Milliy ideologiya

5. Turan za`minindegi tariyxiy ideyalar ha`m olardin` o`zbek, qaraqalpaq xalqinin` mentelitetine 
ta`siri 
 
Reje: 
1. Eski tu`rkler kimler, tariyxi ha`m ondag`i orni 
2. Arablardin` Turan za`minine keliwi ha`m tu`rklerge aralasiwi
3. Tu`rklerdin` dini ha`m manauiyati
Tariyx millettin` keleshegin jaratiwda u`lken ko`mekshi. Sebebi tariyx ma`seleleri ha`m 
tu`sinikleri ja`miyetke, oni basqariwshilarg`a ha`m ruhiy kamilikke basshiliq xizmetin atqaradi.
Xaliqlardin` ma`deniyatinin` da`rejesin ha`m sapasin tariyxti qansha biliwi ha`m bilmeuine qaray
bahalawg`a boladi. A`sirler dawaminda payda bolip man`layin`a jazilg`an tariyx, milletlerdin`
uakillerinin` jetilisiuine ma`deniyattin` ha`m ideologiyanin` quwatlaniwina xizmet qiladi. O`z xalqinin` 
tariyxin bilmegen milletler esleuin ha`m erkin jog`altip qoyg`an da`lbirlerge uqsaydi. Onday jag`dayda
jasap atirg`an milletlerdin` jaqsilaniwina yaki o`zligin qorg`awina, ha`tteki tarqasip ketpewine hesh 
qanday garantiya bolmaydi.
Demek bolsa bizin` tegimiz bolg`an eski tu`rkler tuwrali biliwimiz ha`m bizler olardin` hasil
na`silinen ekenligimizdi an`lawimiz ha`m onnan qanaatlanip bizin` babalarimizdin` tariyxta
heshkimnen kem bolmag`anlig`ina maqtanip jasaw, elimizdegi milliy ideyani massa sanasina en 
jaydiriwdin` a`hmiyetli faktorlarinin` biri bolip esaplanadi. 
Tu`rklerdin` arg`i atasi xunlar bolip, ol Mug`ulstanda jasag`an. Olay deuimizdin` sebebi
a`yyemgi xunlar, ko`k - tu`rkler ha`m basqa ma`mleketler Orxan (Urxun) shekarasinda jaylasqan edi.
Lekin tariyxiy leksikografikaliq ha`m da`stanliq da`lillerge tiykarlang`an izertleuler tu`rktin` ana
jurti Altay - Ural tawlarinin` arasinda ekenligin ko`rsetedi. Qitay da`reklerine qarag`anda xunlar
na`silinen kelgen ko`k- tu`rkler Altaydin` qublasinda jasag`an ha`m bul jer Tan`irge maqul bolg`an
da`stu`rler orayi atanip ha`r jildin` besinshi ayinin` segizinshi ku`ni Tan`rinin` ha`m ulli adamlardin`
ruxlarina qurbanliq shalip, diniy bayramlar qilg`an. Buni maqullag`an Mirza Ulig`bek Altay 
tawlarinin` belgili bir Argunaxan dep atalatug`in orninda qiyatlar ha`r jili kelip bayramlar
sho`lkemlestiretug`in bolg`anlig`in ko`rsetedi
1
. Uliwma Altay a`sirler dawaminda ku`n, ko`k - tu`rk, 
uyg`ir, keynirek mug`illar ha`kimiyatinda imperatorg`a juda qolayli a`hmiyetli orin dep esaplang`an. 
Tariyxtin` ko`rsetiwinshe Tu`rkistan o`z tariyxinda du`n`yanin` to`rtten bir bo`legine hu`kimranliq 
etken. Olar Qitay, Hindistan, Afganistan, Xorasan, Iran, Azerbayjan, Kavkaz, Onaduli (Gretsiya) Rim,
Irak, Siriya, Misir, Arqa Afrika, Shig`is ha`m Orta Evropa. Balqan elleri bastan ayaq tu`rklerge
bag`indirilg`an ha`m ha`kimlik maydanina aylandirg`an. Tu`rkler ol u`lkelerde bir qansha
ma`mleketler du`zgen.
Islam ha`m xristian dinlerinde: «Tu`rkler Allanin` a`skeri» delingen. Imam Ag`zam Abu Xanifa
ha`zireti haj waqtinda «A`y Alla Men senin` ushin Muhammed shariatina boysindim. Eger tutqan
jolim tuwri bolsa, xizmetim haq bolsa, mag`an ja`rdem qil» dep tabinipti. Sonda g`aybanadan kelgen 
dawis og`an: «Sen tuwri so`yledin`. A`lbette qilish ha`mme waqit tu`rklerdin` qolinda eken
mazhabin`a zawal joq» dep juwap bergen. 
1
Ж
.
Базарбаев
Руухыятымыз
маржанлары
Н
., 
Билим
2008
ж
77-78
б

