musilmanliqtan basqa ha`diyse emes. Allanin` ha`mme ushin dini bireu 
–
tek o`zime g`ana isenim-itoatdan ibarat bolg`an islam dini, musilmanshiliq. 
Quran ka`rim ko`z qarasinan dinnin` tiykari bir bolip, sha`riyatlari ha`r qiyli Alla tala Islam 
dininin` aqirg`idan boliwin ixtiyar etti. Muhammed allayhissalam sha`riyati bolsa o`zinen aldin`g`i
barliq sha`riyatlardi biykar etti. Bul en` jetilisken sha`riyat bolip, kamalatqa erisken insanlar ushin 
barliq zaman ha`m barliq ma`kang`a say keletug`in sha`riyatdur. Solay eken Muhammed allayhis-
salamnin` aldin`g`i payg`ambarlar da musilman esaplanadi. 
Xristian dini yahudiy dininin` o`zinen aldin kelgenligi haqqinda Dinin tn aladi. biraq xiristian
kelgennen keyin ol din hu`kimin jog`altqan deydi. Yaudiyler bolsa xiristianliqti ta`n almaydi. 

---

69 
Xristian isenimine go`re Iysa dini en` son`g`i ha`m uliwmaliq din bolip, ha`zireti Iysa pu`tkil 
insaniyatti qutqariw ushin kelgen, adamlar gu`nalari ushn o`zin qurban etken. 
Allataala Qurani Ka`rimde bilay deydi: «Eslen`, Iysa ibn Ma`ryam: «A`y Israil a`wladi, men 
Allanin` sizlerge jibergen payg`ambariman. Men o`zimnen aldin`g`i Tawratti tastiyiqlawshi ha`m
o`zimnen keyin keletug`in Ahmad isimli bir payg`ambar haqqinda xosh xabar beriwshimen» degen 
eken» (61-»Saf» su`resi, 6-ayat). 
Muhammed so`zi arab tilinde «maqtawg`a sazawar, madh etiwshi» degen ma`nisti bildiredi.
Ahmad so`zi menen tu`birles. Ahmad Muhammed payg`ambarimizdin` ekinshi ati (570-632) 
622xidjira jilinan 630 jilg`a shekem ma`dinde bolg`an Quran su`re 6236 ayattan turadi. U`sh
haqiyqat. Iyman, Islam,Ixsan Imn 
–
7 Islam ixson aqidalarg`a ha`mel qiliw. 
Islam dini to`iendegiler tuwrali ta`lim beredi. 
- barliq dinler da`slepki gezde ma`nis-mazmunina qaray br din bolip kelgen bolsa da, olardin`
sha`riyatlarinda, yag`niy nizam qag`iydalarinda, ibata etiw jollarinda qayshililar bolg`an. Allatala 
Islamdi kamalg`a jetkizip, oni pu`tkil adamzatqa bir sha`riyat qilip tu`sirdi. Sol sebepli da`slepki
dinler alip kelgen sha`riyatlar biykar qilindi. Basqa dindegiler islamnin` tu`p ma`nisin toliq, teren` 
u`yrenip, iyelegennen keyin, Islam dini pu`tkil jer ju`zinde birden bir din bolip qaliwi so`zsiz; 
- Muhammed alayhissalam payg`ambarlig`i menen a`welgi payg`ambarlardin` ta`liymatlarinin`
ko`pshilgi biykar boldi. Muhammed alayhissalam ergen adamlar barliq payg`ambarlarg`a ergen boladi; 
