Milliy ideologiya

Avesto»bizin`de o`zligimizdin` deregi. 
I.A. Karimovtin` «Bul du`n`yada insanlar jasaydi eken, onda olar o`zlerinin` a`yiemgi ata-babalarinin` 
ta`g`diri menen, olardin` turmis qa`lbi ha`m da`stu`ri menen, olardin` sezimleri ha`m bastan 
keshirgenleri menen barxama qiziqsinatug`in boladi, olar haqqinda barinsha ko`p biliwge umtiladi» 
degen danaliq so`zi «Avesto» kitabinin` «ten`i tayi joq ayriqsha baxag`a iye mag`liwmatlar deregi» 
ko`rsetpesi tiykarinda na`zerge tutiladi. 
«Avesto - o`mirge jol ko`rsetkish» dep atalg`an miyras, bunnan derlik ush min` jil burin bizin` 
u`lkemizde payda bolip ulli ma`deniyat, joqari ruwxiyliq tiykarinda du`n`yada birinshi ret jaqsiliq ha`m 
jamanliqtin`, miyrimlilik penen jawizliqtin`, bilimlilik penen madiniyatliqtin` adamzat rawajinda 
a`xmiyetin ko`rsetip bergen sharafatli kitap. Bul insaniyatti aqillandirg`an miyrastag`i ag`rtiwshiliq 
ha`m turmisliq tu`sinikler, ko`z-qaraslar, du`n`yag`a «ilim nurinin` Shig`istan taralg`anlig`in», sonin` 
na`tiyjesinde bul kitap Shig`is bilimlerinin` tiykari g`ana emes, al batistag`i ellerdin` ha`r qiyli 
ilimlerinin` rawajlaniwina ha`m ta`sir etken. 
Bizin` ata-babalarimizdin` danalig`inan, aqil-uqibinan, a`sirlik ta`jriybesinen do`rep, on eki min` o`giz 
terisine altin siya menen jazilg`an, bul «Avesto» dep atalg`an otiz eki kitapta olardin` a`dep-
ikramlilig`inin` joqari da`rejesi, ruwxiy ku`shinin` bekkemligi sa`wlelenip, ol ulli ma`mlekettin` 
ideyaliq bayrag`i waziypasin atqarg`an. A`lbette bul tariyxiy miyras, altin g`a`ziyne, juda uzaq jollardan 
qiyin sinawlardan, awir qisiwmetlerden o`tip bizin` ku`nlerimizge jetip, o`zlerimizge qaytqan. 
I.A.Karimovtin` ko`rsetkenindey bizin` elimizge «kim qilish penen kirip kelse, sol birinshi ret ten`i tayi 
joq usi kitapti joq etiwge uring`an. Solay etip xaliqti onin` tariyxinan ha`m yadinan ayirg`isi, onin` erik-
iqirarin basip taslag`isi kelgen». 
Na`tiyjede zorliq, zaman qiyametleri, xaliqlardin` natinishlig`i u`zliksiz jawgershilikleri, xaliq bilgen 
ha`m do`retken «Avesto» kitabinin` tilin «Oli» tillerdin` qatarina aylandirg`an ha`m bizlerden 
bo`lekletken. Keshegi ken`es da`wirinde de bizler zardushtilik dininin` ha`m onin` muxaddes kitabinin` 
bizge qatnasi joq a`piwayi bir otqa tabiniw dini eken dep tu`siniw menen sheklengen edik. Ol waqitta 
«Avesto» siyaqli muqaddes kitaptin` du`n`ya ju`zlik a`xmiyeti haqqinda, bizin` xaliqlarimizdin` bul 
danaliqtin` payda boliwindag`i qatnasi ha`m onnan ta`lim-ta`rbiya alg`anlig`i haqqinda oylawg`ada 
bolmas edi. 
«a`rezsizlik na`tiyjesinde bul muxaddes kitaptin` o`zimizge qaytip onin` Xorezmde 2700 jillig`inin` 
pu`tkil du`n`ya ju`zinin` ja`miyetshiliginin belgilewi, bugign ku`ni onin` insaniyattin` ruwxiy-ma`deniy 
turmisinin` ajiralmas bo`legi ha`m ta`rbiyanin` quralina aylang`anlig`i, oni do`retiwshilerdin` a`wladlari 
bolg`an bizlerdi de so`zsiz shadlandiradi. Kitaptag`i babalarimiz islep shiqqan ha`m paydalang`an o`mir 
filosofiyasi yag`niy, jerdi muxaddes, tek jaqsiliqtin` deregi dep tastiyiqlap suwdi azizlep oni 
pataslag`andi qatti ayip dep esaplap, hawanin` tazalig`i basli qag`iyda dep belgilep, shan`araqti el-jurt 
parawanlig`inin` ko`rsetkishi, quyashti jerdin` jaqtilig`i, rawajdin` xa`melge asiwinin` girewi, janip 
turg`an ot insannin` barliq islerin jo`nlewshi ha`m iske asiriwshi qurali dep da`lillewler ha`m onin` 
xalqimizdin` arasina taraliwi bizin` oni teren`irek biliwimizge ha`m paydalaniwimizg`a, solay etip 
ruwxiy kamallig`imizdin` o`siwine qizmetin qoyiwg`a ma`jbu`rleydi. 
«Avesto»da ko`rsetilgen Gumata-jaqsi pikir, yag`niy haq niyetlik, Gugta-jaqsi so`z, Gvarista-jaqsi is, 
bizin` babalarimizdin` ruwxiyati retinde, a`sirler boylap basshiliqqa alinip munasibet o`lshemi ha`m 
tatiwliq ko`rsetkishi bolg`an. 
Xalqimiz «Avesto»nin` ta`sirinde ha`mme waqit insanlardi jaqsi pikirde niyet etiwge u`ndegen, aqil 
menen is alip barip, tatiw jasawg`a, basqalardan jaqsiliq ku`tiwge shaqirg`an. Sonliqtan olar «Niyetin` 

