|
1-tema: Filosofiya oniń predmeti, mazmuni hám jámiyettegi roli
Filosofiya termini qanday mánisti ańlatadi?
Filosofiya so`zi Greksheden awdarg`anda danıshpanlıqtı su`yiw degendi an`latadı. Filosofiya termininin` o`zi filosofiyadan ha`m filosoflardan son`law payda boladı. Antiklik da`wirdegi filosofiya tariyxshısı Diogen Laerckiydin` (b. e. sh. II-a`sirdin` bası III -a`sirdin` bası) aytıwınsha o`zin birinshi filosof dep atag`an a`yyemgi grek filosofı Pifagor dep atag`an bolıp tabıladı. Filosoflar kimler degen sorawg`a bılay dep juwap bergen :O`mir misli oyın ushın jıyıng`a megzes, birewler og`an jarısıwg`a, tag`ı birewler sawda islewge, en` baxıtlılıları sawda islewge, al en` baxıtlıları qarawg`a keledi, o`mirde tag`ı birewler qullarg`a uqsap, dan`qqa, tegin payda tu`siriwge ashko`z bolıp tuwılsa, filosoflar tek shınlıq izlewge keledi.
Filosofiyaniń tiykarģi máselesi neden ibarat?
Filosofiyanın` o`zin-o`zi anıqlaw ma`selesindegi naanıqlıq jan`asha da`wir filosofiyası ushın a`sirese xarakterli. Aqırı, sonshama filosofiyalıq mektepler, bag`darlar payda boldı. Burınları bunday bolg`an emes. Onın` u`stine a`yyemgi da`wir ya orta a`sir filosofları podxodlardın` ko`p tu`rliligine qaramastan filosofiyanın` predmetlik tarawının` belgili shegarasın usladı.
Dūniyaģa kōz-qaras degenimiz ne?
Du`nyag`a ko`zqaras - bul adamnın` o`zin qorshap turg`an du`nyag`a ha`m bul du`nyadag`ı adamnın` ornına baylanıslı ko`z-qaraslarının` jıyındısı. Du`nyag`a ko`z-qarastın` tiykarg`ı ma`selesi - bul Men menen (ya) Men emestin` (ne-ya) arasındag`ı baylanıs, demek subekt penen subektke baylanıslı sırtqı dúnyanın` qatnası.
Qa`legen dúnyag`a ko`z qarastın` strukturasına bilimler, bahalaw, isenimler, diniy isenimler kiredi. Dúnyag`a ko`z-qaras ha`r tu`rli formada ku`ndelikli mifologiyalıq, diniy, ko`rkemlik ha`m ilimiy pikirlerde o`mir su`redi. Dúnyag`a ko`z-qaras individuallıq sananın` ha`m ja`miyetlik sananın` ha`m faktı bola aladı. Ma`selen, mifologiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras tuwralı aytqanda, dúnya tuwralı konkret individtin` ko`z-qarasları emes, a`yyemgi da`wirdin` kollektivlik ko`z-qarasların na`zerde tutamız. Usı sebepli dúnyag`a ko`z-qaras individtin`, sociallıq topardın` (diniy, milliy, jasqa baylanıslı, jınısına, professionallıq o`zgesheliklerine h.t.b. baylanıslı), ma`mlekettin`, ja`miyettin` dúnyag`a ko`z-qarası boladı.
Sonday-ak filosofiya bul teoriyalıq oylawdın` forması. Dúnyag`a ko`z-qarastın` ku`ndelikli, diniy-mifologiyalıq, ko`rkemlik tiplerine qarag`anda filosofiyalıq dúnyag`a ko`z-qaras teoriyalıq formada o`mir su`redi. Filosofiya sanalı tu`rde aldına belgili problemalardı qoyıp, olardı arnawlı engizilgen ha`m islenip shıg`ılg`an tu`sinikler (kategoriyalar) ha`m metodlardın` ja`rdeminde belgili principlerdin` tiykarında sheshedi.
Dūniyaģa mifiologiyaliq hám diniy kōz-qaras degenimiz ne?
Dúnyanın` da`stu`riy diniy mifologiyalıq kartinası menen g`ana sheklenip qalg`an adamlardın` ko`pshiligi menen salıstırg`anda en` ertedegi filosoflar ha`r tu`rli ta`biyiy, sociallıq processlerdin` ha`m qubılıslardın` payda bolıw ha`m o`tiw nızamlıqların ha`m sebeplerin racionallıq da`rejede tu`siniwge ha`m ta`sindiriwge umtıldı. Filosoflardın` na`zerine ilingen ha`mme na`rse - ku`n, ay, juldızlar, aspan jaqtırtqıshlarının` tutılıwı, jıldın` waqtının` almasıwı, muzıkalıq instrumentlerdin` qurılıs, haywanlardın` ha`m adamlardın` kelip shıg`ıwı, da’ryalardın` tasıwı, ma`mlekettin` siyasiy du`zilisi h.t.b. - bulardın` barlıg`ı filosofiyanın` (teoriyalıq oylawdın`) predmeti boldı. Sonın` ushın ha`m Gegel filosofiyanı bılay minezleydi: G`Filosofiyanı aldın-ala predmetlerdi oysha qaraw dese boladı.
Dūniyaģa filosofiyaliq kōz-qaras degenimiz ne?
Filosofiya teoriyalıq dúnyag`a ko`z-qaras bolg`anlıqtan logikalıq sistemalasqan dúnyag`a ko`z-qaras boladı. Basqasha aytqanda, ol dúnyag`a, adamg`a ko`z-qaraslardın` a`piwayı jıyındısı emes, al racionallıq-logikalıq usıl menen qurılg`an kategoriyalardın` sisteması.
Sonday-aq filosofiya teoriyalastırıwdın` en` joqarg`ı, shekli usılı. Bul mınalardan ko`rinedi. Birinshiden, filosofiyanın` predmetinin` o`zinin` ken`ligi menen baylanıslı. Bilimlerdin` birde-bir tarawı, ya bolmıstın` sferası filosofiyanın` predmetlik oblastına baylanıslı aspektlerge iye emes. Sonın` ushın ha`m ta`biyattanıwdın`, siyasattın`, huqıqtın` h.t.b filosofiyalıq problemaları tuwralı aytamız.
Ekinshiden, ha`r tu`rli qubılıslar ha`m processler filosofiyada ju`da` joqarı ulıwma da`rejedegi sıpatlawg`a ha`m tu`sindiriwge iye. Filosofiyanı ha`mme na`rse emes, al en` aldı menen ulıwmalıq, universallıq qızıqtıradı.
U`shinshiden, filosofiya bir na`rseni izertlep qoymaydı, sonın` menen birge bunı izertlewdin` sha`riyatların, jolın filosofiyanın` predmeti ete aladı. Filosofiya biliwdin` ha`m praktikanın` universallıq principlerin izertley otırıp, g`alaba metod ha`m metodologiyada bola aladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
