Berdaq atinda

ÓZBEKSITAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

MAGISTRATURA BÓLIMI

QARAQALPAQ ÁDEBIYATI QÁNIGELIGI MAGISTRANTÍ

SATBAEV ATAǴULLANÍŃ

FOLKLOR HÁM ÁDEBIYATI PÁNINEN

3-ÁMELIY JUMISI

QABILLAǴAN: f.i.k, doc J.Nızamatdinov

NÓKIS-2020

3-ámeliy jumıs

1. Jiyen jıraw poeziyasında folklorlıq formalardıń qollanılıwı.

2. "Posqan el" tolǵawında obrazlardıń jasalıwınıń folklorlıq ózgeshelikleri.

3. "Ullı taw" tolǵawında epikalıq poetikanıń qollanılıwı.

Paydalanılǵan ádebıyatlar

Jıyen jıraw Amanlıq ulı — XVIII ásırdegı qaraqalpaq ádebıyatınıń kórneklı wákılı. Ol xalıq arasında shayırlıq dańqı menen ǵana belgılı bolıp qalmastan, xalıqtıń oy-ármanların, qayǵı-hásıretlerın, baxıtlı, azat turmısqa umtılıwların súwretleytuǵın terme-tolǵawlardı, dástanlardı atqarıwshı jıraw sıpatında da belgılı. Jıyen jıraw 1730-jılı Jańadárya boyında tuwılıp, 1784-jılı Qazaqdárya boyında qaytıs boladı. Onıń ómırı óz dáwırındegı ulıwma mıynetkesh xalıq ómırı sıyaqlı joqshılıqta, kemtarlıqta, posqınshılıqta ótken. Xalıq arasında jırawshılıq ónerı menen kún keshırgen. Xalıq basına jawgershılık kún tuwǵanda óz xalqı menen bırge bolıp, olardıń qayǵı-ha`sıretlerın bırge bólısken. 1760-1762-jıllardaǵı qaraqalpaqlardıń ata jurtı Túrkstandı taslap, Xorezm elıne jawgershılık sebeplı massalıq túrde posqan waqtında óz xalqınıń muńlı-zarın qobızda sóyletıp, ózınen úlken mádenıy hám tarıyxıy mıyras qaldırǵan.

Jıyen jıraw boyınsha ızertlewler alıp barǵan ılımpaz Artıq Karımovtıń anıqlawına qaraǵanda shayır 1730-jıllar shamasında tuwılıp, 1784-jılı qaytıs bolǵan. Xalıq arasında onıń ómırı haqqında maǵlıwmatlar az saqlanıp qalǵan. Jarlılıqta awır turmıs keshırgenı, dáwırı teńsızlıklerı tolı bolǵanı hám ústem klass wákıllerınen zulımlıqlar kórgenı ǵana málım. Sonday-aq, jıraw ómırı haqqında maǵluwmatlardı XIX ásırde qaraqalpaq shayırı Ótesh Alshınbay ulı qosıqlarınan, Qurbanbay jıraw dóretpelerınen alıwımızǵa boladı.

XX ásırdıń 30-jıllarınan baslap Jıyen jıraw shıǵarmaları xalıq arasınan jıynala basladı. Ásırese, Sh.Xojanıyazov hám S.Máwlenov tárepınen kóplegen shıǵarmaları jazıp alındı hám bırınshı ret 1940-jılı “Qaraqalpaq xalıq tvortshestvası” toplamında jarıq kórdı. 1959-jıl bırınshı márte kıtab halında, bunnan keyın 1981, 1990-jılları shıǵarmaları “Posqan el” atı menen basıp shıǵarıldı.

Ózbekstan Ilımler Akademıyası Qaraqalpaqstan fılıalı N.Dawqaraev atındaǵı tarıyx, tıl hám ádebıyat ınstıtutı jámáátı hám Qaraqalpaqtan Respublıkası Jazıwshılar awqamı menen bırgelıkte 1991-jılı Jıyen jırawdıń tuwılǵanına 260 jıl tolıw múnásıbetı menen ılımıy-teoryalıq konferentsıya shólkemlestırıldı.