---

62 
joldasin`», jaqsi niyetli pikir jaqsiliqqa alip keledi, jamanliqti oylay bersen` jamanliqqa ushiraysan` dep 
u`yretip «jaqsi niyet yarim iris» ekenligin tastiyiqlag`an. 
Jaqsi so`z bolsa, jilag`andi jubatiw, so`zdin` turaqlig`in, jaqsi so`z benen xa`mel qilip miyrim-shapaatli 
boliwdi tu`singen. Sonliqtan xalqimiz «Jilli-jilli so`ylesen` jilan ininen shig`adi», «So`zi suwiqtin` o`zi 
suwiq», «Biyday nanin` bolmasa, biyday so`zin` joqpa edi» dep so`zdin` pakizeligine ulken itibar 
bergen. 
Jaqsi isler degende insandag`i jaqsi pikir ha`m jaqsi so`zlerdin` is ju`zinde ko`riniwi, haq niyetli 
ha`reketler menen mu`ta`j ha`m qa`wip astinda qalg`ang`a mexriybanliq, ja`rdem beriw, adam baxiti 
ushin gu`resiwdi, so`zi menen isinin` bir boliwin tu`sinip, «Xasli buziq adamnin` isi bolmas so`zin`dey, 
xasli qiysiq ag`ashtin` ko`len`kesi o`zin`dey» dep uyretken. Uliwma alg`anda bul ma`selede «Men jaqsi 
pikir, jaqsi so`z, jaqsi iske shan-shauket bag`ish etemen» degen Axura Mazda qudayinin` so`zi 
qaraqalpaqlar arasinda teren` tuyg`ida ornalasqan. Babalarimiz arasinda suwdi qa`sterlew «Suw joq 
jerde o`mir joq», «Suwg`a tu`kirme» degen nasiyxatlari, sonday-aq jerdi, hawani pataslamaw ushin 
marxumnin` su`yegin ayriqsha sandiqlarg`a salip saqlaw, olardin` u`lkemizdegi arxeologiyaliq 
ekspeditsiyalarda assuariy tu`rinde ko`plep tabiliwi, «Avesto»g`i suwdi patas gu`zege quyg`andi, jerdi, 
hawani pataslag`andi du`rre menen jazalag`an qatan ta`rtibinin` qaldiqlari dep oylawg`a boladi. 
«Avesto» Nawrizda dun`yadag`i jaqsiliqtin` qaytadan jan`alaniwi, ta`biyattin` tiriliwi, qayirliliqtan 
bastayin desen` muxaddes islerdin` tiykari retinde joqari bahalaw oni bayramlawg`a tapsirg`an. A`sirese 
bizin` a`zelden diyxanshiliq penen shug`illanip «Diyxan atani pir» tutqan «Diyxan ata napesi bar 
jerinde» dep gimnimizde aytilatug`in diyxanshiliqti qa`sterlegen da`stu`rimiz usi «Avesto» dan miyras 
bolg`anlig`i, biykar emes. Ondag`i «A`lem go`zzalig`i diyxannan, kim jerge daxil eske, ol adamiyliqqa 
iman keltiredi» degen so`zleri, bizin` babalarimizdin` sanasinda en` sawapli is, qurg`inliqtin`, 
parawanliqtin` tiykari retinde ma`n`gige qalg`an. 