- Allanin` bazi payg`ambarlarina isenip, baziloarina isenbegen Adam haqiyqiy ka`pirdur; 
- ha`r qiyli dindegi adamlar boysinip atirg`an payg`ambarlardi jamanlaw, mazaqlaw uliwma 
mu`mkin emes, o`ytkeni olar da haqiyqatinda Alla ta`repinen jiberilgen bolip, adamlar arasinda jeke
qudayliqti na`siyatlag`an, olardi duris jolg`a baslag`an. Biz olardin` ha`mmesine iseniwdi buyiramiz; 
- o`tken payg`ambarlar ma`lim bir xaliqqa, belgili bir zamang`a jiberilgen bolsa, Muhammed
alayhissalamg`a jiberilogen islam dini pu`tkil a`lemge, insaniyatqa jiberilgen bolip, tap qiyamet ku`nine 
shekem a`mel qiladi. Islam aqirg`i din, Quran aqirg`i ilahiy kitap; 
- Islamda barliq adamlar iyelegen statusi, lawazimi, baylig`i, milleti, rassasi menen pariqlanbaydi, 
ba`lki qilg`an jaqsi 
–
jaman a`melleri menen pariqlanadi; 
Islam ha`m Quran arliq zamanlarda da Alla tala nin` tikkeley qorg`awinda. 
Islamda dinge kiriw ushin zorlaw, ma`jbu`rlew joq, tek og`an shaqiriladi. Islam butqa siyiniwdi
n`adag`an etip, insanlarg`a insanliqti, ulliliqti, ta`biyiy erkinlikti qaytarip beredi. Adamlar tek Allanin`
aldinda g`ana qul, basqalar aldinda erkin, Alladan basqa hesh kimnen, hesh na`rseden qoriqpawg`a, 
Alladan basqa hesh kimge, hesh na`rsege siyinbawg`a shaqiradi. 
Islam dini Orata Aziyag`a VIII a`sirde arablardin` bul aymaqti jawlap aliwi menen kirip keldi. 
674-705 jillari Ubaydullah ibn Zied basshilig`inda, 7-4-715 jillari Qutayba ibn Muslim al-Bohiliy
basshilig`inda Xorasan, Maverennaxr, Qashg`arg`a shekemgi jerlerdi basip aladi ha`m bul jerlerde islam
Dinin ornatadi. 
VIII-IX a`sirlerde Arab xalifatlig`i ku`shli rawajlang`an imperiyag`a aylanadi. A`sirese Abbasiyler
dinastiyasi da`wirinde (750-1258) xalifaliqtin` gu`llep-jaynag`an da`wiri bolip tabiladi. 
Arab xalifatlig`i 632-1258 jillari aralig`inda dawam etti. Onnan keyin Misir Abbasiy xalifatlig`i 
1261- jildin` 1517 jilg`a shekem, Osmanlilar xalifatlig`i 1517 jildan 1924 jilg`a shekem hu`kim su`rdi. 
Islamda bes diniy-huqiqiy mazhab ju`zege kelgen. Sonnan su`nniylikte xanafiya, ma`likiya,
shofiyya, xanbaoiya, shialikte jafariya mazhablari. 
Su`nniylikte xanafiya mazhabi Imam ag`zam mazhabi dep te ataladi. Og`an barliq
musilmanlardin` 47 payizi kiredi. Onin` tiykarin saliwshi Abu Xanifa Nu`man ibn Sobit (677-767) 

