Ózbekstan Respublikasınıńda nizamlardıń qabil etiliwi hám talim-tarbiya tarawina tiyisli nizam hujjetleriniń jetilistiriliwi

1.2.6. Ózbekstan Respublikasınıń “Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw haqqında” ǵı nızamınıń mazmun-mánis

Bizge málim, ǵárezsizliktiń birinshi kúnlerinen-aq mámleketimizde demokratiyalıq huqıqıy mámleket hám kúshli puqaralıq jámiyetti qurıwdıń ulıwma strategiyasın ámelge asırıw sheńberinde nızam ústinligin támiyinlew, puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw, sud-huqıq sistemasın reformalaw boyınsha bir qatar is-ilajlar izbe-izlikte

ámelge asırılıp kelinbekte.Tariyxıy qısqa dáwir ishinde mámlekette nızamshılıq hám huqıq-tártibin támiyinlewdiń huqıqıy tiykarları qáliplestirildi, korrupsiyaǵa qarsı sistema jaratıldı.Ózbekstan Respublikasınıń 2008-jılda Birlesken Milletler Shólkeminiń Korrupsiyaǵa qarsı Konvensiyasına (2003-jıl 31-oktyabr, Nyu-York) sonday-aq, 2010-jılda Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlandırıw shólkemi sheńberinde qabıl etilge korrupsiyaǵa qarsı gúres boyınsha Istambul háreket rejesine (2003-jıl 10-sentyabr, Istambul) qosılıwı korrupsiyaǵa qarsı gúresiwdiń nátiyjeli sistemasın jaratıwda áhmiyetli
qádem boldı.Sońǵı jıllarda korrupsiyaǵa qarsı gúresiwdiń huqıqıy mexanizmlerin jetilistiriwge qaratılǵan bir qatar áhmiyetli normativ-huqıqıy hújjetler, sonıń ishinde Byudjet hám Bajıxana kodeksleri (jańa basılımda), “Huqıqbuzarlıqlar profilaktikası haqqında”ǵı, “Sosiallıq sheriklik haqqında”ǵı, “Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw
organları xızmetinin ashıqlıǵı haqqında”ǵı, “Operativ-qıdırıw xızmeti haqqında”ǵı, “Elektron húkimet haqqında”ǵı, “Ishki isler organları haqqında”ǵı nızamlar qabıl etildi.
Ekonomikanı erkinlestiriw, issheńlik ortalıǵın jaqsılaw, kishi biznes hám jeke isbilermenlik ushın qolaylı shárayatlar jaratıw, hákimshilik tosıqlardı joǵaltıw hámde lisenziyalaw hám ruxsat beriw tártip-qaǵıydaların ápiwayılastırıw, mámlekettiń satıp alıw mexanizmlerin jetilistiriw, mámleketlik xızmetkerlerdiń ádep-ikramlılıq qaǵıydaların tastıyıqlawǵa tiyisli bir qatar is-ilajlar ámelge aırıldı. Korrupsiyaǵa qarsı gúresiwdiń huqıqıy tiykarların jetilistiriw maqsetinde 2017-jıldıń 3-yanvar kúni Ózbekstan Prezidenti Shavkat Mirziyoev “Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw haqqında”ǵı nızamına qol qoydı.
Bul Nızamnıń maqseti korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı múnásibetlerdi tártipke salıwdan ibarat.
Nızam Nızamshılıq palatası tárepinen 2016-jıldıń 24-noyabrinde qabıl etilgen, Senat tárepinen 2016-jıldıń 13-dekabrinde maqullanǵan.
Nızam 6 bap, 34 statyadan ibarat.
Nızamda “korrupsiya”, “korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq”, “mápleri soqlıǵısıwı” sıyaqlı tiykarǵı túsiniklerge táriyip berilgen. Sonday-aq, korrupsiyaǵa qarsı gúresiwdiń tiykarǵı prinsipleri keltirip ótilgen.
