Ózbekstan Respublikasınıńda nizamlardıń qabil etiliwi hám talim-tarbiya tarawina tiyisli nizam hujjetleriniń jetilistiriliwi

1-тема: Ózbekstan Respublikasınıńda nizamlardıń qabil etiliwi hám talim-tarbiya tarawina tiyisli nizam hujjetleriniń jetilistiriliwi.(2saat lekciya,2saat ózbetinshe tálim).
Tayanısh túsinikler: normativ-huqıqıy hújjetler, nızam, Konstitusiya, nızam astı hújjetleri, párman, biylik, qarar, buyrıq, Oliy Majlis,Ministrler Kabineti, Milliy baǵdarlama, bala, jaslar, májbúriy miynet, korrupsiya.


1.2.1. Normativlik-huqıqıy hújjetler túsinigi hám túrleri


Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyasınıń alǵı sózinde usı Konstitutsiyanı qabıl etiliwiniń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları bekkemlengen bolıp, bul qaǵıydalar Ózbekstan Respublikası xalqınıń insan huqıqlarına hám mámleket suvereniteti ideyalarına sadıqlıǵın, o`zbek mámleketshiligi rawajlanıwınıń tariyxıy tájiriybesine tayanıp demokratiya hám sotsiallıq ádalatqa sadaqattı bildirip, xalıqaralıq huqıqtıń umume`tirof etilgen qaǵıydaları ústinligin tán alıp, insanparwarlıq, demokratiyalıq huqıqıy mámleket payda bolıwın ko`rip qabıl etilgen Konstitutsiya ekenligi aytıp o`tilgen.Sonıń ushın hám huqıqıy tálim protsessinde Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası hám onıń tiykarında qabıl etilgen huqıqıy normativ hújjetler tiykargı derek sıpatında qollanıladı. Huqıqıy tálim protsessinde Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası hám huqıqıy normativ hújjetlerden paydalanıw. Huqıqıy pánlerdi oqıtıw protsessinde Konstitutsiya hám huqıqıy normativ hújjetlerden derek sıpatında paydalanıwda Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası xalqımız ulıwma sanasınıń jemisi ekenligine hám xalqımızdıń arzıw ármanları, arzıw úmitleri-sáwleleniwi hám de respublikamızdıń keleshegi rawajlanıwına xızmet etiwine ayrıqsha itibar qaratıw kerek. Óbekstan Respublikası Konstitutsiyası xalıq máplerine tán ráwishte jámiyet rawajlanıwınıń huqıqıy tiykarların júzege keltiredi, xalqınıń ruxiyatı, sotsiallıq ańı hám mádeniyatın júzege keltiredi. Islam Karimov aytqanınday, “Hár qanday mámlekettiń júzi, abırayı itibarı onıń Konstitutsiyası esaplanadı. Konstitutsiya mámleketti mámleket milletin millet sıpatında dúńyaǵa tanıtatuǵın qabusnamalar”.
Huqıqıy tálim protsessinde huqıqıy normativ -hújjetler paydalanıw úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı. Normativ huqıqıy hújjet – wákilligi mámleket organnınıń belgilengen tártipke qabıl etilgen yuridikalıq hújjetti bolıp, ulıwma májbúriy is-háreket qaǵıydaların o`z ishine aladı. Normativ –huqıqıy hújjetlerdiń túrleri mámlekettiń qaysı organları tárepinen qabıl etilgenligine hám de olardıń yuridikalıq kúshi úlken yamasa kishiligine qarap parıqlanadı. Usı belgilerge tiykarǵı, normativ – huqıqıy hújjetlerdi to`mendegi túrlerine bolıw múmkin:
Nızam-ulıwma xalıq dawıs beriw (referendumı) arqalı yamasa mámlekettiń joqarı wákillik organı (parlament) qabıl etiletuǵın normativ huqıqıy hújjet.
Nızamlar arasında Konstitutsiya mámleketiniń tiykarǵı nızamı bolıp joqarı yuridikalıq kúshke iye. Sebebi, Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası mámleket hákimiyatınıń sho`lkemlesiwin belgileydi. Konstitutsiyalıq dúzim tiykarların bekkemleydi, insanlar hám puqaralardıń tiykarǵı huqıq hám erkinliklerin belgileydi. Konstitutsiya ámeldegi nızamlar ushın yuridikalıq tiykar esaplanadı. Konstitutsiya qaǵıydaları basqa normativ hújjetlerde rawajlandıradı hám anıqlastırıladı.