---

78 
Ha`zireti Muhammed payg`ambarimiz tu`rkler haqqinda bilay degen: «Tu`rkler Sizge 
tiymegenshe siz ha`m olarg`a tiymen`» Bul ha`dis Abu Daud Sujistoniydin` «Suxon» ha`dislerinde
qollanip ha`m ko`plep tariyxiy shig`armalarda ko`rsetilgen
1
». 
Arablar Maverennahrg`a kelgende ko`k-turik ma`mleketi uliwma ko`p sanli qa`wimlerge bo`linip
ketken edi. Tek Tu`rkistan ha`m Afg`anistandag`i ko`k-tu`rklerdin` bekleri ha`m hu`kimdarlari
Watanin qorg`awg`a umtilg`an. Biraq olar birige almag`an. Qutayba Buxarani ha`m Samarqantdi
jawlap alg`an. 705-725 jillari Shashti (Tashkent) o`zinin` jamaalarin payda etken.
Bunnan keyin Orta Aziya ushin 751 jili iyul` ayinda Talas maydaninda arablar menen kitaylar
ortasinda urista islamshilar ha`m tu`rkler jen`iske eristi. Bunin` sebebi tu`rklerdin` islamiyat ta`repinen 
aliwi, tu`rk a`skerlerinin` xalifaliqlar arasinda ko`beyiui edi.
Uliwma tu`rklerdin` islamg`a jamaa bolip kiriui, birden bolmay, X a`sirge deyin soziladi. Og`izlar
ha`m karluklar, ko`k - tu`rklerden keyin eki a`sir dawaminda arablarg`a qarsi gu`resip o`zinin`
azatlig`in qorg`ag`an. Lekin arablardin` olar menen kelisim jasawi menen 960 jili eki juzmin`
shatirdan ibarat ko`shpenliler jalpilama islamdi qabil etken. 
Onnan keyin musilman tu`rkleri kafir bolg`an tu`rklerge qarsi gu`resken. Bul haqqinda Maxmud
Qashqariy zamaninan qalg`an minanday gapler bar: «Rasulullax Mirajg`a shiqqanda payg`ambarlar
arasinda bir kisini tanimapti. Jabrailden onin` kimligin sorapti. Ol onin` payg`ambar bolg`aninan keyin 
333 jildan son` Tu`rkistandi dinimizge baslawshi Sobun Bograxannin` ruwxi ekenligin bildiredi. 
Payg`ambar jerge kelip og`an duwa qiladi». Haqiyqatinda tariyxta Bogra xan hu`kimdar bolg`anda
islam dini Tu`rkistanda ken`nen en jayg`an. Ol toqsan alti jasina shekem yag`niy o`lgenshe qilish 
penen Amudar`ya boylarina deyin, Qubladan Hindistang`a sheyin, arqadan Qara qurumg`asha