«Avesto» da insandi ta`biyattag`i en` joqarg`i maqluq retinde baxalap, og`an jerdegi barliq na`metlerdi 
a`lpeshlewdi, olarg`a ja`bir bermewdi tapsirip, onin` muxaddes waziypasi dep belshilegen. Xaywanlardi 
asiraw, a`sirese iytke qayirqomliq, og`an ushin o`tkir su`yek yamasa issi awqat bermeslik eskertilgen. 
«Iytke issilay awqat bersen`, onin` qulag`i geren` boladi» degen ibaratli so`zde sonnan qalsa kerek. 
Xalqimizda otti qa`sterlew, shan`araq basshisinin` «otag`asi» dep ataw, ot penen emlew, ottan atlatip 
tazalandiriw, tu`tin tu`tetip palakatta quwiw siyaqli qa`zirge deyin ushrasatug`in a`detler «Avesto»da 
ko`rsetilgen. Zardushlik dininde otti qa`sterlew, oni kunnin` jerdegi bir bo`lekshesi, adam baxitinin` 
deregi ha`m qudiretli kush dep esaplap, og`an tabing`anliqtan oni otqa tabiniwshiliq dininde dep atag`an. 
Bizin` xalqimizda ko`p taralg`an adam atlarinda Oraz, Orazbay, Orazgul, Orazniyaz, Orazimbet, degen 
isimlr a`dewir ushrasadi. Lekin ondag`i «Oraz» degen so`zdin` ma`nisi ne
degen sorawg`a juwap 
tabiw mushkil. Biz og`an juwapti qaraqalpaq, qazaq so`zlerinen taba almadiq. Mu`mkin ol so`z «Oraza» 
degen so`zden shiqqanda bolar. Olay desek o`zbekshe so`zlikte «Oraz» so`zi «eskergen kitabiy so`z» 
bolip ol «kelbet» degendi an`latadi dep jazilg`an. Al qaraqalpaqlar adamnin` tu`s ko`riwine baylanisli
«Ot-oraz, suw-qorliq» dep jorig`an. Bul so`z mumkin zardushtiliktin` otti qa`sterlewi menen baylanisli 
jaqsiliqtin` deregi Ot-oraz degennen shiqqannan siyaqli. Al adamzat tariyxinda ot penen suw ha`mme 
waqit qarsiz bolip ko`ringen. Otqa degen sonday hu`rmetke baylanisli babalarimiz balalarinin` isimlerin 
jaqsiliqtin` deregi, yag`niy «Otqa bay-Orazbay», «Ottin` guli- Orazgul», «Ottin` siylig`i-Orazniyaz», 
«Ot kelbetli- Orazimbet» x.t. degendey ilayiqli atlardi qoymadima eken degen pikirinde jani bar. 
Yamasa zardushtiyliktin` joqarg`i qudayin Shig`is tillerinde «Uramazda» depte atag`an. Olay bolsa 
«Oraz» so`zi zardush qudayininn` ati menen de baylanisli boliwi itimal. Sonday-aq «Otar», «Otarbay» 
degen adam atlarinin` ko`plep ushrasiwi «Avesto» menen unlesedi. Onda «Axura Mazda a`lemnin` 