Konstitutsiya hám konstitutsiyalıq nızamlar tek parlament tárepinen qabıl etiledi Mámleketimizde ǵárezsizlik dáslepki kúnlerinen baslap mámleket hám xúkimet tarepinen xalqımızdıń turmıs shárayatın jaqsılaw,sosiallıq qorǵaw hám xalıqtıń huqıqıy sawatqanlıǵın asırıw, jámiyet aǵzalarınıń huqıqıy mádeniyatın arttırıwǵa úlken itibar qaratılǵan. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám onıń tiykarında 18 Kodeks xámde bir qatar nızamlar xalqtıń huqıq hám erkinlerlerin korgaw menen bir qatarda insan máplerin ústin koyıp, xalqımız jaqsı ómir suriwin támiyinlep kelmekte.
Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasınıń 26 jıllıǵına baǵıshlanǵan saltanatlı máresimde mámleketimiz basshısı tárepinen aytılǵan sóz pikirimiz dáliyli bolıwı mumkin. “Hár qanday nızam hújjetin qabıl etiwde keleshektegi maqset xalqımızdıń turmıs sharayatın jaqsılaw ekeninin umıtpawımız zárur. Bul prosesste eń tiykarǵı másele nızam hujjetleriniń mazmun-mánisin orınlawshılar hám xalıqqa óz waqtında jetkerip beriw, olardı ámelge asırıwdı qatań támiyinlewden ibarat“ dep atap kórsetken edi Prezidentimiz óz bayanatında.
Álbette, biziń ómirimiz normativ –huqıqıy hujjetler tártipke salıp turadı. Insan jámiyette jasar eken onıń tártip qaǵıydalarǵa boysınıwı, milliy qádiriyatlarımızǵa hurmet penen múnasibette bolıwımız zárur álbette. Búgingi kunde tálim–tárbiya tarawında jumıs alıp barıp atırǵan pedagoglar óziniń jumısın normativlik-huqıkıy hujjetler tiykarında shólkemlestiredi.
Normativlik-huqıqıy hújjet dep normativ hújjetler haqqındaǵı Nızamǵa muwapıq qabıl etilgen,ulıwma májbúriy mámleket kórsetpeleri sıpatında huqıqıy normalardı belgilewge, ózgertiwge yaki biykar etiwge qaratılǵan resmiy hújjetke aytıladı.Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń palataları, Ózbekstan Respublikası Prezidenti, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti,ministrlikler,mámleketlik komitetler hám basqa da uyımlardıń, jergilikli mámleketlikhákimiyat organları normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etiw huqıkına iye bolǵan yamasa lawazımlı shaxslar esaplanadı.
Normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń turlerine tómendegiler kiredi:
1.Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası;
2.Ózbekstan Respublikasınıń nızamları;
3.Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi palatalarınıń qararları;
4.Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları,qararları hám biylikleri;
5.Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararları;
6.Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám uyımlardıń buyrıqları hám de qararları;
1. Jergilikli mámleketlik hákimiya organlarınıń qararları.
Normativlik-huqıqıy hújjetler, nızam hújjetleri hám olar Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetleri jıynaǵın quraydı.
Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları,Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi palatalarınıń qararları nızamlar esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri,Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararları, ministrlikler, mámleketlik komitetler hám uyımlarınıń buyrıqları hámde qararları, jergilikli mámleketlik hákimiyat organlarınıń qararları nızam astı hújjetleri esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám nızamlarınıń ústinligi sózsiz tán alınadı
Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası joqarı yuridikalıq kúshke iye bolıp, Ózbekstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qollanıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları hám basqa da normativlik-huqıqıy hújjetler Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası tiykarında hám onı atqarıw ushın qabıl etiledi hám de onıń normaları hám prinsiplerine qayshı kelmewi kerek.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları eń áhmiyetli bekkem sosiallıq qatnasıqlardı tártipke saladı hámde Ózbekstan Respublikası Oliy Majilisi tárepinen yamasa referendum ótkeriw jolı menen qabıl etiledi.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamları konstitusiyalıq nızamlar túrinde qabıl etiliwi múmkin.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń palataları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları tiykarında hám de olardı orınlaw ushın qararlar túrinde normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları tiykarında hám de olardı orınlaw ushın pármanlar túrinde normativlik-huqıqıyhújjetler qabıl etedi.