---

70 
shig`isi boyinsha parsi, Iraktin` Kufa qalasinda tuwilg`an. Ol sha`riyat huqiqlarin sistemalastirg`an,
ma`slelerdi sheshiwdi qiyasti salistiriwdi qollang`an. Olardi sheshiwde Quran ka`rim, payg`ambar
su`nnetleri ha`dislerdi, onnan keyin qiyalawdi, aqirinda ijmoni qollang`an. 
Ijmo`-arab tilinen awdarg`anda ma`nisi birdemlik degendi bildiredi) birdemlik pen qabil etilgen 
qarar, diniy ja`ma`a`nin` birden bir pikiri Qurani Ka`rim ha`m ha`disler aniq krsetpe bermegen huqiqiy 
ma`seleleni sheshiwde diniy huqiqtin` birden bir pikirge kelgen halda hu`kim shiariwi ruxsat beriwi
A`ne usi jol menen juwmaq ha`m hu`kimlerdi musilman ja`ma`a`ti ushin maquliraq ha`m pidayiliraq
qabil etiw qag`iydalarin islep shiqqan. Jergilikli huquq, normalar hm a`detlerdi sha`riyat penen kelisimge
keltirip qollaniwdi engizgen. 
Xanafiya mazhabi Siriya, Tu`rkiya, Maverennahr, Pakistan, Hindistan, Bangladesh ha`m basqa da 
ma`mleketlerde ken` tarqalg`an. 
Ma`likiya mazhabinin` tiykarin saliwshi Imam Abu Abdullah Ma`lik ibn Onas (713-793) 
Madinada tuwilg`an. Bul mazhab huqiqiy Qurani Ka`rim ha`m Ha`dislerden aqilg`a tiykarlang`an
halda tu`sindiriwge qarsi shiqqan. Muhammed alahissalam da`wirindegi da`stu`rlerdi Ha`dis
ta`repdarlarin jaqlag`an. Imam Ma`lik o`mirinin` aqirinda asketlikte jasag`an. Ma`likiya Liviya, Tunis,
Izrail, Ispaniya, Mavritaniya, Nigeriya, Tunis, Sudan ha`m basqa ma`mleketlerde tarqalg`an.
Shofiyya mazhabinin` tiykarin saliwshi Abu Abdullah Muhammed ibn Abudllah Ahmad ibn Hanbal
ash-Shaybaniy (780-855) Bag`datta tuwilg`an. Hanbaliya huqiq sistemasinin` ku`ta` tarlig`i, ha`r qanday
ko`rinistegi jan`aliqlarg`a, diniy ma`seleler tuwrali erkin pikir ju`rgiziwge qarsilig`i, shriyat 
normalarina qatan`, hesh bir o`zgerissiz a`mel qiliwi menen ajiralip turadi. Bul mazhabta Quran ha`m
Ha`dislerdi erkin tu`sindiriwge uriniwlar qaralanadi, sonin` ushin ol ken` tarqalmag`an. 
Diniy huquq ha`m Ha`distaniw alti tomliq «Musnad» shig`armasi bar. Hanbaliya Saud 
Arabstannin` basqa ma`mleketlerde kem ushirasadi. 
Shialiktegi Jafariya mazhabinin` tiykarin saliwshi Imam Ja`far as Sadiq (700-765)
payg`ambarimizdin` jiyeni ha`m ku`yeu balasi ha`zireti A`liy ha`m qizlari Fatimanin` ekinshi uli 
Imam Xusayinnin` a`wladi. Tiykarinda bul sistema bir qatar ilahiyatshilar ta`repinen IX-X a`sirlerde
islep shig`ilg`an bolip, bunda Imam Ja`fardin` derlik xizmeti bolmag`an. Sog`an qaramastan usilay 
ataladi. XVI a`sirde Iranda, keyin Irak, Sudanda tarqalg`an. Ha`zirgi ku`nde Iran ha`m irakta
tarqalg`an. 
O`zbekstan ha`mbasqa da Orayliq Aziya ma`mleketleri xaliqlari Imam Ag`zam Abu Xanafiya
mazhabina a`mel qiladi. 
Islamnin` tiykarg`i nizam qag`iydalari. 
Islam dinine kiriw, musilman boliw eki kaliymani keltiriwden baslanadi 1) Kalimani tavhid
«La ilaha illhu Muhammadur rasululloh» (Allatadan basqa hesh bir ilah-quday joq, Muhammed 
Allanin` elshisi); 
2) Kalimai shahodat «Ashhadu an la ilaha illalahu va ashhadu anna Muhammadan a`bduxu va 
rasuluhu» (Guwaliq bermenkim, bir Alladan basqa ilah joqdur ha`m ja`ne guwaliq beremenkim, 
a`lbette Muhammed Allanin` bendesi ha`m bendedlerdi tuwri jolg`a saliw ushin jibergen elshisidur). Bul 
musilmanshiliqtin` bes parizinin` birinshisi. 
Bunnan basqa islam dininde to`mendegi na`rselerge iyman keltiriledi: Perishtelerge iyman keltiriw. 
Perishteler nurdan jaratilg`an bolip, Allanin` buyrig`in so`zsiz orinlap, a`mirinen shiqpaytug`in bendeleri. 
Perishtelerdin` sani ten` jalg`iz Allag`a ayan, olardin` en` belgilileri: Ha`zireti Ja`breyil alayhissalam Alla 
a`mirin, so`zin payg`ambarlarg`a jetkerip beriwshi, ma`kan jetinshi aspan. 
Ha`zireti A`zereyli alayhssalam-janizatlardin` janin aliwshi, ma`kani to`ritinshi aspan. 