Korrupsiya – shaxstıń óz lawazım yamasa xızmet máplerinen hám jeke máplerin yamasa ózge shaxslardıń máplerin gózlep materiallıq yamasa materiallıq payda alıw maqsetinde nızamǵa qarama-qarsı ráwishte paydalanıwı, hám sonıń menen birge bunday paydanı nızamǵa qarsı ráwishte usınıw;
Korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıq-korrupsiya belgilerine iye bolǵan, is-háreket etkenliginde názerde tutılǵan kılmıs;
Mápler soqlıǵısıwı – jeke mápdarlıq shaxstıń mánsep yamasa xızmet majburiyatları kerekli dárejede orınlawǵa tásir kórsetip atırǵan yamasa tásir kórsetiw múmkin bolǵan hám de jeke mápdarlıq penen puqaralardıń, shólkemlerdiń, jámiyettiń yamasa mámlekettiń huqıqları hám nızamlıq mápleri ortasında qarama-qarsılıq júzege keliwi múmkin bolǵan jaǵday.
Nızamnıń 4-statyasına muwapıq, korrupsiyaǵa qarsı gúresiwdiń tiykarǵı prinsipleri tómendegilerden ibarat:
- nızamlılıq;
- puqaralar huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı mápleriniń ústinligi;
- áshkaralıq;
- sistemalılıq;
- mámleket hám puqaralıq jámiyetiniń birge islesiwi;
- korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajlar ústinligi;
- juwapkershiliktiń anıqlıǵı
5-statya. Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları:
-xalıktıń huqıqıy sanası hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw,
-jámiyette korrupsiyaǵa qaratıla keskin múnásibetti qáliplestiriw;
-Mámleket hám jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarında korrupsiyanıń aldın alıw tiyisli is-ilajlardı ámelge asırıw;
-korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlardı óz waqtında anıqlaw, olarǵa shek qoyıw, olardıń aqıbetlerin , olarǵa imkaniyat beriwshi sebepler hám shárt-shárayatlardı joq etiw, korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlardı islegenligi ushın juwapkershiliktiń belgileniwi prinsipin támiyinlew.
Nızamnıń 3-babında Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawında huqıqıy sana hám huqıqıy mádeniyattı jetilistiriw haqqında statyalar kiritilgen bolıp, oǵan muwapıq, 16-statyada: Xalıqtıń huqıqıy sanası hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw, jámiyette korrupsiyaǵa keskin múnásibetti qáliplestiriw.
Mámleket organları hám basqa shólkemler korrupsiyaǵa qarsı gúresiw maqsetinde xalıqtıń huqıqıy sana hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw, jámiyette korrupsiyaǵa keskin múnásibetti qáliplestiriw boyınsha zárúr is-ilajlar kóredi, sonıń menen birge korrupsiyaǵa qarsı gúresiw máselelerine baylanıslı túsindiriw islerin ámelge asırıw, huqıqıy tárbiya hám bilimlendiriwdi, ilimiy-ámeliy ilajlardıń shólkemlestiriwi, oqıw-metodikalıq hám ilimiy ádebiyatlardı islep shıǵıw jolı menen zárúr is-ilajlar kóredi.
17-statyada:Mámleket organları hám basqa shólkemler xızmetkerleriniń huqıqıy sawatxanlıǵın asırıw
Mámleket organları hám basqa shólkemler óz mánsabdar shaxslarınıń hám de basqa xızmetkerleriniń korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı huqıqıy sawatxanlıǵın, sonıń menen birge huqıqıy bilimleri dárejesin arttırıw júzesinen zárúr is-ilajlar kóredi.
18-statyada: Bilimlendiriw mákemelerinde korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı huqıqıy bilimlendiriw hám tárbiya
Bilimlendiriw mekemlerinde korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı huqıqıy bilimlendiriw hám tárbiya belgilengen mámleketlik bilimlendiriw standartlarına muwapıq ámelge asırıladı.