Jıyen jıraw shıǵarmaları boyınsha ılımıy jumıslardı bırınshılerden bolıp Q.Ayımbetov, N.Dawqaraev hám O.Kajurovlar alıp bardı. Ádebıyatshı N.Dawqaraevtıń “Revolyutsıyaǵa shekemgı qaraqalpaq ádebıyatınıń osherklerı” mıynetınde shayır tolǵawlarına sholıw jasadı. K.Mambetov Jıyen jıraw shıǵarmaları poetıkasına, qurılısı, obrazlarına baylanıslı jumıslar ısledı. Sońınan Jıyen jırawdıń ádebıy mıyrası boyınsha 1963-jılı ılımpaz A.Karımov “Jıyen jırawdıń ómırı hám tvortshestvası” monografıyasın, 1993-jılı fılologıya ılımlerınıń kandıdatı A.Pırnazarov “Jıyen hám Omar shayırlardıń dóretıwshılık sheberlıklerı” mıynetın hám 20ǵa jaqın ılımıy maqalaların járyaladı.

Jıyen jıraw tvorshestvosı 2 dáwırge bólıp ızertlenedı:

1. 
   Jıyen jırawdıń Jańadárya boyındaǵı tvorshestvosı. Buǵan onıń “Ilaǵım”, “Xosh bolıń doslar”, “Ey, jıgıtler, jıgıtler”, “Júregımde daǵım kóp”, “Kórgende bolar kewlım xosh” tolǵawları menen “Ullı taw” tolǵawı kıredı.
   
2. 
   Jıyen jırawdıń Xorezm oypatına kelgennen keyıngı tvorshestvosı. Buǵan “Ber túyemdı”, “Xan qasında tóreler”, “Ha, xanımız, xanımız” tolǵawları menen úlken kólemlı “Posqan el” tolǵawı kıredı.
   

Jıyen jıraw 1784-jılı qaytıs bolǵannan son ’ Kókdáryanıń Aral teńızıne quyatuǵın jerınde jaylasqan “Qabaqlı” áwlıyenıń arqa tárepındegı “Qayın ereń” mazarshılıǵına jerlengen.

Jıyen jırawdıń bır neshe epıkalıq shıǵarmaları bolǵan. Bıraq házırgı belgılı bolıp júrgenı ǵana, bırewı, Ullı taw ekınshısı Posqan el poeması. Eń aldı burın usı ullı taw jónınde pıker júrıtemız. poema tolıǵı menen xalıq arasınan jazıp alınǵan, A.Karımovtıń ózınıń ,,Jıyen jırawdıń ómırı hám tvorshestvosı,, degen mıynetınde bul poemaǵa keń kólemde analız jasaǵan.

Qaraqalpaq poezıyasında epıkalıq shıǵarmalardıń bır ózgeshelıgı bar. Bul sol shıǵarmanıń baslanıwı ayrıqsha oylanıp otırıwdı talap etpeytuǵın, kıtap oqıwshılardıń dıqqatın awdarıwshı qaratpa sózlerden baslanadı. Kıtap oqıwshınıń dıqqatın qaratıw — Oktyabr revolyutsıyasına shekemgı barlıq shayırlardıń shıǵarmalarına tán qásıyet bolǵan. Jıyen jırawdıń qaysı shıǵarmasın alıp oqısaq ta usı belgını kórsetemız. Mısalı: « Qulaq salıń doslarım » Jıyen jıraw h.t.b

Ekınshıden poemalarda barlıq waqıtta turmıstaǵı waqıyalardıń úlken bólegı, úlken waqıyası alınadı. Mısalı: usı sóz etıp atırǵan « Ullı taw »

poemasında qaraqalpaqlardıń XVIII ásırlerdıń baslarındaǵı Ullı taw hám Buwdırshanıń tawları etegınde qonıslanǵan jerınde feodallardıń basıp alıwshılıq urıslarına shıdamay Quwandárya hám Jańadárya boylarına qaray kóshkenlıgı sóz etıledı. Dáslep basıp alıwshılıq urıslardıń baslanıwı, eldıń ıshındegı adamlarǵa Bergen azap-aqıretlerı, xalıqtın dushpanǵa qarsı turıwı, jeńiliwi sonıń nátiyjesinde posıp kóshiwi joldaǵı tamaqtan qısılıwı, posqan eldiń kelbeti, zorǵa degende belgili qonıs tawıp jaylasıwı usaǵan hádiyseler júz beredi. Bul waqiyalar biriniń izine biri tirkesip bir úlken waqiyanı payda etedi. Solay etip poemaniń ishinde súwretlengen waqiya júz beredi.