---

71 
Ha`zireti Mikanl alayhsalam pu`tkil janzatlar ha`m maqluqlardi irisqilandiriwshi, jamg`ir ha`m qar
perishtesi ma`kani to`rtinshi aspan 
Ha`zireti Isrofil-qiyamet ku`ni sirnay shaliwshi, ma`kani to`rtinshi aspan
Dardayil- ay, ku`n. Juldiz perishtesi. 
Zukayil-qiyamet ku`ni xalayiqtin` sawap-gu`nalarin ta`rezige tartip ko`riwshi perishte
Axrayil-barliq okean, ten`iz, da`r`ya, bulaq, ko`ller perishtesi
Ma`lik 
–
jeti dozaq perishtesi
Rizvan 
–
segiz ja`nnet perishtesi
Mu`n`kir 
–
Na`nkir 
–
insan o`lgennen keyin oni go`rde jatirg`anin`da soraw qiliwshi perishteler 
Zobaniya 
–
dozaq gu`zetiwshi
Quran ha`m ha`dislerde perishteler tuwrali ku`ta` ko`p jerlerde aytilg`an, sonin` ushin da olarg`a 
iseniw iymannin` sha`rtlerinin` biri. 
Ilahiy kitaplarg`a iyman keltiriw. Allataala Muhammed alayhissalamg`a Qurandi jibergenindey 
basqa payg`ambarlarg`a da kitaplar tu`sirgen. Olardan bizge ma`lim bolg`anlari Ibrahim payg`ambar 
«Betleri» Muwsag`a «Tawrat», Dawit payg`ambarg`a «Zabur», Iysa payg`ambarg`a «Injil» kitaplari. 
Olardan basqa payg`ambarlarg`a jiberilogen kitaplar tuwrali Quran ha`m ha`dislerde xabar berilmegen. 
Joqarida atalg`an kitaplar Allatala ta`repinen jiberilgen dep ta`n aling`anlig`i sebepli de olarg`a iseniw 
iymannin` sha`rtlerinen esaplanadi. Islam ta`liymatina go`re, aldin`g`i ilahiy kitaplar buzilipp ketkenligi 
sebepli Quran olardin` ta`liymatin tiklep kelgen. 
Payg`ambarlardin` haqlig`ina iyman keltiriw Allataala adamlarg`a tuwri jol ko`rsetiw ushin
payg`ambarlardi jibergen. Barliq payg`ambarlar shinjirdin` buwinlari siyaqli. Quranda 25 
payg`ambardin` atlari atap o`tilgen, Ha`dislerde payg`ambarlardin` uliwmaydan sani 124 min` ekenligi 
byan etiledi. Musilmanlar ushin olardan Quranda atap o`tilgen ha`m atap o`tilmegenlerinin` barlig`ina 
iyman keltiriw sha`rt. 
Aqiret ku`nge iseniw. Du`n`yanin` baslaniwi bolg`ani kibi, onin` aqiri da bar. Islam ta`liymatina
go`re, bul du`n`ya sipaw maydani bolip tabiladi. Bul du`n`yada qiling`an sawap isler ushin siyliq,
gu`na isleri ushin jaza beriletug`in aqiret o`mir bar. Islam ta`liymatina go`re, bul du`n`ya sinaw
maydan bolip tabiladi. Bul du`n`yada qiling`an sawap isler ushin siyliq, gu`na isler ushin jaza 
beriletug`in aqiret o`mir bar. Qiyamet ku`nge ha`m aqiret o`mirge iseniw islamnin` tiykarg`i
ideyalarinin` biri. 
Islam ta`liymatina go`re, bul du`n`yadag`i isleri ushn jaza alatug`nlar dozaqqa tu`sedi. Ol jeti 
qabattan ibarat. Xoviya, Lazo, Saqar, Sa`kir, Jahannem Sijjin, Xutama, Sawap isleri ushin adamlar 
beyishke baradi. Beyish segiz qabat, ha`r bir qabatinin` ati bar ha`m hr biri o`zine ta`n na`rselerden 
islengen. Birinshi qabat «Dor us-salom qiziljaquttan, ekinshi qabat «Dor ul-xuld» gu`misten, u`shinshi 
qabat «Janna tun-na`im» zumratdan, to`rtinshi qabat «Jannat ul-a`din» laldan, besinshi qabat «Jannat ul-
ma`no» nurdan, altinshi qabat «Jannat dor ul-jalol» zubarjattan, jetinshi qabat «Jannat ul firdavs» 
gawxardan, segizinshi qabat «Jannat ul fizzo» altinnan jaratilg`an. 
Ta`g`dirge - jaqsiliq penen jamanliqtin` Alladan ekenligiine iseniw. Joqarida aytip o`tilgenindey, 
islamnin` ma`nisi «boysiniw, itaat etiw», «o`zin tapsiriw». Usig`an baylanisli insan o`mirinde ju`z 
beretug`in barliq jaqsi-jaman islerdi o`zi ushin Allataala ta`repinen belgilengen sinaw ha`m imtixan dep
biliwi lazim. Jaqsiliqloarg`a shu`kir qiliwi, qiyinshiliq ha`m sinawlarg`a sabir qiliwi iymannin` 
sha`rtlerinin` biri. 