Mámleketlik bilimlendiriwdi baskarıw organları hám bilimlendiriw mákemeleri korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı mámleket siyasatınınıń tiykarǵı baǵdarların inabatqa alǵan halda bilimlendiriw mákemelerinde huqıqıy bilimlendiriw tárbiyaǵa, qánigelerdi kásiplik tayarlawdıń sıpatın arttırıwǵa, bilimlendiriw baǵdarlamaların úzliksiz ráwishte jetilistirip barıwǵa qaratılǵan is-ilajlardı islep shıǵadı.

Nızamnıń 4-babında Korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajları keltirilgen:

-Mámleket basqarıwı tarawında korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajlar qatarında mámleket organları xızmetiniń ashıqlıǵın hám olardıń esaplawın támiyinlew, mámleket basqarıwı sistemasınıń nátiyjeliligin asırıw, mámleket organlarınıń, olar lawazımlı shaxslardıń hám basqa xızmetshilerdiń ózine júkletilgen wazıypalardı orınlaw boyınsha juwapkershiligin kúsheyttiriw;
-korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawında mámleket organlarınıń xızmeti ústinen parlament hám jámáátshilik baqlawın ámelge asırıw;
-mámleket organlarınıń lawazımları shaxsları hám basqa xızmetkerleri tárepinen óz lawazım yamasa májburiyatlarınıń orınlanıwı nátiyjeliligi kriteriyaların, standartların hám onıń sıpatın bahalaw sistemasın engiziw;
- mámleket organları xızmetkerleriniń kásiplik hámde xızmetten tısqarı iskerligindegi ádep-ikramlılıǵınıń jeke prinsipleri hám qaǵıydaların belgilewshi ádep-ikramlılıq qaǵıydaların nátiyjeli ámelge asırıw;
17-statyada mámleket basqarıwı tarawında korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajlar qatarına mámleket organlarınıń lawazımlı shaxsları hám basqa xızmetkerleriniń nátiyjeli sosiallıq qorǵawınıń , materiallıq támiyinleniwi hám kerekligi kórsetilgen.
18-statyaǵa muwapıq, sosiallıq-ekonomikalıq hám isbilermenlik tarawında korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajlar:
- Hákimshilik hám byurokratiyalıq tosıqlardı joq etiw, dizimge alıw, ruxsat etiw hám lisenziyaǵa tiyisli tártip–qaǵıydaların ápiwayılastırıw;
- Mámleket organlarınıń qadaǵalap–tekseriw wazıypaların qolaylastırıw, isbilermenlik subyektleriniń xızmetin tekseriw sistemasın jetilistiriw, olardıń xızmetine nızamǵa qarsı ráwishte arasıwǵa jol qoymaslıq;
- Mámleket organları hám isbilermenlik subyektleri óz ara múnásiybetleriniń aralıq túrlerin keń engiziw;
22-statya. Hákimshilik tártip-qaǵıydalar tarawında korrupsiyanıń aldın alıwǵa tiyisli is-ilajlar:
- Nızamlılıq hám ádalatlılıq prinsiplerin támiyinlew, hákimshilik –basqarıw prosessiniń biyǵárezligi kepilligin jaratıw, usı prosesstiń tazalıǵın, sırtqı hám ishki qadaǵalaw ushın ashıqlıǵın arttırıw;
- Óz qálewinshe háreket etiw wákilliklerin sheklegen halda hákimshlik tártip-qaǵıydaların tártipke salıw, byurokratik rásmiyatshılıqqa jol qoymasılıq;
- Ápiwayılastırılǵan hákimshilik tártip –qaǵıydalardı engiziw;
- Mámleket organlarınıń qararları ústinen shaǵım etiwdiń hám jetkizilgen zıyan ornın qaplawdıń nátiyjeli mexanizmlerin belgilew.