Ózbekstan Respublikasınıń Ministrler Kabineti Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası hám nızamları, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi palatalarınıń qararları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri tiykarında hámde olardı orınlaw ushın qararlar túrinde normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám uyımlar óz wákilligi shegarasında buyrıqlar hámde qararlar túrinde normativlik-huqıqıy hújjetler kabıl etedi.
Jergilikli mámleketlik hákimiyat organları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası, nızamları,Ózbekstan Respulikası Oliy Majlisi palatalarınıń qararları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetininiń qararları hám biylikleri tiykarında hámde olardı orınlaw ushın qararlar, buyrıqlar kabıl etedi.
Buyrıqlar ministrler tárepinen,organ atınan qararlar kabıl etiw jeke tártipte ámelge asırılatuǵın uyım basshıları tárepinen qabıl etiledi .
Qararlar mámleketlik komitetler tárepinen yamasa shólkem atınan qararlar qabıl etiwdi usı uyımlardıń kollegial organı ámelge asıratuǵın uyımlar tárepinen qabıl etiledi.
Ministrlikler, mámleketlik komitetler hámshólkemlerdiń buyrıkları hámde qararları basqa ministrlikler,mámleketlik komitetler yamasa uyımlar menen kelisilgen halda qabıl etiliwi múmkin.
Ministrlikler, mámleketlik komitetler hám shólkemler tárepinen qospa qararlar túrinde normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etiliwi múmkin.
Ministrlikler,mámleketlik komitetler hám uyımlardıń quramlıq bólimleri hámde aymaqlıq organları normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etiwge hakılı emes.
Аymaklıq mámleketlik hákimiyat organları óz wákilligi sheńberinde qararlar túrinde normativlik-huqıqıy hújjetler qabıl etedi.
Jergilikli mámleketlik hákimiyat organlarınıń qararları Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi palatalarınıń qararları, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanları, qararları hám biylikleri, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararları hám biylikleri, sonday-aq jergilikli mámleketlik hákimiyatı joqarı turıwshı organlarınıń qararları tiykarında hám olardı ámelge asırıw ushın qabıl etiledi.
Túrli normativlik-huqıqıy hújjetlerdiń yuridikalıq kúshi boyınsha ózara baylanısı Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasına, normativlik-huqıqıy hújjetlerdi qabıl etken organlardıń wákilligine hám statusına,usı hújjetlerdiń túrlerine, sonday-aq, normativlik-huqıqıy hújjet qabıl etilgen sánege muwapıq belgilenedi.
Normativlik-huqıqıy hújjet ózine qaraǵanda joqarı yuridikalıq kúshke iye bolǵan normativlik-huqıqıy hújjetlerge muwapıq bolıwı shárt.
Normativlik-huqıqıy hújjetler ortasında ayırmashılıq bolǵan jaǵdayda,joqarı yuridikalıq kúshke iye bolǵan normativlik-huqıqıy hújjet qollanıladı.
Teńdey yuridikalıq kúshke iye bolǵan normativlik-huqıqıy hújjetler ortasında ayırmashılıq bolǵan jaǵdayda, keyinirek qabıl etilgen hújjet kaǵıydaları ámel etedi.
Eger de normativlik-huqıqıy hújjetti qabıl etken ministrliklerdiń, mámleketlik komitettiń yamasa uyımnıń sosiallıq qatnasıqlardıń belgili bir tarawın huqıqıy tarepten tártipke salıw ushın arnawlı wákillikke iye bolsa, usı organ qabıl etken hújjet birdey dárejedegi basqa ministrlik,mámleketlik komitet yamasa uyım tárepine qabıl etilgen normativlik-huqıqıyhújjetke qaraǵanda joqarı yuridikalıq kúshke iye boladı.