---

72 
O`limnen keyin qayta tiriliw. Islam ta`limatina go`re, qiyamet ku`ni bolg`anda barliq insanlar
qa`birlerinen turadi ha`m mahshargah maydanina jiynaladi. Ol jerde barliq adamlar du`n`yadag`i
a`mellerine qarap siyliq beyish yaki jaza dozaqqa hu`kim etiledi. 
Angliya mikrobiologlarinin` izertlewlerine qarag`anda, adamnin` omirtqasinin` son`g`i
buwininin` ishinde ku`ta` kishkene, tari danasinday keletug`in gawhari 
–
tuqimi bar ekenligi
aniqlang`an Ol sonday qabiq penen oralg`an, hesh qashan shirimeydi, joq bolip ktpeydi, joqari 
temperatura, ha`r qiyli ximiyaliq ta`sirlerge shidamli, o`z qa`siyetlerin o`zgertpegen. Usig`an qarap
alimlar «arnawli Ir sha`riyatta adamnin` jan`a denesi qa`liplesip, keyin qabiqti jarip shig`iwi mu`mkin» 
degen gipotezalar aytpaqta. Bul tuwrali payg`ambarimiz Muhammed alayhissalam «Insannin` ha`mme
ag`zasi shirip, dumg`ozasi g`ana saqlanip qaladi, insannin` qayta quraliwina usi dumg`ozasi tiykar 
bolar» degen «Imam al-Buxariy «Ha`dis» 3 tom 307 bet). 
Iymannan keyingi musilmanlardin` ekinshi parizi namaz bolip tabiladi. Namaz qag`iydalari 
Qurani Ka`rimde toliq bayan etilmegen bolsa da, ol tuwrali bazi ko`rsetpe ha`m ta`rtipler berilgen. ha`r 
ku`ni bes waqit bomdod (tan` atiwdan ku`n shiqqang`a shekem), pesin (quyash tikkeden awg`annan 
keyin tap bir na`rsenin` sayasi o`zinen eki ese uzayg`ang`a shekem), asr (pesin waqti shqqannan tap 
quyash tolq batqang`a shekem), sham (quyash toliq batqannan gorizonttag`i qizilliq jog`alg`ang`a
shekem), quptan (sham waqti shiqannan tan` atqang`a shekem) orinlanadi. 
Za`kat.Za`kat 
–
«pa`kleu» ma`nisin bildiredi, yag`niy za`ru`rinen artiq bolg`an bayliqtin`,
qaraqtan bir bo`legin sadaqa qliw. Zakat Mali zakat mug`darina jetken da`wletli adamlar ushin pariz 
etilgen. Za`kat jetim-jesir, biyshara, mu`sa`pirler, qarizdarlar. Alla jolinda ju`rgenler, za`kat
jiynawshilarg`a beriledi. Za`kat ja`rdeminde ja`miyet adamlari arasinda o`z-ara hu`rmet-itibar artip, 
bir qansha ten`lik ju`zege keledi. Bul ja`iyettin` rawajlaniwi, tinish ha`m qa`terjamliq jolinda o`zine 
ta`n a`hmiyetke iye. 
Oraza. Oraza jilinda bir ay, ramazan ayi dawaminda ku`ndiz ku`nleri jewishiwden ha`m jinisiy
baylanislarda boliwdan tiyiliw. Oraza hijrattin` ekinshi jilinda pariz bolg`an. Bul ibadattan kesel yaki
saparda bolg`an admlar basqa ku`nlerde tutip beriw sha`rti menen azat etiledi. Sebepsiz orazani
buzg`an adamlar basqa ku`ni tutip beriw menen birgelikte onin` jazasi sipatinda eki ay paydar-pay 
oraza tutiwi lazim bolg`an. Sonday-aq oraza ramazan ayinan tisqari aylarda da tutiliwi mu`mkin, misali
iafl oraza yaki antin buzg`anlig`i ushin. 
Haj Bul qu`direti jetken adamlar ushin o`mirinde bir ma`rtebe Ma`kke qalasindag`i Kaabani
ziyarat etiw ha`m usi ibadat o`z ishine alatug`in barliq qag`iydalardi orinlaw. Haj zulhijja ayinin`
segizinshi ku`ninen baslanadi. Haj qiliwdin` u`sh tu`ri bar: «ifrod» tk haj a`melleri qilinip, «qiron» 
ha`m ha`m umra a`melleri orinlanadi., «tamattut`» da`slep umra qilinip, a`xramnan shig`iladi. ha`m 
zulxijja ayinin` segizinshi ku`ni a`xramg`a kirip, haj talaplari orinlanadi. Hajdin` parizi u`shew: ehram 
baylap niyet etiw, Arafatga turiw, Kaabani tawap qiliw. 
Islam dininde joqarida bayan etilgen iyman ha`m basqada isenim menen baylanisli ma`seleler ilm 
al-aqo`id (ilahiyat) iliminde u`yrenilse, keyingi to`rt ma`sele ibadat ma`seleleri basqa ko`p g`ana
sorawlar menen birgelikte ilm al-fiqh (diniy nizamshiliq) shen`berinde u`yreniledi. 
Muhammed payg`ambar o`z ha`dislerinde islam dini an`satlastirilip, qiyinlas-tirman`, insanlarg`a 
ma`lel keltiretug`in qilman`, islamdi u`git-na`siyatlawda shiddet ko`rsetpen`, u`lgi ko`rsetin`, hesh 
kimnin` diline azar bermen` dep qayta-qayta talap etken. Olardin` bazilari: «Bul din ju`da` bekkem 
dindur, onda ortashaliq ha`m jumsaqliq penen bara berin`ler», «Din na`siyhatlardan ibaratdur», 
«Ibadattin` en` jaqsisi jen`ilidur». 