bolg`an territoriyalardag`i kafirlerdi islam dinine kirgizgen. 
Maxmud Qashg`ariy tu`rklerdin` islamiyatqa qatti baylang`anlig`ina juda isengen islamiyat 
da`reklerinde «Menin` tu`rk isimli Shig`ista jaylasqan bir a`skerim bar. Eger bir qa`wimge
g`a`zeblensem olardi solardin` u`stine jiberemen» degenin keltiredi. 
Tu`rkistan u`lkesi haqqinda Faxratdin Mubarak Shax (XII a`sir) Chinnan (Kitaydan) Rum
u`lkesine deyin Arqanin` muzli jag`alarina deyin sozilg`an barliq u`lkeler Tu`rkistandur. Jer ju`zinde
Tu`rkistannan biyik ma`mleket joq» dep keltirse XIII a`sirdegi belgili geograf Yaqut «Jer ju`zinin`
to`rtten bir bo`legi bul Tu`rkistan u`lkesi» . Sol Mu`ba`rek shax arabshadan keyin tu`rksheden 
go`zzaliraq ha`m saldamliraq til joq. Qa`dim zamanlardan beri a`mir ha`m komandanlardin`
ko`pshiligi tu`rkdur. Da`wlet, hamal, altin ha`m kumis ha`m pu`tkil xaliq olardin` xizmetindedur.
Xaliqlar tu`rklerdin` dawleti sayasinda izzet-ikram qiling`ani ushin bu`gin buring`idanda ko`birek
tu`rkshege qiziqsinbaqtadur». 
Tu`rkler o`zinin` shart-sharayatina baylanisli hindistanliqlarg`a qarsi rawishte uristi guna emes 
ba`lki a`det ha`tteki sauap dep esaplag`an. Dastanlarda ko`rsetkendey Og`iz xan ma`mleketti
balalarina tapsirg`anda «A`y ullarim! Men qartayip qaldim. Ko`p uris qildim. Ko`k 
–
Tan`irge bolg`an
burshimdi atqardim» degen eken. 
Tu`rklerdin` bunday qu`diretliligine tiykar bolg`an sebep onin` dini ha`m manauiyati edi. 
Tu`rkistan X a`sirde toliq islamiyatqa kirdi. Soni aytiw kerek Tu`rkler islamg`a basqa milletler 
siyaqli zorliq penen emes tiykarinan o`zlerinin` qa`lewi menen o`tti. Bunin` sebebi eski tu`rk dini
tan`irshiliktin` tiykarg`i aqidalari islamg`a juda jaqin ekenligi. Siriyali Mixayldin` pikiri boyinsha 
«Tu`rk milletinin` a`zelden bir Tan`irge isengenligi islamdi qabil etiwge sebep boldi» dep ko`rsetedi. 
1
Усмон
Туране
Туркия
халыклары
мафкураси
Чулпон
нашриети
1995 
жыл
102 
бет