Jiyen jırawdiń « Ullı taw » shıǵarması óziniń mazmunı boyınsha feodalliq talas-tartislardiń, urıwlıq qarım-qatnas sınday shegine jetken, jer iyeleri-feodallar arasındaǵı gúrestiń sonday keskinlesken, el basqarıw, ústemlik etetuǵın jerdi keńeytiw ushın bolǵan gúreslerdiń joqarı basqıshqa kóterilgen dáwirin sóz etedi. Maydalanıp bólingen xalıqlardiń awır táǵdirin súwretlew shıǵarmaniń tiykarǵı waqiyası.

Pospay olar ne qılsın,

Kim kóringen asılıp,

Pútin bolmay jaǵası,

Xan, sultanlar kún bermey,

Elimdi qoyday jalmadı,

Qutıla almay nasaqtan,

Jabılıp jala nahaqtan,

Zorliq kórip sultannan,

Búlinbiy elim qalmadı,

Bir jaǵında jarli miynetkeshlerdi talaw, ekinshi jaǵınan nahaqtan jabılǵan jala, úshinshiden, jer ushın, baylıq ushın alıp barılǵan gúres, úshinshiden, urıwlar arasındaǵı bir-birewin kemsitiwshilik-bulardiń hámmesin keltirgen mısaldan anıq kóriwge boladı. Bulardiń ishinen eki nársege itibar beriw kerek, birinshisi, « kim kóringen asılıp », ekinshisi, « jabılıp jala nahaqtan » degen qatarlar.

Tariyxshı S.Kamalovtiń bir miynetinde qazaq sultanları Táwkexan (1680-1718) qaraqalpaqlarǵa Ullı taw degen jerdi jaylawǵa ruxsat etken, bul jer Sirdáryaniń orta tárepinde bolsa kerek, usı jerden Tashkentke, Qıtayǵa, Qazanǵa hám Moskvaǵa jol ótetuǵın bolǵan. Qaraqalpaqlar karwanlardan balı alıp turǵan. Bajıniń bir bólegi qaraqalpaqlardiń basshılarına tiyisli bolsa, qalǵanniń hámmesin qazaq xanları hám feodal bayları alatuǵını bolǵan. Qaraqalpaqlar qazaq xanlarınan, sultanlarınan udayı ǵárezli boliwdı qálemiydi degen,- pikiri joqarıdaǵı hádiyselerdi tastiyiqlaydi. Shaǵarmada súwretlengen waqiyalar usınday táriyxiy hádiyselerdiı sáwlesi bolıp esaplanadı.

Ullı taw shıǵarmasınıń bir ózgesheligi- sırtqı basıp aliwshilarǵa qarsı tayda tayaq qalmay japa- tarqamay qaraqalpaq xalqınıń gúresinen ibarat. Ullı tawda alıp barilǵan qasarisqan shayqaspa, lirik qaharmannıń keshirmeleri arqali derlik, ol adamda patriotliq sezımlerdi oyatadı.

Arız aytqan xalıqtı,

Eriksiz darǵa asadı,

Qaraqalpaq biyleri,

Qara qanlar qusadı,

Jeti jaqtan qamalıp,

Sonar kibi awladı,

Adamzattiń zarınan,

Mezgilsiz qar boradı,

Ne bir batır ǵoshshaqtı,

Jońıshqaday bawladı.

Jesir qatın, jetim ul,

Shıqtı sonda wayranı,

Qarsilasıp úsh kún udayı,

Zalımǵa shaq kele almaydı,

Qaraqalpaq elinde,

Aqırzaman boladı,

Sońǵılarǵa jır qılıp,

Jiyen jıraw jırladı.

Xalıqtıń tariyxında bunnan artıq tragediyaliq awhal bolıwı múmkin emes. Sonliqtan qaraqalpaq órdegisi, ıqtaǵası birigiw ushın gúres alıp baradi. qaraqalpaq xaqı bir neshe mártebe rus puxarashılıǵına ótiw ushın umtıladı.

Qaraqalpaq xalqı bunday qırǵınshılıq urıslarǵa, topılıslaǵa toy-tarıs beriw ushın barlıq kúsh-jigerin jámlestiredi. Bir neshe kúnlerge sozılǵan qazaq feodallarinıń shabılıwı eldi qansha búldirse de, kún aylanbay jáne deósh alıw ushın qızǵın gúres baslanıp kete berdi.

Ata menen analar,

Bawırınan ayrılǵanlar,

Pıshıq alıp qolına,

Qaytpay qarsılaslardı,

Búlingen eldiń qatınları,

Saldı ǵayrattı-kúshti,

Qolı pátli jas janlar,

Iyni kelgen jerinde,

Ayanbay tarttı qılıshtı.