---

73 
Sha`riyat islamiy turmis ta`rizin ta`rtipke saliwshi nizam-qag`iydalar, diniy, huqiqiy nizamshiliq 
sistemasi bolip tabiladi. Onda huquq ma`selelerinen tisqari a`dep-ikramliliq normalari ha`m diniy 
talaplarg`a nizam tu`si berilgen. Sha`riyatqa 1) Qurani Ka`rim 2) Ha`disler 3) qiyas 4) ijmo` tiykar etip 
aling`an. Sha`riyat XI-XII a`sirlerde toliq qa`liplesip bolg`an. Sha`riyat dindarlar turmisinin` barliq 
tarawin, ha`tte sem`yaliq turmisti, turmistg`i mayda shu`yde mashqalalardi, u`rp-a`detlerdi de o`z ishine 
alg`an. Sha`riyatda ma`mleket huqiqi normalari, ma`jbu`riyat, miras, sud ju`rgiziw, vasiylik 
ko`rsetpeleri berilgen. Sha`riyat jeke menshikti Allataala ta`repinen belgilengen, mudami, o`zgermes 
ha`m muqaddes dep esaplaydi.
Islamda adamlardin` bazilari ka`pir, shirk, murtad, munapiq, asiy dep ju`ritiledi. Olar qanday 
adamlar
Ka`pir iymannin` jeti tiykarinin` barlig`in yaki birewin inkar etkenler bolip tabiladi. Olar u`sh tu`rli 
boladi: 
1) Dilinde de, tilinde de o`zinin` ka`pirligin ashiq aytiwshi, jeti iyman tiykarin ta`n almawshilar, 
iymansizlar. Olar haqiyqiy ka`pirler
2) Allanin` birligin, Muhammed alayhissalamnin` onin` payg`ambari ekenligin jaqsi bile tura,
arzimag`an sebeplerdi ko`rsetip, qaysarliq qilip, iyman keltirmegenler
3) Hu`kimiy ku`pir, yag`niy haqiyqiy bolmag`an ku`shler. Bazi bir sha`riyatqa qilap islerdi islep
qoyiw yaki ku`pir so`zlerdi bilip-bilmey aytiw sebepli ku`pirlik etiw. Olardi ka`pirler dep aytip 
bolmaydi. Bundaylar ushirap qalsa, olardi ta`wbege keliwge ha`m nekesin qaytadan oqitip aliwg`a 
shaqiradi. 
Shirk (sherik so`zi menen tu`birles) Alla birligin ta`n almag`an, onin` sherigi bar dep bilgen Adam 
og`an shirk keltirgen boladi. Bul Allataala keshirmeytug`in en` awir gu`na bolip tabiladi. Bunday 
adamlardi mu`shrik dep ataydi. Alladan basqag`a siyiniwshilar mu`shrikler. 
Murtad o`z dininen waz keshiwshi adamlar. 
Munapiq dilinde iymani joq, lekin janin ha`m malin saqlap qaliw ushin yaki satqinliq, qiyanet 
ushin yaki basqa bir o`zine ma`lim maqsetleri ushin musilmanlar qatarina qosilg`an, tilinde iymani atip, 
dilindegi ku`pirin jasirip ju`riwshi eki ju`zliler. 
Asiy (gu`nakar) dilinde de, tilinde de iymani bar, biraq din ha`m sha`riyatqa qarsi ha`reket islegen 
adam.Islam dininin` ideologiyaliq ag`imlarin pariqlawshi tiykarlar ha`m olar negizinde bo`linetug`in
ag`imlar to`mendegilerden ibarat: 
I.
Allanin` zat ha`m qa`siyetlerin tu`sindiriw boyinsha
1) Jahliyler 2) mu`taziyliler 3) mushabbihiyler 4) Sifatiyler 5) sufiyler
II. Iymandi tu`sindiriw boyinsha to`rt ag`im: 1) xorijiyler 2) su`nniyler 3) mu`taziliyler 4) murjiyler
II.
Qazoi-qadar ha`m irada erkinligin tu`sindiriw boyinsha
1) qadariyler 2) jabariyler 3) murjiyler 4) ash`ariyler 
IV. Joqari dini ha`kimiyatti tu`sindiriw boyinsha
1) xorijiyler 2) su`nniyler 3) shialar
V. Fiqh ha`m sha`riyat nizamlarin tu`sindiriw boyinsha
1) su`nniyler 2) shialar
Islamda o`zinin` siyasiy, ideyaliq, ideologiyaliq ko`z-qraslari boyinsha ja`mi 73 mazhab, topar, 
partiyalar bar. Islamnin` tiykarg`i da`stu`riy joli «ahli sunna val jamoat» bolip, o`zinin` belgili bir ko`z-
qarasina iye bolg`an, qalg`an 72 si batil mazhab bolip, olar 6 toparg`a ajirtiladi.
1) Rozifiya 
–
o`z qa`wimin, sapin ta`rk etkenler
2) Xorijiya 
–
ajiralip shiqanlar