---

79 
Gerodottin` aytiwinsha tan`irshilik tarixi bizin` eramizdan burin XI a`sirge barip taqaladi. Xunlar
da`wirinde «Tan`ri» tu`sinigi aspandi ulig`laudi bildirgen. X a`sirdin` birinshi yariminda og`uzlarg`a
ziyaratqa kelgen xalifaliq elshi Ibn Fadlen: «Tu`rklerdin` birinin` basina bir mashqala tu`sse ol basin
joqari ko`terip «Tan`ir bir» dep dawa etedi» deydi. Belgili Mongu xan o`zinin` ken`esinde «Biz tek bir 
g`ana Tan`rinin` barlig`ina, onin` sayasinda jasap atirg`anlig`imizg`a ha`m onin` ha`miri menen
o`letug`inlig`imizg`a isenemiz» degen.
Orxan jaziwlarina qarag`anda haqan ha`m bekler o`liwi menen olardin` ruxlari qusqa qusap ko`kke
Tan`rinin` janina ushadi dep qabil etilgen. Bizde Sulayman Baqirg`aniydin` kishi balasi Sultan Ubbi
a`kesine o`kpelep kepterge aylanip ketti degen a`psanalarg`a bul tu`siniklerdin` ta`siri tiygen boliwi da 
itimal. 
Tan`irshilikte payg`ambarlar, muhaddes kitaplar,perishte kibi tu`sinikler bolmag`an. Tek Orxan
jaziwlarindag`i Umay ta`ripi o`zine itibardi tartadi. Onda qaqanlardin` analari Umayg`a uqsatiladi.
Maxmud Qashg`ariy Umaydi ana qarnindag`i balalardlin` qorg`awshisi retinde su`wretleydi. Al 
bizin` fol`klorimizda Umay ana analardin` piri retinde keltiriledi. 
Tan`ri dininde belgili bir ibadatxanalar bolmag`an. Biraq adamlar bayram, ma`resimlerde ha`m 
basqa paytlardi shin ju`rekten ko`kke qarap duwa qilg`an. Misali Chingisxan Xorezm imperatorina 
qarsi urisqa kirer aldinda bir to`be u`stine shig`ip, basin aship qamarin moynina baylag`an halda
betin topiraqqa basip u`sh keshe, u`sh ku`ndiz jen`isti beriwin sorap Tan`irge duwa qilg`an.
Xalqimizdin` o`tkenlerine qarasaq bizin` ata-babalarimizdi moynina ala jip salip qudayg`a
tabiniw ku`ni keshege deyin a`sirese Uatandarliq uris da`wirinde ko`birek ko`ringeni belgili. Sonday-
aq bizin` belgili shayirimiz Berdaqta: 
«Ala jip salip moynina, 
Ko`z jasi tolip qoynina, 
Tu`sip sayilliq jolina, 
Bir neshsheler o`tken eken» dep bildiredi. 
Ol dinde shamanlardin` («porxanlardin`») roli ku`shli bolg`an 
Iran tariyxshisi Juvayniy «Shamanlardin` so`zi ha`m duwasi menen shaxzadalar qatti esaplasadi, 
olardin` pikirlerin esitpesten bir iske kirispeydi. Shamanlar kesellerdide daualaydi» dep ko`rsetedi. 
Tu`rkler shamanlardin` Tan`iri menen mu`na`sibetke bolatug`inlig`ina isengen. Ol haqqinda Rashiddin 
Shing`is qasindag`i Tab Tan`ri laqabindag`i ko`kshenin` - tauda jalan`ayaq, jalan`bas, ha`tte tir 
jalan`ash ju`retug`in shamannin` ko`kke shiqqanlig`in ha`r sapar Shingisxan qasina kelip Tan`rinin`
ku`shliligin ha`m onin` du`n`ya hu`kimdari bolatug`inlig`in ko`rsetip turg`an dep bayanlaydi. 
Sol Juvaniy komlardin` («shamanlardin`») keleshekten xabar beretug`inlig`in ku`shin ayta kele
olar ay ha`m quyashlardin` tutiliwin aldin ala xabarlaydi dep bildiredi.
Ko`k - tu`rklerde otqa tabiniw juda a`hmiyetli orindi iyelegen. Olar shet ellikler aymaqqa kelse
xannin` aldina kirip atirg`anda shamanlar ta`repinen eki ottin` arasinan tazalanip o`tetug`in bolg`an. XI 
a`sird grek elshisi Zemarkos ko`k tu`rkler shegarasina solay etip kirip kelgenin ko`rsetedi. P.Garpini 
Altin Orda hu`kimdari Batiy xan aldina kirip atirg`anda eki otta arasinan o`tkizetug`inlig`i ha`tte
marhumnin` zatlarin da`slep otti tazalaytug`in onnan son` qollanilatug`inlig`in aytadi. 
Demek bizin` ku`nlerimizge deyin jetip kelgen kelinlerdi ottan atlatiw, awiriwlardi ot penen
alaslaw, sol Tan`irge isenim da`wirinen qalg`an sarqitlar bolsa kerek. 
Al shamanlar bolsa bizin` elimizde auiriwlardi emlewge ha`m jin-jipirlardan tazalawg`a xizmet
etkenligi ku`ni keshege deyin bolg`anin bizin` 2005-2006 jillarinda Qaraqalpaqstannin` arqa 

