Filasofiyalıq nızam kategoriyalarnıń social procesler dialektikasında tutqan ornı

Filasofiyalıq nızam kategoriyalarnıń social procesler dialektikasında tutqan ornı

Shıǵıs dástúrında da, áyyemgi Grekistonda da dialektika kategoriyalarınıń juplı ózgesheligi hám olardıń qarama-qarsılıqlı munasábetlerin ańǵarıwǵa háreket etilgen. Dialektika kategoriyalarınaa tán bolǵan qarama-qarsılıqlar birligin túsindiriwge urınıwlar processinde pikirlew hám bolmıstıń qarama-qarsılıqların birlestiriwshi birden-bir tıykardı tabıw jolında izertlewler alıp barılǵan. Usı jantasıw nátiyjesinde dialektika kategoriyalari ulıwma hám fundamental ózgeshelik kásip etip barǵan.

Dialektika kategoriyaların sistemaǵa salıw hám formal-logikalıq pikirlewdiń ulıwma nızamların islep shıǵıwǵa dáslepki urınıw Aristotel dóretiwshiligi menen baylanıslı. Filosofiya tariyxında Aristotel áyyemgi filosofiyanı sistemaǵa salıwshısı retinde kórinetuǵın boladı. Aristotel álemniń ulıwma tiykarlarına xarakteristika beriwge háreket etedi hám filosofiyalıq kategoriyalar materiya, forma, sebep, zárúriyat sıyaqlılar haqqında sóz júrgizedi, bul kategoriyalarga olardıń ishki qarama-qarsılıqların túsiniwdi názerde tutatuǵın ontologik mánis júkleydi. Bunnan pikirdegi qarama-qarsılıq ol aljasıq ekenliginiń bas belgisi, bolmıstıń qarama-qarsılıqlıǵı haqqındaǵı táliymat bolsa - ol shın ekenliginiń bas belgisi, degen juwmaq kelip shıǵadı. Nátiyjede filosofiyalıq kategoriyalar hám formal logika kategoriyalari ortasında parq júzege keledi. Keyinirek bul parıq formal hám dialektik logika ortasındaǵı qarama-qarsılıqǵa aylanadı. Formal logika biz qanday pikirlewimiz kerekligin kórsetip, normativ funksiyanı orınlaw ushın mólsherlengen pikirlew nızamları menen sheklenedi. Dialektik logika da pikirlew hám biliw metodlarına qoyılatuǵın talapları atqarılıwı kerekligin kórsetedi, biraq áyne waqıtta ol dialektik logika nızamları tek ǵana biziń oylawımızda, bálki zatlardıń óz tábiyaatında da ámel etedi, degen pikirge tiykarlanadı.

Nemis klassik filosofiyasınıń ataqlı wákilsi Immanuil Kant XVII-XVIII ásirler páni hám filosofiyasınıń ideyaları hám kategoriyalarini sistemaǵa salıwǵa ant etedi. Sol maqsette ol kategoriyalarınıń úsh toparı : sezim, aqıl hám aqıl kategoriyaların parıqlaydı. Kant barlıq kategoriyalar aprior (tájiriybede kórilmegen) ózgeshelikke iye ekenligin belgilengenligin aytadı. Biliw kategoriyaların Kant tájiriybege jol ashatuǵın dáslepki konstruktiv sxemalar retinde aytadi. Kategoriyalar bilip atırǵan insan sezimeler tásirler ústine «tashlaytuǵın» hám hár túrlı tásirlerdi klassifikaciyalaw, tariyplew hám óz-ara baylanıstı ámelge asıratuǵın túsinikler «torı»na uqsatıladı.

XX asirde biz jasap atırǵan planeta túsi pútkilley ózgerdi. Insannıń islep shıǵarıw iskerligi insaniyattı dúnya kólemindegi ekologiyalıq kriziske giriptar etti. Tabıslar hám qarama-qarsılıqlardan ibarat salmaqlı hám mashaqatlı globallasıw procesi júz berdi. Pánde, atap aytqanda astrofizikanı, Álemniń kelip shıǵıwın úyreniw boyınsha erisilgen ájayıp tabıslar, itimallıq teoriyasın matematikalıq tiykarlaw, sistemalar ulıwma teoriyası, túrli tiptegi sistemalardıń nizamlıqları haqqındaǵı qıyallardıń rawajlanıwı hám taǵı basqalar dialektikanıń kategoriyalar apparatın sezilerli dárejede bayıttı hám olarǵa anıqlıq kirgizdi. Dialektika kategoriyalari haqqındaǵı qıyallarǵa sinergetika da saldamlı ońlawlar kiritip atır.).