---

74 
3) Jabariya 
–
ta`g`diri a`zel hu`kimin qatan` dep bilgenler
4) qadariya 
–
insannin` erki o`inde dep biliwshiler
5) jahmiya 
–
jahm ibn Saffon ta`repdarlari, yag`niy barliq ma`seleleni dozaq ha`m ja`nnetke baylanisli 
dep tu`sindiriwshiler 
6) Murjiya 
–
Alla bendesin u`mitsiz qilmaydi dewshiler
Barliq ag`im mazhab, topar, partiya ja`ma`a`tleri fiqh ma`selesinde, namaz, ibadat ta`rtipleri, iymannin`
manis-mazmuni tuwrali pikir talastiradi. Olar arasinda islam dininin` tiykarg`i talap ha`m aqidalarin
inkar etetug`inlari da bar. Misali mu`tazil ag`imina go`re: 
- jamanliq ilahiy ta`g`dirden emes, al insannin` o`zinen
- pasiq kisinin` imamlig`i haram
- iyman bendenin` ta`jriybesinen, yag`niy eni o`zlestiriwinen ibarat bolip, aldinnan belgilenbeydi
- Quran jaratilg`an, wa`hiy emes
- qiyamette gu`na-sawaptin` ta`rezisi, esap-kitabi joq
- a`wliyeler ka`ramati jalg`an
- qiyamette Haq taalani ko`riw mu`mkin emes
- ja`nnet xalqi da uyiqlaydi, aziqlanadi, o`ledi
Bul ag`imlardin` o`z-ara talasi barkamaliqqa erisken adamlardin` diniy diyanat, islam ha`m iyman
ma`nis-mazmunin an`lamastan, zahiriy na`rseler u`stinde, atamalar u`stinde o`z-ara tartisiwi. 
Tasavvuf ahli bolsa Allataala onin` zatin, ma`nis-mazmunina jetiwge umtilg`anlig`lari sebepli bunday
ra`sim, qag`iydalarg`a uliwmaydan itibar bermegen. olardi a`hmiyetsiz dep esaplag`an. Sufiy jetik, 
ka`mil insanlar bolip, bunday talasqa meyil mazhabparastliqtan bilim ha`m isenim ma`selesinde bi
qansha u`stin turg`an. 
Ha`zirgi zamanda Islamda diniy, sotsialliq ha`m siyasiy ma`selelerge Islamnin` mu`na`sibeti haqqinda 3 
tiykarg`i ag`im bar bolip, olar o`z ko`z qaraslarin to`mendegishe an`latadi. 
Islam fundamentalizmi. Onin` tiykarg`i sistemasi, ko`z-qaraslari islamnin` fundamental
printsipleri ha`r qanday sotsialliq du`ziinen pariq qilatug`in «Islam rawajlaniw jolin» belgilep beredi dep
esaplag`an. Olar usi fundamental printsiplerdi qayta tiklew ha`m olarg`a a`mel qiliw ta`repdarlari. 
Lekin islam modernistlerine qarama-qarsi olar usi printsiplerdi ha`zirgi zaman talaplarina say qayta 
tu`sindiriw mu`mkin emes dep esaplaydi. Olar tradiotsonalistler kibi din ha`m siyasatti bir dep 
tu`sinedi, biraq olardan pariqli tu`rde islam menen millet ma`plerin bir yaki ku`ta` jaqin dep tu`sinedi. 
Islam tradiotsionalizmi. Olar Orta a`sir diniy aqidalarin izshil a`melge asirip, dindi ha`r qanday 
reformalawg`a qarsi shiqqan. Olardin` pikirinshe, dinde «itiqad esikleri jabiqdur». Olar milliy sana 
tarawinda islamdi milletshilikke qarsi qoyadi, yag`niy musilmanlar milletlerinen qatiy na`zer ja`miyette 
islam aqidalarina so`zsiz a`mel qiliwi kerek, u`mmetlerdin` barlig`i ten` huqiqli. 
Islam modernizmi modermizm zamanago`ylestiriw, ha`zirgi zaman sha`rayatlarina beyimlestiriw. 
Bul tar ma`nisinde Islam diniy ha`m sotsialliq ta`liymatin jan`asha, zaman sha`riyatlarina 
muwapiqlastiriw, islam dininn` siyasiy, huqiqiy, sotsialliq ma`selelerde sheshiwi lazim bolg`an 
mashqalalarg`a tiyisli aqidalalarin jan`asha tu`sindiriw, xojaliq turmisin ta`rtipke saliw ha`m Islam 
printsipleri tiykarinda rawajlaniwdin` jan`a modelleri ha`m jollarin islep shig`iw o`z aldina maqset etip 
qoyadi. 
Ken` ma`niste ha`zirgi sotsialliq turmis ha`m ilimiy texnikaliq rawajlaniwdin` talaplarina islam 
ta`liymatlarin beyimlestiriw ha`reketinen ibarat. Islam modernizmi dinde «Ijtiqad esikleri ashiqdur» 
printsipine a`mel qiladi. 