---

80 
rayonlarinda bolg`an etnografiyaliq ekspeditsiyalarimizdin` materiallarinda ushirasadi. A`sirese onda
Jumaniyaz porxannin` ha`reketleri xalqimizdin` esinde elege deyin qalg`an. 
Belgil ilimpaz, jaziwshi Qalli Ayimbetov o`zinin` «O`tken ku`nlerden elesler» degen miynetinde 
«Porxan keldi» degen a`n`gimesinde «Ayag`i jalan`ayaq porxan u`yinde qa`ste adami bar bir 
shan`araqqa kelip awiriwlardi jiynadi. Keshke taman zikir saldi. Porxannin` jaralang`an tu`yedey 
baqirg`an dawisi ha`mmeni tik ayaqqa turg`izdi.
Porxan bir waqitta sekirip u`ydin` shan`arag`ina asildi. Auzinan ko`bigi ag`ip baqirip ha`r kimge 
bir da`pinip ju`rdi. Porxan qatar otirg`an hayal-bala shag`alardin` arqasina shappat penen urip jiberdi. 
Sonda olar esinen auip talip qulap qaldi. Ekinshi ret barip jaurinlarina shappat penen urg`anda qulap
jatirg`anlar esi enip orinlarinda g`azday qatarlasip otirdi. Azanda qatinlar na`wbet penen kirip 
porxang`a qolinin` tamirlarin uslatip, auirg`an jerin aytip ko`rgen tu`slerin jortti. Jiynalg`an ko`pshilik 
porxandi maqtap, o`zlerinin` irza bolg`anin aytip atag`anlarin berdi. Porxanda olarg`a patiyasin berip 
tez jazilatug`inin aytip jolg`a tu`sti. Auildin` balalari porxannin` izinen ta`wiraq jerge erip barip
qaldi
1
».
Tu`rkler arasinda jamg`ir ha`m qar jawdiriwg`a baylanisli isenimler ha`m iskerlikler ko`p bolg`an.
Qitay da`reklerine qarag`anda tu`rkler g`ayri tabiyiy ku`shlerge hu`kim etip, qa`legen payitta shamal 
estirtip ha`m jamg`ir jawdiratug`inin xabar beredi. Xunlar dushpanlardin` u`stine qar, dauil, jamg`ir, 
boran jiberip onin` ja`rdeminde jen`iske erisken. Oni «Yada tasi» dep atag`an. 
Bul ha`diselerdi arab xalifalari esitip hayran qalg`an. A`sirese Amir Ismail Ibn Axmad (892-907)
tu`rklerge qarsi urista bul ha`dislerge kimde kim isense kufr bolatug`inlig`in aytip eskertken. Lekin 
erten`ine aytilg`an waqitta taw u`stinen bir qara bulit ko`terilip, guldirmama guldirlep, qaran`g`i
tu`sken. Bul daxshatli uaqiyani ko`rip Amir Ismail attan sekrep tu`sip Allag`a jalbiring`an. Biraq
bultlar bular turg`an to`be u`stine kelip sheleklep quyg`an ha`m olar qashiwg`a majbur bolg`an
1
» 
Maxmut Qashg`ariy Tu`rkler «Bir tas penen (Yay-Yada) menen qaramat qiladi. Shamal ha`m
jamg`ir shaqiradi. bul ken` taralg`an bolip mende onin` guwasi boldim» deydi. 
Arab Muhammed ibn Xusayin at Tu`siy: «Tu`rklerde tu`rli ren`de Yay (jay J.B.) tasi bolip ol arqali
jamg`ir, dauil ha`m qar jawdiradi. Oni basqariwshilardi «Yotshi» deydi. Yotshilar arasinda sonday 
adamlar bar olar qishlaqtin` bir ta`repinde qar jawdirsa ekinshi tamaninda quyash jarqirap turadi. 
Tu`rkler bunday taslardi sawashqa ju`riwde o`zleri menen alip ju`redi ha`m olar ja`rdeminde jen`iske 
erisedi
2
» deydi.
Xorezmshax a`skerlerinin` tiykarg`i bo`legin qurag`an qan`lilar arasinda usi iskusstvonin` iye
bolg`anlar bolg`an. Oqtay qoqan bir safarda bir shamang`a yay (Yada) qiliwdi buyirg`an. Jaz
ortasinda qar ha`m jamg`irg`a joliqqan qitaylar daxshatqa tu`sken
3
.
Uliwma «Jay tas» haqqinda tu`sinik bizin` babalarimizda ushirasqanlig`ina bizin` dastanlarimizda
guwaliq beredi. Misali Qoblan dastaninda 
Aldimda ag`am joq edi, 
Keynimde inim joq edi, 
Qostar qilip o`zime, 
Qulaq salsan` so`zime, 
Sorap keldin` xan yem, 
1
К
.
Айымбетов
Откен
кнлерден
елеслер
Нокис
Каракалпакстан
2008 
жыл
31-32 
бетлер
1
Усман
Турон
Туркий
халыклар
мафкураси
Т
., 
Чулпон
нашриети
1995
йил
60
б
2
Булда
сол
китап
61 
бет
3
Булда
сол
китап
62 
бет