Kategoriya ne? Bul sorawǵa juwap beriw ushın biz qanday pikirlewimiz hám óz pikirlerimizni basqa adamlarǵa qanday jetkiziwimizdi kórip shıǵamız. Biz túsinikler, oy-pikirler hám baqlawlar kórinisinde pikirleymiz. Pikirlew procesiniń tiykarǵı materialı túsinikler bolıp, predmetler ulıwma hám zárúrli belgilerinde olar arqalı pikirlenedi. Túsinikler járdeminde biz waqıya hám hádiyseler mánisin túsinemiz, olardıń ózimiz ushın áhmiyetin anıqlaymız. Túsinik hám túsiniw túbirles sózler bolıp tabıladı, usınıń sebepinen biziń dúnyanı túsiniwimiz, dúnyaǵa sanalı munasábetimiz insan ixtiyorida ámeldegi bolǵan túsinikler apparatı menen belgilenedi. Biz óz pikirlerimizni sózler járdeminde ańlatpalaymız. Sóz - pikir hám dúnya ortasındaǵı dáldalshı. Ol pikirlew faktorı, pikirdi ańlatıw, onı basqalarǵa jetkiziw quralı esaplanadı. Sóz baylıǵımız qansha úlken bolsa, biziń dúnyanı ańǵarıw boyınsha múmkinshiliklerimiz sonsha keń boladı. Obyektiv bolmıstı anıqlaw hám tereıirek sáwlelendiriw ushın insan pikirlew logikalıq qurallarınıń arnawlı bir kompleksin, túsiniklerdiń arnawlı bir sheńberin jaratadı. Túsinik - bul sonday bir pikir, ol jaǵdayda zattıń tákirarlanıwshı ózgeshelikleri, baylanısları hám tárepleri sawlelenedi. Tilde túsinik sóz menen ańlatıladı. Mısalı, «student», «universitet», «auditoriya» sózleri arnawlı bir dárejede ulıwma hám abstrakt bolıp tabıladı. Biraq sonday túsinikler de bar, olarda jaysha ulıwma emes, bálki oǵada ulıwma zatlar hám hádiyseler belgilengenler etiledi. Bunday túsinikler júdá joqarı dárejedegi abstraktlastırıw (arnawlı birden alıslaw ) jemisi esaplanadı.
Birpara jaǵdaylarda ulıwma kategoriyalar, yaǵnıy bolmıs kategoriyalari dialektika kategoriyalari dep da ataladı. Dialektika kategoriyalarini eki túrge ajıratıw múmkin: substansion kategoriyalar hám munasábetles kategoriyalar. Substansion kategoriyalar - bul basqa kategoriyalardan qaramastan, bólek-bólek qollanılatuǵın kategoriyalar. Bunday kategoriyalar qatarına «barlıq», «materiya», «háreket», «rawajlanıw», «mákan», «waqıt », «qarsılıq» hám taǵı basqalar kiredi. Olar obyektiv waqıyanıń arnawlı bir ulıwma ózgesheliklerin belgilenligin kórsetedi, lekin bul kategoriyalardıń basqa kategoriyalar menen baylanısları haqqında tikkeley oyda sawlelendiriw payda etiw imkaniyatın bermeydi.
Munasábetles kategoriyalar biri ekinshisi menen uyqas baylanıslı bolıp, biliw processinde biri ekinshisin názerde tutadı ; olardıń biri haqqında oyda sawlelendiriw payda etgende basqasın esapqa almaw múmkin emes. Bunday kategoriyalar qatarına tómendegiler kiredi: jalǵızlıq hám ulıwmalıq ; hádiyse hám mánis; forma hám mazmun; bólim hám pútkil; sebep hám aqıbet; kútilmegen jaǵday hám zárúriyat ; múmkinshilik hám waqıyalıq.
Ulıwmalıq, jalǵızlıq, jekelik kategoriyalari bolmıs zatları hám hádiyseleriniń salıstırǵanda ǵárezsizligi, olardıń reń-báreńligi hám birliginiń tiykarı bolıp tabıladı.
Kúndelik turmısda biz «jeke», «ulıwmalıq» túsiniklerin kóp isletemiz hám olardıń mazmunı bizge geyde ayqın bolıp tuyuladi. Biraq usı túsinikler menen ańlatpalanatuǵın predmet yamasa predmetler gruppasın tabıwǵa háreket etkenimizde úlken qıyınshılıqlarǵa dus kelamiz. Mısalı oǵan eki balanıń sáwbetin tiykar bolıwı múmkin:
Saw pikir kanareykada qushsı kórgen bala ol hesh qashan qushtı kórmegenin aytıp atırǵan baladan kóbirek aqsha ekenliginen dárek beredi. Biraq ulıwma qus, mıywe, teregin kórgenin kim úzil-kesil belgilengenler eta aladı? Biz bul qus, bul terek, bul miyweni óz tájiriybemizde kórgenimiz hesh qanday shubha oyatpaydı. Ulıwma túsinikler ámelde obyektiv mazmunǵa iye yamasa iye emesligi filosofiya tariyxında qızǵın tartıslarǵa sebep bolǵan. Ulıwma túsinikler tábiyattı máselesi átirapında tartıs orta ásirlerden berli dawam etip keledi. Ulıwma túsinikler ámelde barma? Ne haqıyqıy bolmıs esaplanadı - jalǵızlıqpa yamasa ulıwmalıqpa? Ulıwmalıq hám jalǵızlıq munasábeti hádiyseler ózgeshelikleriniń emes, bálki hádiyselerdiń munasábeti retinde qaralatuǵın sabaqlıqlarǵa házir de dus keliw múmkin.