---

75 
Ijtiqad (arabsha umtiliw, g`ayrat etiw) diniy ha`m huqiqiy ma`seleler boyinsha pikir ju`ritiw 
printsipi. 
Orta a`sirlerde tek iri musilman faqihlari ha`m ilahiyatshilari mujtahidler ijtiqad huqiqna iye 
bolg`an. X a`sirde Islamnin` suppiylik bag`darindag`i sha`riyat nizamlari qa`liplesip, Islam aqidalari islep 
shig`ilg`annan keyin, ijtiqad esikleri jawip qoyildi» ilahiyat, huqiq, a`dep-ikramliliq ha`m sotsialliq 
ta`liymatlardi tek aldin`g`i ilahiyatshilarg`a uqsaw (tahdid qiliw) mu`mkin dep esaplag`an. 
XIX a`sirdin` aqirina kelip Islam dini reformalari ijtiqad huqiqin ja`ne tiklegen. Qurandi ha`m 
Islam ta`liymatin jaqsi bilgen ha`r bir bilimdan musilman ijtiqad etiwi mu`mkin dep esaplang`an. 
Diniy ekstremizm ha`m fundamentalizm-belgili bir diniy konfessiya ha`m sho`lkemlerdegi fantik 
elementlerdin` iskerlik ideologiyasi. Fanatizm o`z aqidasinin` sha`k-shubhasiz tuwrilig`ina isenip, basqa 
partiya ha`m mazhablardi pu`tkilley biykar etip, olardi ta`n almaw, balki olardin` diniy tiykarlarin 
buziwda ayiplap, olarg`a qarsi uris ashiwg`a shaqiratug`in faktorlardan bolip tabiladi. Diniy fanatizm 
diniy ekstremizm ha`m terrorizmge negiz tayarlaydi. 
Fundamentalizm belgili bir din ju`zege kelgen da`wirge qaytiw ha`m bul jol menen zamannin` 
barliq mashqalalarin sheshiw mu`mkin degen pikirdi alg`a su`riwshi bag`dar. Fundamentalizm ibarasi
da`slepki reet Birinshi jer ju`zlik uris aldinda ju`zege kelgen protesttantizmdegi ortodoksal ag`imlardi 
an`latiw ushin qollanilg`an. Bul ag`im 1910-jildan keyin usi atama menen atala basladi.
Fundamentalistler xiristianliqtin` da`stu`riy aqidalarina, a`sirese, Bibliyanin` absolyut jetikligine 
isenimdi bekkemlewdi, oni so`zbo`-so`z tu`siniwge qatan` a`mel qiliwdi talap qildi. Bul ag`im keyin 
ala Amerikada ken` tarqalip, 1919 jili Filadel`fiyada Du`n`ya xiristian fundamentalistleri assotsiatsiyasina 
tiykar salindi.
XX a`sirdin` 80-90 jillarinda pu`tkil du`n`yada diniy faktordin` belsendilesiwi buring`i 
sovetlerden keyingi ma`kanda da o`z sa`wleleniwin tapti. Bul da`wir ja`miyet rawajaniwinda bir ta`repten. 
Diniy isenimnin` sotsialliq-ma`deniy turmistag`i ta`biyiy statusi tiklenip atirg`an, ekinshi ta`repten,
usi tiykarda ayirim ideologiyaliq qarama-qarsiliqlar tuwiliw waqti boldi.
Konstitutsiyamizda belgilep qoyilg`aninday, kontitutsiyaliq du`zimdi zorliq penen o`zgertiwdi
maqset etip qoyiwshi, respublikanin` svereniteti, bir pu`tinligi ha`m qa`wipsizligine puxaralardin`
konstitutsiyaliq erkinliklerine qarsi shig`iwshi, uristi, sotsialliq milliy, rasaliq ha`m diniy ala awizliqti
tarqatiwshi, xaliqtin` salamatlig`i ha`m ruwxiylig`ina qa`wip tuwdiriwshi, sonday-aq
a`skeriylestirilgen birlespelerdin`, milliy ha`m diniy ruwxdag`i siyasiy partiyalardin` ja`ne 
birlespelerdin` du`ziliwi ha`m iskerligi qaag`an etiledi. 
O`zbekstang`a baylanisli islam fundamentalistleri qa`wipi aqidaparastliqti en jaydiriw, bul jol 
menen musilmanlardin` reformator ma`mleketke isenimin joq etiwge uriwda o`z ko`rinisin tappaqta. 
Bunday toparlar bekkemlenip baratirg`an uliwmamilliy birdemlik, milletlerara ha`m puqaraliq tatiwliqqa
qarsi ha`reket etpekte. Demokratiya ha`m du`n`yaliq ma`mleket tu`siniklerin, isenim erkinligiine 
tiykarlang`an ko`p konfessiyali du`n`yaliq ja`miyetti abroysizlandiriwg`a bag`darlang`an ha`reketlerin 
a`melge asirmaqta. 
Bunday diniy ekstremizm ha`m fundamentalizmge tiykarlang`an ag`imlarg`a vahhabiylik «Xizb 
ut-tahrir» akromiyler jatadi. 
Qadag`alaw ushin sorawlar 
Islam dininin` o`zinen aldin`g`i dinlerge bolg`an su`na`sibeti qanday
Islamnin` bes parizi nelerden ibarat 
Islam dinindegi iyman qag`iydalari qanday

---

76 
Islam dininde qanday mazhablar bar islam dininin` sotsialliq 
–
siyasiy ag`imlarin ko`rsetin`
Islam fundamentalistlerinin` O`zbekstan ushin qa`wp nelerden ibarat 
A`debiyatlar
O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi T., 2003 
Milliy istiqlol g`oyasi T., Akademiya, 2005 
A.Abduraxmanov Saodatga eltuvchi bilim T., 2001 
A.Muminov va boshqalar Dinshunoslik T., 2004 
Juraev U., Saidjanov I. Dune dinlari tarixi T., 1998 
Men` A. Istoriya relegii M., 1994 
Radugin A.A. Vvedenie vreligievedenie teoriya, istoriya i sovremennie religii M., 1996 
Religioznie traditsii mira V 2-x tomax M., 1996 
Religioznie traditsii mira Buddizm, yudaizm, xiristianstvo, islam. Spravochnik shkol`nika 
Bishkek 1997 

---

77