---

63 
iyesi, onin` ko`zleri quyash, aspandag`i juldizlar onin` lipasi. Otar (ozar) degen uli alaw (ot), xatinlari 
bultlardan jawg`an jamg`irlardur» dep ko`rsetilgen. Sonday-aq «Otardi» alawdi qorg`aytug`in ilax 
(quday) depte keltiredi. Avestoda Axura Mazdadan Zamini ha`mmeden ko`re baxitliraq bolg`an 
du`n`yada ekinshi jay qaysi
« dep sorag`anda ol «Uy biykesi baxtiyar, perzentleri shadiman, 
ha`miyshe alaw gu`rildep turatug`in uy» dep juwap bergen. Demek uydin` basshisin, «Otag`asi» dep 
tu`siniw «Otin` o`shpesin» degen tileklerde sol zardushtiylik penen baylanisli. 
«Avesto» da qurbanliqta, sadaqalarda soyilg`an mallardin`, gellesin hu`rmetli adamlarg`a tartiwdi 
tapsirg`an. Olay bolsa soyilg`an mallardin` gellesin ritual retinde jasi ullilarg`a, belgili kisilerge, 
ullamalrg`a, ishan-axunalarg`a tartiw ha`m onnan jaqsi niyetke qaratilg`an so`zlerdi esitiw 
qaraqalpaqlardin` atayi-babayi qa`dimiy a`deti retinde zardushtlik dininen olardin` sanasina sindirilgen 
da`stu`r ekenligine guman qaldirmaydi. Sonday-aq qa`zirge deyin qaraqalpaqlar arasinda qurbanliqqa 
soyilg`an maldin` etin u`lestiriw zardushtliktegi «Qurbanliqqa shaling`an maldin` go`shi ibadattan son`, 
ruwxaniylerge ha`m ibadatqa qatnasiwshilarg`a bo`lip berilsin» degen tapsiriqtin` orinlaniwi bolip 
esaplanadi. 
«Avesto»da tawipshilikke o`zgeshe itibar berilgen, tawipshilikti keseldi dawalaw o`neri ha`m uliwma 
sawliqti saqlaw a`disi retinde belgilengen. «Avesto»da dawalawdin` u`sh tu`ri ko`rsetilgen olar pishaq-
operatsiya arqali, o`simlik ugitlari arqali ha`m so`z arqali emlewler eken. Birinshi ta`wip Trita degen 
shipakerge Axura Mazda aspannan on min` shipabag`ish o`simlikler jibergen. Avesto tekstlerinen malim 
boliwinsha ol da`wirden adamlardi shipabag`ish ugitlar arqali bezgek, qishima keselliklerinen emlegen. 
Jilannin` za`ha`rinen saqlawdi bilgen. Onda ha`tteki ta`wipke haqi to`lew mug`darinda belgilengen. 
Vandidot dep atalg`an onin` bir kitabinda shan`araq basshisi awir jaraqattan operatsiya menen 
dawalansa ta`wipke siyir yamasa o`giz, al uriw yaki el ag`asin dawalasa at jegilgen arba beriwdi 
belgilegen ha`m bunday xaqi to`lew bizin` xaliq arasinda ko`plep ushirasqanlig`i tu`rli dereklerden 
belgili. 
«Avesto»da nasildin` pa`kligine, shan`araqtin` mazmunlig`ina o`zgeshe itibar berilgen. Onda ag`a-
qarindas, tuwisqan, ag`ayinlerden quda boliw ju`da` qaralang`an. Uya ha`m neke jaratiwshinin` talabina 
mas kelgennen keyin g`ana du`ziledi. Sonliqtan oni buziw qadag`an dep belgilengen. Bizin` 
xalqimizdin` «Neke aspanda qiyiladi» degen so`zide sonnan qalg`an bolsa kerek. Egerde jan uyada 
a`depsizlik ju`z berse, buziqshiliq ushirassa ayiplilar du`rre menen jazalaniwi tiyis bolg`an. Bilkastan 
erge shiqpay ju`rgen qizdi, qapqa salip du`rrelegen. Shamasi «qapqa salip sabasan`» degen xalqimizdin` 
gapide sonnan qalg`an bolsa kerek. Al bilkastan uylenbey ju`rgen jigittide eli du`rre urip jazalag`an 
ha`m beline temir qamar baylap ju`riw tapsirilg`an. 
Xaliqtin` tili eldin` a`sirlerdegi sirin ashiwg`a, tariyxin bildiriwge xizmet etetug`in ten`i tayi joq hasil 
g`a`ziyne. Alimlardin` izertlewlerine qarag`anda da`slep «Avesto»nin` apsanalari, saltanatliq qosiqlari, 
uzaq jillar dawaminda Turan xaliqlari ta`repinen yadlap alinip aytilip kelingen. Keyinrek olardin` 
birikpesi retinde «Avesto» ju`zege kelgen. Ol Sogd ha`m Baktriya tiline jaqin grek jaziwi menen parpiya 
jaziwinin` qosilispasi tu`rinde payda bolg`an. Bul «Avesto» atamasi menen tariyxta qalg`an. Onin` tili 
bizin` eramizdin` min` jil burin aq so`ylew tili emes, al tabiniw tili xizmetinde qalg`an. 
«Avesto» kitaplari bizin` eramizdan VI-a`sir burin Akmaniyler diynastiyasi da`wirinde qa`dimgi parsi 
tiline eramizdin` III-a`sir burin Orta parsi tili bolg`an pekleviyge tarjiyma qiling`an. Lekin zardushlik 
ruwxaniylerinin` qolinda «Avesto» xatinin` nusqasi muxaddes jaziw retinde ha`mme waqit saqlanip 
kelgen. Arablar Irandi basip alg`annan keyin onin` ruwxaniyleri Xindistang`a qashqan. Bombey 
shaxarinde onin` jamaalari ha`zirgeshe «Avesto»nin` xasil nusqasin saqlap kelgen. Ol 27 tomnan ibarat 
bolip tek «Avesto»nin` barliq kitabinin` jetiden birisin quraytug`in uqsaydi. Frantsuz ilim izertlewshisi 