Nızamnıń 26-statsına muwapıq, mámleket organlarınıń xızmetkerleri olardı korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar islewge kóndiriw maqsetinde birden-bir shaxs ózlerine murájat etkenligine tiyisli barlıq jaǵdaylar haqqında, sonday-aq mámleket organlarınıń basqa xızmetkerleri tárepinen sadır etilgen soǵan uqsas xuqıqbuzarlıqlardıń ózlerine málim bolıp qalǵan hár qanday faktları haqqında óz basshısın yamasa huqıqın qorǵawshı organlardı xabardar etiwi shárt. Buǵan ámel etpeslik, nızam hújjetlerine muwapıq juwapkershilikke tartılıwǵa alıp keledi.
25-statya (Korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlardı óz waqtında anıklaw hám olarǵa shek qoyıwǵa, korrupsiyaǵa tiyisli huquqbuzarlıqlardı islegenlik ushın juwapkershiliktiń orınlanıwı prinsipin támiyinlewge tiyisli is-ilajlar) hám 28-statya tiykarında (Korrupsiyaǵa qarsı huqıqbuzarlıqlar haqqında informasiya berip atırǵan shaxslardı qorǵaw) korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqında informasiya berip atırǵan shaxslar mámleket qorǵawında boladı, nızamda belgilengen hallar bunnan tısqarı.
Korrupsiyaǵa baylanıslı huqıqbuzarlıqlar haqqında maǵlıwmat berip atırǵan shaxslardı quwdalaw nızamǵa muwapıq juwapkershilikke sebep boladı. Bul statyanıń qaǵıydaları korrupsiyaǵa tiyisli huqıqbuzarlıqlar haqqında bilip turıp jalǵan xabar bergen shaxslarǵa tiyisli qaratılmaydı, olar nızamǵa muwapıq juwapker boladı.
31-statyasında (Xabar alıw) hár kim mámleketlik organlarınıń shólkemlestiriwi hám xızmet kórsetiwi haqqında, usı shaxstıń ózine yamasa shaxslar toparına tiyisli bolǵan hújjetleriniń qabıl etiliw prosessleri haqqında informasiya alıw huqıqına iyeligin támiynleydi. Mámleket organları, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw, mámleketlik emes shólkemleri hám basqa korrupsiya menen baylanıslı bolǵan, jámiyet ushın áhmiyetke tosqınlıq waqıyalar, faktler, hádiyseler hám prosessler haqqındaǵı xabarlardı nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte ǵalaba xabar qurallarına usınıladı.
32-statyaǵa muwapıq , Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw tarawında xalıq aralıq birge islesiw Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetleri hám xalıq aralıq shártnamalarına muwapıq ámelge asırıladı. Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw boyınsha xızmetin ámelge asırıwshı mámleket organları shet el mámleketlerdiń wákilligi organlarına zárúr xabardı usınıw haqkında sorawlar jiberiw hám olardıń sorawlarına juwap beriw huqıqına iye.
Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw boyınsha xızmetti ámelge asırıwshı mámleket organları korrupsiyaǵa tiyisli hukıqbuzarlıqlar nátiyjesinde alınǵan mal-múlkti Ózbekstan Respublikasınıń nızam hújjetleri hám xalıqaralıq shártnamalarına muwapıq qaytarıw sharaların kóredi.
Ózbekstan Respublikası Korrupsiyaǵa qarsı gúresiw sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw ilajleri haqqındaǵı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniӊ 4296-sanlı Pármanı 2019-jıl 22-apreldegi tiykarında songı jılları elimizde korrupsiyaǵa qarsı guresiw tarawında áxmi¬yetli shólkemlestiriw-xuqıqıy reformalar ámelge asırıldı.