---

81 
Jay tas degen tasin`di» degen qatarlardan ko`rinedi. Al samaldi shaqiriw, jawindi toqtatiw tuwrali 
ha`r tu`rli ko`rinisler, soraniwlar qaraqalpaqlar arasinda «Qamis basi qaltirawiq, Jeken basi jaltirawiq, 
Aydar, Aydar kishit dep shaqiriwlar, «Jauma ku`nim jauma», Men atamnin` tung`ishiman, Qazan 
qirg`an qirg`ishiman» degen ha`m tag`i basqa ko`rinisler sol tu`riklerdin` «Jay tas» tu`siniginin`
qaldiqlari boliwida itimal. 
Tu`rklerde o`z jurtina sadiq boliw, uatan tag`diri ha`m og`an muhabbat juda joqari ha`m basqa 
xaliqlarg`a u`lgi bolg`an Eski tu`rk dinine baylanisli «Tu`rk tan`risi» tu`rk milletinin` qorg`awshisi
boliwi menen birge tu`rk jurtlari, a`sirese tawlari bulaqlari suwlari, ata-babalardin` mazarlari ha`m
xatiralari muhaddes bolip, ruxlaniwdin` xizmetin atqarg`an. Olardi ku`n hu`kimetinin` hu`kimdari 
Metenin` «Topiraq millettin` ildizidur oni qalay bersin» degen so`zi watan ta`g`dirin tu`rklerdin` 
erteden-aq ardaqlag`anlig`in ko`rsetedi.
Tu`rklerdin` qitayg`a bag`ing`an da`wirinde qitay da`reklerinen tabilg`an Ishpara xannin`
to`mendegi so`zleri ibratqa ilayiq «Ulimdi sarayin`izg`a jiberip atirman. Ol Sizge ha`r jili shig`isi
hasil atlardi aparajaq. Men erte kesh ha`mirin`izge tayarman. Biraq kiyimlerimizdin` aldin ashiwg`a
buring`i kiyimlerimizdi sheshiwge, tilimizdi o`zgertiwge ha`m sizin` zan`larin`izdi qabil etiwge
kelsek, bizin` urp-a`detimiz juda erteden bolg`ani sebepli og`an jasaratim jetpeydi. Bizin`
milletimizdin` qa`lbi birdur» degen eken. Sonday-aq bizin` xalqimizdin` ataqli da`stani «Alpamista»
Baysari baydin` qalmaqlarg`a ko`ship kelgennen keyin Tayshaxang`a barip: 
Zakat desen` bereyin, 
Salg`art desen` bereyin, 
Dinimdi buzba xan ag`a, 
Jurtin`da dauran su`reyin» degen talabina juda uqsas. 
Tu`rk xanlari Qutlug`, onin` inisi Qapaxan ha`m balasi Bilge qitaylarg`a qarsi on eki marte uris
aship o`zinin` watanin o`zligin saqlag`an. Bunin` sebebi tu`rklerdin` joqari manauiyatlilig`i edi. 
VIII-IX a`sirlerde Budda dininin` ta`siri ku`sheygen gezde Bilge qaqan (716-734) Urxonda Budda 
dinine ibadat quriw ma`selesinde o`zinin` aqilli uaziri ha`m qayin atasi Tunyuquh penen oylasqanda: 
«Ol dinler insanlarg`a jumsaqliq, kishilik etetug`ini ushin olar tu`rklerdin` turmis ta`rizine ha`m jauinger
ruxina jat ekenligin ha`m oni qabil etiw natiyjesinde ha`dden ziyat ko`p sanli kitaylarg`a qarsiliqta 
jen`ilip qaliw mu`mkinshiligin bildirgen. Xan bul danishpannin` maslahatin duris dep tapqan. 
Keyin Bilge qaqan bag`inishli da`wirde o`tkere almag`an kitay ta`siri haqqinda bilay degen «Chin
milleti shiriyn so`z ha`m jumsaq mal (ta`wir) arqali uzaqtag`i qa`wimlerdin` keuillerin almaqshi 
boldilar. Lekin aqilli insanlardi ba`ribir alday almadilar» degen. 
Tu`rk xalqi milliy ma`deniyatin, nizam ha`m da`stu`rlerin muhaddes bilip juda qatan`liq penen
qorg`ag`an. 
Tu`rkler a`skeri bilim, ta`rbiyada jetiklik usillari ha`m bekkem ta`rtip sharapatinda a`yyemgi Orta 
a`sirlerde jan`a da`wir baslarinda du`n`yada u`stemlikti qoldan bermegen. 
Al, tu`rklerdin` tariyx maydaninda jahan ha`kimiyati ideyasi menen shig`iwi da`slep onin` tek 
ruwxiy biyikligi g`ana emes, al onin` a`skeriy quwati menen de edi. Onin` materialliq tarawda ku`sh 
arttiriwinda ko`zge tu`sken da`slepki tiykar at eli. 
Xunlar da`wirinen baslap tu`rkler o`mirlerin at u`stinde o`tkergen. at u`stinde awqatlang`an 
(Bizdegi at u`stine keldim, tu`speyin» degen so`z balki sonnan bolar), qimiz ishken, urisqa jadil
qatnasqan. Shininda da attan birinshi bolip uris qurali sipatinda paydalang`an ha`m atli a`skeriy 
ku`shlerdi iske asiriw Orta Aziyadag`i tu`rklerdin` iskerligi edi. Tu`rkler-xunlar du`n`yada birinshi 
bolip er-juuen, zangi-dizgin siyaqli anjamlardi shig`arg`an. Sonin` menen birge atli a`sker ushin 