---

64 
Anketil` Dyuperon degen kisi zardushtilerdin` sol jamaasi arasinda jasap «Avesto»nin` tilin ha`m 
jaziwin u`yrenip oni 1771 jili tarjiymalap baspadan shig`arg`an. 
Adamnin` isimlerinin` manisinende tariyxti an`law, babalar turmisinan xabarlaniw, o`zlikti tu`siniw 
mu`mkinshilikleri boladi. Aytayiq xaliqlarimiz arasinda jiyi-jiyi ushrasatug`in «Auez», «Auezxan», 
«Auezjan» degen isimlerdegi «Auez» degen so`zdin` ma`nisi ne
Ol so`zdin` o`zi so`zliklerde 
ushiraspaydi. Ol eski so`zlerdin` yag`niy «o`li» so`zlerdin` qatarina jatadi. Al shin ma`nisinde «Auez» 
benen «Avesto» nin` baylanisi joqpa eken. Qaraqalpaqlarda ken` qollanip ju`rgen «Aues» so`zide 
Avestodan negiz almag`anba eken
Bizin` pikirimizshe babalarimiz «Auestoni» ma`n`gi bayraq etip 
onin` joqarida keltirilgendey ruwxiylig`inin` tiykari retinde qa`dirlegen bolsa, onda olar qalay ol 
muxaddes qubilisqa ha`wesi ketip, balalarina og`an baylanisli isimlerin qoymawi mu`mkin eken
«Avesto» da Da`wlet qusi haqqinda tu`sinikler ondag`i «xumiy» so`zin «qutli», «baxitli» dep tu`sindiriw
onnan miyras bolip qalg`an respublikamiz gerbindegi «quma qus» belgisi bizdin` elimizdin` 
mamleketshiliginin` to`rkini teren`de ekeni ko`rsetedi. Sonin` menen qatar bizin` dastanlarimizdag`i 
(Edige), awiz eki a`debiyatimizdag`i da`wlet qusi haqqinda pikirler babalarimizda zardushtlik dininen 
qalg`anin ko`remiz. Ajiniyazdin` «Quba qus» qosig`inin` ideyaliq mazmunida baxitti shaqirw retinde sol 
zamannan qalg`an tu`siniklerdin` bir ko`rinisi bolsa kerek.
Sonday-aq «Avesto»dag`i jer suw atlarida bizin` babalarimizdin` jasag`an jerlerine tuwra keledi. 
Aytayiq onda gezlesken «jurttin` qa`wimnin`» ati dep jariyalang`an say yamasa bizin` babalarimiz 
jaylag`an «Ata jurti Turkstandag`i jerge» yag`niy sayramag`a tuwra keledi. Al, «Turan» degen so`zde 
«Avesto»da «tura», «qoriqpas, baxadir» degendi an`latip, ondag`i jasaytug`inlar «tuwrilar» du`ziw 
adamlar, tuwri baratug`in bir so`zliler elati degendi an`latiwinin`da da bizge baylanisi aqildan alis emes. 
«Avesto»da Axrimannin` ziyaninan ha`mme waqit qorg`ap turatug`in tan` qalarliq baliqti «Qara» dep 
ataydi, ha`m ol so`z tan`qalarliq kushli, g`ayratli degendi an`latadi. Bizin` xaliqtag`i «Qara adamnan qan 
shiqqansha, sari adamnan jan shig`adi», «Qara ku`sh, qara miynet» degen so`zdi esapqa alsaq, onda 
«Qara» so`zi ha`zirgi tu`sinigimizdegi «u`lken» degen so`z benen bir qatarda, ««ayratli» degen ma`nis 
penen, «Qaraqalpaq» tu`siniginde ««ayratli qalpaq» degen attin` tiykarin quramadima eken, degen 
sorawda tuwadi. 
«Avesto»da «Konxa» degen mamleketti Xorezm mamleketi dep atag`an. Bul Xorezmnin` «Xanxa» elati 
menen baylanisli boliwida mu`mkin. 
«Avesto»nin` Vandidat bo`liminde Urgnechti-Urvi, Amu-dar`yani-Ardvi, Aral ten`izin-Vorukash dep 
atag`an. Al Xorezm so`zi bolsa quyashti siylawshi jer degendi an`latip «Xvar»-quyash, «Zam»-jer degen 
so`zden shiqqan, quyash mamleketi degendi bildirgen. Ertede xaliqlar aspan ha`m jer qudaylari «Aspan» 
ha`m «Zam» degen ilaxlarg`a tabing`an. Qaraqalpaqlarg`a aspan qudayina siyiniw, oni ekinshi at penen 
«Ta`n`ri» dep atawshiliq elege deyin ushirasadi. Sonliqtan birewler «ta`n`ir jarilqasin» dep patiya berse, 
belgili danishpan babamiz Berdax: 
«Qudret penen jeru-aspan 
Bizlerge o`zin` pana ber» dep jalbarinadi. 
«Avesto» da «Ajdaxa» ajdarxa so`zi ko`plep ushirasip, ol bizin` erteklerdegimizdey «u`sh basli, u`sh 
awizli», «alti ko`zge» iye bolip onin` maqseti jaxannan adam zatin tazalaw dep bildiriwi bizin` awiz eki 
a`debiyatlarimiz benen toliq u`n`lesedi. 
Zardushlikte jiyi-jiyi ushirasip turatug`in «da`w», «albasli», «ajine», «periler» siyaqli tu`sinikler 
bizin`de awiz eki a`debiyatimizda turmis qatnasiqlarimizda orin alg`an. Aytayiq «da`wler», «suw 
periler» haqqinda ertekler, apsanalar, dastandag`i qatarlar «albasli» haqqinda an`izlar, ashiwlana 