Biraq qansha kúsh jumsasa da, qurallanǵan dushpanniń topılısına qaraqalpaqlar tótepki bere almaydı. Olar úlken qırǵınshıliq penen jeńiliske ushraydı. Lirik qaharman arqalı súwretlengen bul tragediyaliq kartinalar adamda eziwshilerge degen kúshli ǵázepleniwshilik sezim oyatadı.

Kim atadan ayrıldı,

Kim botadan ayrıldı,

Árman menen gúli solǵan,

Jolǵa rawan boladı,

Jesır-jetim kóp adam,

Kókireklerin basadı.

Ultaw dan qashıp posadı,

Barar belli mákam joq.

Posqınshı bolǵan elimdi,

Hayranliq zili basadı.

Xalıqtıń basına túsken bunday úlken qısıwmet olardı hár tárepleme daǵdarısqa ushıratadı. Bunday daǵdarıslar xalqımızdıń turmısında mudamı qaytalanıp turǵan. Bul- feodalistlik dáwir turmısınıń xalqımızdıń tariyxindaǵı eń jaman kórnislari edi. Soniń ushın tariyxiy materilallar da mınaday júdá anıq usı dáwirge tiyisli bolǵan xarakteristikalar bar: « Sirdáryanıń tómengi jaǵınan qırǵızlar qısıp shıǵarǵan qaraqalpaqlar eń aqırında ózleriniń egislik jerlerin taslap Jańadáryanıń boyına ótiwge májbúr boladı ». Ullı taw poemasındaǵı sóz etilgen waqiyalar jóninde, olardiń xalıq turmisindaǵı waqiyalar menen sáykes keliwi tuwralı da aytilǵan pikirler bar. Sonday-aq poemada ushırasatuǵın jeksúren feodallardiń atları da XVIII ásirdiń 40-jıllardaǵı waqiyalardı eske túsiredi. Poemaniń jáne bir sıpatlı tárepleriniń biri awır qırǵınshılıqlartan kiyin gúyzeliske hám posqınshılıqqa ushıraǵan xalıqtıń ayanıshlı táǵdirin súwretlew tiykarǵı orındı aladı.

Házirgi kúnge shekem xalıq arasınan jıynalıp alınǵan « Ullı taw » poemasınıń kólemi 348 qatar qosıqtan ibarat. Shıǵarmanı tárepinen ayrım bólekleri túsip qalǵan bolıwı, qısqartılǵan da bolıwı múmkin. Jáne bir bunıń mısalı dálili bolatuǵın hádiyselerdiń biri shıǵarmada ústem klass wákilleri — qaraqalpaq xalqınıń óziniń ishinen shıqqan eziwshiler haqqında hesh nárse aytılmaydı. Buǵan qaraǵanda, qaraqalpaqlardiń hár jerde taralıp júrgen urıwların birlestiriw maxsetinde jazılǵan bolıwı kerek. Bul jaǵınan shıǵarmada bahalı epizodlardiń súwretlengenin kóremiz.

« Ullı taw » shıǵarması terme –tolǵaw túrinde jazılǵan. Sebebi shıǵarmanıń bul túri qobız instrumentine júdá iykemlesken. Bundaǵı ırǵaqlar, onıń ózgermeligi, hár bir qatar arasındaǵı baylanıslar, jámiyetlik turmıstaǵı waqiyalardı súwretlewge iykemliligi—bulardiń hámmesi dáwırge tiyisli bolǵan hádiyselerge baylanıslı kelip shıqqanlıǵın esletip turadı. Shıǵarma tariyxiy waqiyaǵa baylanısli dóretilgen.

Ilımpaz N.Dawqaraev “Jıyen jıraw tolǵawları qaraqalpaq xalqınıń taǵdırı menen sabaqlas bolǵanı ushın qádırlı” dep durıs aytqan edı. Jıraw dóretpelerınde xalqımız tarıyxına baylanıslı waqıyalar sheberlık penen súwretlengen.