---

82 
molshellengen shalbar, belbeu, ayaq-kiyimnin` payda boliwi da tu`rklerge baylanisli. Sonin` menen 
birge uzin qilish paydalang`an. At ha`m qural tu`rklerdin` ku`shin, quwatin arttirip du`n`yani iyelewge
tiykar etken. Bul da`wirde qitaylar atti tek arbag`a g`ana qosa alar eken. Tu`rklerdin` atli a`skerlerinin`
tezlik hu`jimge ko`shkende olardin` qarsiliqlari sharasiz qalatug`in bolg`an. 
Tu`rklerdin` tosattan qiling`an hu`jimleri ha`m onin` o`zine ta`n usillari arqali ha`r qanday quwatli
dushpanlardi da kunpayakun etken.Sonin` ushinda orta a`sirler dereklerinde tu`rkler «Dauilday birden
payda bolip qus siyaqli birden ko`zden g`ayip boladi» dep tu`sindirilgen. 
Na`tiyjede bul ta`sirlerden qitaylar o`zlerinin` ken` kiyimlerinen ha`m kelte qilishlarinan uaz 
keship, tu`rklerdin` atqa miniwin u`yrenip, uzin qilishlardan paydalang`an, er- turman ha`m 
jauingerlik kiyimler jasawdi u`yrengen. 
Evropalilar bolsa atqa miniudi tek xunlardin` qol astinda jasaw sharapatinda u`yrengen. Uliwma 
xunlardin` batistag`i tiykarg`i sebeplerinin` biri usi atli a`skerler edi. 
Tu`rkler basqalarg`a materialliq ma`deniyatti taratip qoymastan ruwxiy ma`deniyattida en 
jaydirg`an. 
Tu`rkler urisqaq millet bolg`anliqtan o`zleri menen birge shatir- hammam ha`m tayar
keselxanalardi o`zleri menen birge alip ju`rgen.
Rimliler shatir-hammamdi tu`rklerden u`yrengen ha`m qon`silarina taratqan. Tu`rkler ko`ylek 
kiygen waqitta rimliler ha`tte ishkiyimlersiz ju`rer eken. Ol da`wirde eski grek ha`m islam dun`yasinda
murin tazalaw oramali bolmag`anda M.Qashqariydin` aytiwinsha tu`rkler «Murin tazalaw ushin kisege 
jipek mata parshalarin salip ju`rer edi» dep bildiredi.
Bular tu`rk babalarimizdin` du`n`ya tariyxinda iz qaldirg`an a`skeri qu`direti, insaniyliq kelbeti, 
manauiy baylig`inin` joqari bolg`anlig`in ko`rsetip bizin` milliy ideyamizg`a aziq boladi ha`m jaslardi
jauingerlikke, uatanparuarliqqa ha`m kamilikke u`yretiwde tiykarg`i dereklerdin` biri bolip esaplanadi. 
A`debiyatlar 
1. I.A.Karimov Joqari manauiy
–
jen`ilmes ku`sh N., Qaraqalpaqstan 2008 
2. Ayimbetov Q. O`tken ku`nlerden elesler N., Qaraqalpaqstan 2008 
3. Mirza Ulig`bek To`rt ulis tariyxi T., 1994 
4. Rashid-ad-din Sbornik letopistey M., 1952 
5. Akademik V.V.Bartol`d Tom 5 M Izd Nauka 198t
6. Usmon Turon «Tu`rkiy xaliqlar mafkurasi» T., Chulpon 1995 
7. Bazarbaev J Milliy ideya 
–
bizin` ideyamiz N., Bilim 2003
8. Bazarbaev J. Ruwhiyatimiz marjanlari N., Bilim 2008 

---

83