---

65 
beretug`in adamdi «onin` ajiynesi tutti», ekinshi birewlerdi «onin` perisi bar» degen so`zler ko`plep 
ushirassa, emiziwli balani tu`nde shorshinip oyana berse «perilerdi», «jin-jipirlerdi» qashiriw ushin 
onin` basina pishaq yamasa nan qoyiwdin`, ha`zirge shekem ushirasatug`ini bul zardushtlikten miyras 
bolip qalg`an oy-pikirler ha`m ha`reketler bolip esaplanadi. 
Zardushtlik da`wirinen qiyatirg`an: mazarlarda, jiyde ag`ashin, astinda jin-jipir ko`birek boladi, degen 
tu`sinik, jiydenin` astinda jatiwg`a, mazarlarg`a keshte bariwg`a bolmaydi, degen tapsirmalar 
otparazliqtag`i, tek mazar ha`m jiydege tiyisli g`ana emes, barliq taslandi, iplas orinlar jinnin` uyasi 
boladi degen ha`m jaqsiliq ha`mme waqit tazaliqta, jaqtiliqta, al jamanliq bolsa iplasliq penen 
qaran`g`iliq penen baylanisli degen ko`rsetpede bolip, solay tu`siniw ha`zirge deyin aramizda ushirasip 
turadi. A`sirese «Avestodag`i» qorazdin` o`zinin` shaqiriwi menen jin-jipirlardi qashiratug`inlig`i 
haqqindag`i sheshimleri bizin` xalqimizdin` qulag`ina sin`ip qalg`an ko`rsetpe siyaqli eske tu`sedi. 
Axura Mazdadan: «Da`wlerdi shad qilatug`in awir gunalar nelerden ibarat» dep sorag`anda ol: «Kim 
shash tarasa yamasa oni alsa yaki tirnag`in alip xesh qanday rasm-rusmsiz to`gip jiberse bul qa`te is, 
da`wlerdi ruwxlandirip olardi qollap ku`sh bergen menen barabar» degen. Demek bizin` xalqimizdin` 
shashti, tirnaqti jasiriwi, oni ko`rer ko`zden awlaq uslawi usi ko`rsetpe menen baylanisli siyaqli 
ko`rinedi. 
Sonday-aq «Avestodag`i» «baj» so`zi bizin` baj aliw so`zi menen uylesip ol da`slep «wa`de aliw» 
degendi bildirgen. Ha`zirgi da`wirde ushirasatug`in «bajixana» yamasa dastanlardag`i «to`rtten biri baji 
pulin alg`anman» (Alpamis) degen so`zler «Avestodan» qalg`anina guman joq. Ondag`i ushirasatug`in 
«Axu» so`zi «Quwanish», «Dun`yaliq shadliq» degendi an`latip bizin` tilimizdegi «Axu zarim» degen 
yamasa, 
«Qa`dirdanim menin` shin Axuzarim, 
Ekewmizdi qosar kunler barma eken» degen qatarlar menen un`lesedi. «Avestodag`i» geypara 
so`zlerdin` ma`nisine tag`ida na`zer taslasaq onda «Aydi», «Ay» dep ataw menen birge og`an baylanisli 
so`zler bizin` babalarimizdin` oy-pikirlerindede ushrasadi. Ondag`i tu`siniklerdin` biri «Ay» aspandag`i 
qa`dimgi ay (do`n`gelek). Ekinshi ma`nisi onin` aspan do`gereginde u`sh kun sharx uriwi (Tolg`anay). 
Ushinshi ma`nisi ilax, yag`niy siyirlardin` to`lin saqlawshi, sharwalardi qorg`awshi quday. Al bizin` 
babalarimizdin` jan`a ayg`a tabiniwi jaqing`a deyin ushirasip kelgen. 
Sonday-aq «Avestoda» «Ayasirim»- «Ayasaruma» so`zi ushirasip ol «Uyge qaytpaq», degendi an`latadi 
ha`m jol, waqit uzaqlig`in bildiredi. Sonin` menen birge shopanlardin` jazg`a jaylawdan uyge qaytiw 
munasebeti menen «Ayasirim» bayrami o`tetug`inlig`i ko`rsetiledi. Bunday bayramlar guzdegi mal 
sharuashilig`indag`i jetiskenliklerine baylanisli bizin` babalarimizdin` toylarinin` tiykari boliwi menen 
birge, «Jeti asirim», «Jil asirim» siyaqli so`zler menen tu`p-tamirliq jaqinlig`i bayqaladi. 
«Avestoda» ushrasatug`in «sushenis» so`zi, «qutqariwshi» degendi an`latsa, onda bizin` xalqimizdag`i 
«siying`anin`nan suyengenin` kushli bolsin» degen naqildin`da tu`p sag`asi belgili. Yamasa ondag`i 
«Tasht» so`zi piala (kese) degendi an`latsa, bizin` xalqimizda awqatlaniw jag`dayi pas shan`araqta, «Tas 
tabaqtan as ishken» dep baxalawdin` ma`nisi, endi tu`sinikli bolip, olar kishkene tabaqtin` jartiwsiz 
awqatlanadi degendi an`latar eken. «Jumla» so`zide Avestoda «Jumla saxib ibadati» degen ma`niste 
qollanilip ol «barliq ha`kimler ibadati» degendi an`latsa, onin` tek qaraqalpaq tilinde sol turinde 
saqlang`anlig`in Berdaxtin` 
«Nag`aday biy jurt ag`asi 
Jumla Qon`irattin` babasi» degen qatarlarinda ko`rinip, so`zdi buring`isinday «barliq», 
«barshe» degen ma`niste qollanadi. Al o`zbek tilinde bolsa «Jumla» so`zi, «sonin` ishinde» degen 
manisti an`latadi. «Avesto» Axura Mazdanin` doslarinin` biri a`lem Shaxrieri. Ol ruwxlar dun`yasinda 