Qaraqalpaq xalqınıń tarıyxındaǵı kútá awır keshken waqıyalardıń bırı - wolardın Túrkstannan Xorezmge kóshıwı boldı. Jıyen jıraw posıp kóshken xalıqtıń ıshınde bolıp, búlgınshılık hám joldıń azabın xalıq penen bırge basınan keshırgen. Shıǵarmanıń tıykarǵı qaharmanı - Jıyen jıraw óz dáwırınıń aldınǵı qatardaǵı oy-pıkırlı adamı bolǵanlıqtan, sol dáwırdıń eń áhmıyetlı tarıyxıy hám sotsıallıq máselelerın jırlaǵan demokrat shayır. "Ullı taw" tolǵawı XVIII ásır qaraqalpaq ádebıyatınıń jarqın estelıklerınıń bırı bolıwı menen qatar qaraqalpaq xalqı tarıyxın tolıqtıratuǵın bahalı tarıyxıy dárek. Jıyennıń ózı de tolǵawdıń bır personajı retınde syujettıń bastan aqırına shekem qatnasıp baradı. Shayırdıń "Posqan el" , "Ullı taw" tolǵawları xalıqlardıń ata jurtı Túrkstannan Sırdáryanıń ayaǵı, Quwandárya, Jańadárya boylarınan kóterıp, bul jerlerden posıp Xorezmge, yaǵnıy házırgı jasap atırǵan jerlerıne kelgennen keyıngı bır ásırlık dáwırdıń kórkem sáwlesı bolıp tabıladı. Bul shıǵarmalarında ol hár qanday qıyınshılıqqa, búlgınshılıkke, posqınshılıq, jawızlıq hám teńsızlıkke ushıraǵan eldıń muń-sherın, arzıw-ármanların ortaqlasadı.

Juwmaqlap aytqanda, Jıyen jıraw óz dóretpelerınde shın xalıqlıq ıdeyanı kótergen xalıqshıl shayır bolıp tabıladı. Ol shıǵarmalarında el hám xalıqtı oraylıq tema etıp aldı hám onı durıs súwretley bıldı. Kópshılık tolǵawları hám "Posqan el" hám "Ullı taw" sıyaqlı dástanlıq shıǵarmaları qaraqalpaq xalqınıń tarıyxın, táǵdırın, onın óz betınshe xalıq bolıp hám basqa xalıqlar menen teń bolıp jasaw máselelerın ortaǵa taslawı jaǵınan da áhmıyetlı.

Jıyen jıraw ómırı hám dóretpelerı haqqında kóplegen kórkem shıǵarmalar dóretıldı. Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı K.Mámbetovtıń “Posqan el” roman epopeyasında xalqımızdıń XV-XVI hám XVII ásırlerdegı tarıyxıy waqıyaları súwretlenedı. Roman-trılogıyanıń “Túrkıstan” dep atalǵan úshınshı kıtabında Amanlıq hám onıń ulı Jıyen jıraw obrazı da berılıp, olardıń quramalı ómır jolı bayanlanadı. Sonday-aq, jazıwshı Q.Mátmuratovtıń “Terbenbes” romon-dıologıyasınıń prologında Terbenbes atawına bırınshılerden bolıp qonıs basqan xalıqtıń taǵdırın hám awır jol azabın, posıwdıń ınsanlarǵa jetkergen azap-aqıretlerın jırlawshı Jıyen jıraw obrazın jaratadı.

Kámıl, hár tárepleme shınıqqan, ómırdıń awır-jeńılıne shıdam bere alatuǵın ınsandı tárbıyalawda jıraw dóretpelerı tárbıya quralı xızmetın atqaradı. Watan súyıwshılık, jaqsılıqqa umtılıwshı, úlkenge húrmet, kıshıge ızzette bolıwǵa baǵdarlawshı, jaqsı oylarǵa erıp, buzıq ıdeyalardı jıraq júrıwge baǵdarlawshı jas áwladtı kamalǵa keltırıwde ádebıyatımızdaǵı bıybaha ádebıy mıyraslar qatarında Jıyen jıraw dóretıwshılıgı de basshılıqqa alınadı.

Paydalanılǵan ádebıyatlar:

1. 
   Mámbetov K. Erte dawırdegı qaraqalpaq adebıyatı. –Nókıs: bılım. 1992.
   
2. 
   Mámbetov K. Qaraqalpaq tolǵawlar. -Nókıs: Bılım. 1995.
   
3. 
   Mámbetov K. Posqan el (roman). –Nókıs: Qaraqalpaqstan. 1988.
   
4. 
   Jıyen jıraw. Posqan el. -Nókıs: Qaraqalpaqstan. 1981.
   
5. 
   Pırnazarov A. Qaraqalpaq ádebıyatı boyınsha geypara oylar. -Nókıs: Bılım. 1991.
   
6. 
   Pırnazarov A. Jıyen hám Omar shayırlardıń dóretıwshılık sheberlıklerı. -Nókıs: Bılım, 1993.