Xalıktıӊ xuqıqıy sanasın hám xuqıqıy mádeniyatın arttırıwga, jámiyette korrupsiyaǵa mauasasız qatnas jasawdı qáliplestiriwge qaratılǵan sistemalı ilajlar kórildi.Reformalardı ámelge asırıw shenberinde puqaralardıӊ xuqıqları menen máplerinin korǵalıwın, mámleketlik xákimiyat hám basqarıw uyımları jumısının ashıq-aydınlıǵın, jámiyetlik hám parlamentlik qadaǵalawdı támiyinlew mexanizmleri jetilistirildi, sonday-ak, xuqıq korǵaw hám sud uyımları jumısının xuqıqıy tiykarları reformalandı.Sonın menen birge, ekonomikanı bunnan bılay da ósiriu, xalıktın abadanlıgın arttırıw, elimizde investisiyalıq ortalıqtı jaksılaw baǵdarındaǵı strategiyalık uazıypalardı sheshiw korrupsiyaǵa qarsı guresiw tarawında mámleketlik siyasattın nátiyjeli ámelge asırılıwın támiyinlew jáne korrupsiya kórinislerinin sebeplerin hám sharayatların saplastırıw boyınsha jaӊa sistemalı ilajlar kóriliwin talap etpekte. Korrupsiyaǵa qarsı guresiw sistemasının nátiyjeliligin arttırıw, en jokarı dárejedegi qolaylı isbilermenlik ortalıǵın jaratıw, elimizdiӊ xalıkaralıq maydandaǵı unamlı abırayın arttırıw maksetinde, sonday-ak, 2017-2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdın bes áxmiyetli baǵdarı bo-yınsha háreketler strategiyasında belgilengen uazıypalarǵa muwapıq.
Korrupsiyaǵa qarsı guresiw tarawında mámleketlik siyasattın áxmiyetli baǵdarları orta muddetli perspektivada tómendegilerden ibarat ekeni belgilep koyılsın,sud xákimiyatının erkinligin bunnan bılay da bekkemlew, sudyalarga xár qanday tárizde nızam¬ga qarsı tásir ótkeriw shártlerin biykar etiwin mámleketlik xızmetkerlerdi tanlaw tiykarında saylap alıw, lawazım¬ga tayınlaw hám jokarı lawazım¬larga kóteriwdin ashıq-aydın tártibine tiykarlanǵan mámleketlik xızmet sis¬temasın qáliplestiriw, olar ushın sheklewler, kadaǵan etiw, xoshametlew ilajları jáne korrupsiyanıӊ aldın alıwdın baska da mexanizmlerinin anık dizimin belgilewin tamiynlensin.Mámleketlik xızmetkerlerdiӊ dáramatların deklarasiyalaw sis¬temasın baskıshpa-baskısh engiziw hám olardın miynet xakısı jetkilikli dárejede bolıwın támiyinlew, sonday-ak, mámleketlik xızmetti atkarıuda máplerdin karama-qarsı keliwin sheshiwdi shólkem¬lestiriw-xuqıqıy tiykarların jetilistiriwin korrupsiya menen baylanıslı xuqıqbuzarlıklar haqqında xabar bergen shaxslardı korǵawdın nátiyjeli shólkemlestiriw-xuqıqıy mexanizmlerin engiziwin xalıktıӊ xuqıqıy sanasın hám xuqıqıy mádeniyatın jáne de arttırıw, jámiyette korrupsiyaǵa mauasasız qatnastı kusheytiuin mámleketlik uyımlar hám shólkemlerdiӊ esap beriwin hám jumısının ashıq-aydınlıǵın arttırıwın puqaralıq jámiyeti institutları, ǵalaba xabar quralları jumısının xakıykıy erkinligin támiyinlew hám olardı korrupsiyaǵa qarsı ilajlardı tayarlawda, ótkeriwde hám orınlanıwın monitoring etiwge katnasıwga tartıwın tamiynlensin dep kórsetilgen.


Qadaǵalaw ushın sorawlar
1.Konstitusiyanıń mazmun-mánisi haqqında ne bilesiz?
2.Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamnıń maqseti ne?
3.Kadrlar tayarlaw Milliy baǵdarlamasınıń basqıshların túsindirip beriń?
4.Kadrlar tayarlaw milliy bagdarlamasının modeli nelerdi oz ishine aladı?
5.Bilimlendiriw hám kadrlar tayarlaw barısında bilimlendiriw mákemelerin attestasiyadan ótkeriw tártibi qanday?
6.Korrupsiyaǵa qarsı siz qanday gúresip atırsız