---

66 
Axura Mazdanin` erkin ha`m ha`mirin orinlaydi, al materialliq dun`yada metallardin`, jer asti 
bayliqlarinin`, ot janatug`in orinlardin` ilaxi (xudayi), biyshara, g`a`riyplerdin` panasi mexriybani dep 
xarakterleniwi menen birge a`lem ha`diseleri ha`m onin` ilaxlari a`lem Shariyarinin` g`amxorlig`inda 
jasaydi dep tastiyiqlaydi. Olay bolsa bizin` «Shariyar» dep dastang`a at qoyiwimizdin`, balalarg`a isim 
beriwimizdin` onin` menen baylanisi joqpa? yamasa xalqimizda geypara kisilerge minezleme bergende 
«O`zi quday, o`zi Shariyar» degen tu`sinikke qalay qaraymiz? 
Avestodag`i Jamnin` ismi ko`p jerde ushirasadi. Jerdegi insanlar ishinde birinshi ret sho`plerden suyiqliq 
zatin alg`an Vanvangxon degen a`jayip kisiden Jamshit do`regen. Onin` sipati «quyash ju`zli», 
«go`zzal», «ko`zge issiq», yarim adam, yarim ilax dep xarakterlenedi. Bizin` aramizda Jamshit degen 
isimnin` ko`plep ushrasiwi, onin` tariyxinin` uzinlig`i negizinde «Shamshet», «Shaishetdin» dep 
o`zgeriwi bulardin` shig`isinin` zardushlik penen baylanisin ko`rsetedi. Al endi zardushliqtin` qudayi 
«Axura Mazda» so`zine diqqat awdarayiq. Ol jaqsiliq a`lemnin` binayatkari ha`m qudayi. Ondag`i 
«Axura» so`zi «Sardar», «Biyik» ma`nisinde qollaniladi. «Avesto» kitabi pexleviy tiline tarjimalag`anda 
oni «quday» (xuda) dep alip og`an «Mazda» so`zi tirkelgen ha`m «Mazda Qudayi» yamasa «Quday 
Mazda» dep tu`sindirilgen. Al «Avestonin`» tu`p nusqasinda ol so`zdin` jaziliwi «Axrux Mazdax» dep 
keltirilgen. Olay bolsa, «Quday Mazdaxtin`», bizin` respublikamizdn` Xojeli qalasindag`i «Mizdaxxan» 
esteligi menen baylanisi joqpa eken? Bizin` babalarimiz «Mazdax» qudayina arnap ol estelikti 
qurmadima eken degen pikirdin`de jani bar, shinliqqa jaqin ekenligi ko`rinedi. Aytayiq Mizdaxandi 
izertlegen ilimpazlar V. I. Yagodin, T.K. Xodjaev o`zlerinin` «Nekropol` drvnego Mizdaxkana» 
(Tashkent, Fan, 1970) degen miynetinde «Mizdaxkan» degen so`z qaydan kelip shiqqanlig`i xaqqinda 
lem-lum dep awiz ashpaydi. Bul olar ushin ha`m oqiwshilar ushin jumbaq bolip qaladi. Lekin kitaptin` 
ishinde bul esteliktin` zardushliq penen baylanisi xaqqinda ko`p g`ana materiallar beriledi. 
Mizdaxqandag`i bizin` eramizdin` II-a`sirlerine tiyisli materiallar, zardushliktin` tiykarg`i jerlew 
da`stu`ri boyinsha payda bolg`an assuariylerdegi adam suyekleri olardag`i jaziwlar ko`rsetiledi. Sonin` 
menen birge «Avesto»dag`i iytti hu`tmetlew haqqinda so`zlerge muwapiq idislardag`i, assuariylardag`i 
iyttin` su`yekleri, Axura Mazdanin` en` suyikli jaratqani iyt degen pikirler menen tastiyiqlanadi. Xaliq 
awizindag`i Shamun adamzattin` en` jawiz dushpani ekenligi «Avesto» da ko`plep aytilatug`in da`w 
menen ayqasiwi ha`m onda xayalinin` satqinlig`i, iytinin` opalilig`i elege shekem auliede saqlanip, 
kiyeli ha`m tabiniw zati dep esaplang`an iyttin` iyt ayag`inan boliwi, bul xramnin` «Mazdax 
qudayinin`» kul`tine baylanisli ekenligine guman tuwdirmaydi.
Bul ulken ilimiy ha`m tariyxiy a`xmiyetke iye masele I.A. Karimovtin` «Avestonin`» 2700-jilliq 
yubeleyinde ol sharapatli kitaptin` Xorezm jerinde payda boldi degen pikirin tolig`i menen da`lilleydi. 
Solay etip tariyxshilardin` a`sirler boyi «Avestonin`» payda bolg`an aymag`i xaqqinda tartislarina ilimiy 
sheshim beretug`in tariyxiy jan`aliq boladi. 
Avestonin` 17 bo`limi «Yasna» (yasin) dep atalip onda namaz ushin kerekli duwalar jazilg`an. Yasin 
so`zi Qurani Karimnin` otiz altinshi suresi ekenligine qaramastan dastanlarda «Yasin, Quran oqitip» 
degen qatarlar ushirasip turadi. Nege endi bul qatarda Qurannin` bul bir suresin onin` o`zi menen 
ten`dey qoyadi. Yamasa qaysi tiykardan xalqimizda «Bug`an aytqan so`z eshektin` qulag`ina yasin 
oqig`anday» yaki «Qulag`ina yasin oqidi» degen tarbiyag`a baylanisli ga`pler, ko`plep ushirasadi. Onin` 
qulag`ina Quran oqidi dese bolmaspa edi? Demek «Yasin» so`zinin` «Avestodanda» qalg`an so`z 
emespe eken degen pikirde diqqatqa turarliq. Sonday-aq zardushliktegi jamanliq qudayi «Axriman» 
obrazinin` bizin` xaliqti ha`mme narseni jamanliqqa joriy beretug`in adamnin` «Axirzaman» degen 
laqabqa o`tiwinin` mumkinshiliginin` bar ekenligide aqildan alis emes.
Qaraqalpaq xalqinin` ulli perzenti Berdax o`zinin` «Jaz kelrme?» degen shig`armasinda.

---

67 
«Ag`alar bul is avesti» 
«Qashan jiynar adam esti...» dep qaraqalpaq tilinde «Avesti» so`zin qollanadi. Bul bizin` tilimizde 
qollanip kelgen o`li so`z «Avesto» so`zinin` ekvivalentine uqsaydi. Berdax qollang`an bul so`z bizin` 
ilimpazlardin` tu`sindirmeli so`zliginde «Tan` qalarliq» dep da`lilengen. Olay bolsa xalqimiz 
«Avestoni», «Tan`qalarliq» shig`arma dep atag`anda bolar. «Avesto» o`mirge jol ko`rsetiwshi degendi 
an`latsa, a`lbette ol tan`qalarliq, xa`wesin` ketetug`in, nadanliq, zorliq, doxmet siyaqli jamanliqlardi 
qaralag`an, tek jaqsiliqqa shaqirg`an do`retpenin` atin, bizin` babalarimiz o`z tilinin` ses qurlisina 
baylanisli «Aves» dep atag`ani logikag`a tuwra keledi. 
Jumaqlap aytqanda «Avesto» so`zi-muxaddes kitap ideyalarinin` qaraqalpaqlardin` tu`p babalari 
arasinda ken` tarqalg`anina, eldin` onin` ideyalari menen jasag`anlig`ina guman joq. Sonin` menen birge 
ol bizin` xalqimizdin` tariyxiy xaliq retinde dun`ya tsivilizatsiyasinda ulesi bar ekenligin ko`rsetetug`in 
derek. Bul derekti elede teren`rek izertlep oni ruwxiy baylig`imiz, tariyxiy miyrasimiz retinde qabil etip 
xalqimizdin` xasil na`silinin` a`xmiyetin jaslarg`a tu`sindirip oni tarbiyanin` xizmetine qoyiw juda 
a`xmiyetli ha`m sawapli is.

---

68