Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

R=P
1
:P
o
 ,

bu erda: P
1
- so’m hisobida tovar (xizmat) bahosi; R
0
- 
dollar (AQSH) hisobida tovar (xizmat) bahosi; R - so’mni dollarga nisbatan xarid 
qobiliyatini aks ettiruvchi paritet kursi. 
Umumiy valyuta paritetini hisoblash uchun bir qancha baho nisbatlari 
aniqlanadi. Ularning soni bir necha ming bo’lishi mumkin. 
Valyuta kursi indeksining nisbatini hisoblash uchun quyidagi formula 
qo’llaniladi: 

T=(R
1
-R
0
)/(I
p1
-I
p0
)/(1+I
p0
)
Bu erdan, ko’zda tutilgan almashtiruv kursi teng: 
R
1
=R
0
(1+I
p1
)/(1+I
p0
)
bu erda: 

T- almashuv kursining o’sish (o’zgarish) sur’ati; 
I
p1
- O’zbekistondagi iste’mol baholari indeksi; I
po
- Amerikadagi iste’mol baholari 
indeksi; R
1
- so’mning dollarga nisbatan joriy almashtiruv kursi; R
0
- so’mning 
dollarga nisbatan bazisli almashtiruv kursi. 
Umumiy holda (ko’rinishda) valyutani xarid qobiliyati pariteti quyidagicha 
aniqlaymiz: 
0
0
1
1
1
.
.
1
i
i
i
i
n
i
q
h
Q
P
Q
P
n
R



, 
 

 
 
bu erda: 
Q
i
- tegishli tovarlar va xizmatlarni yalpi milliy 
mahsulot yoki milliy daromaddagi xissasi; 
n 
- standart tizimga (savatga) kirgan 
tovarlar soni; 
R
i1
, R
i0
- tegishli ravishda (so’m va dollar hisobida) tovarlar, 
xizmatlar va kapitallarga bo’lgan baholar. 
Bu indeksni hisoblash juda katta vaqt va mehnat talab qiladigan ish. 
Ma’lumki, bahoning oshishi valyutaning xarid qobiliyatini pasaytiradi va teskarisi. 
Bundan tashqari bahoning o’zgarishi har xil mamlakatda har xil, doimiy va turli 

---

288 
yo’nalishda. Bu erda joriy xarid qobiliyati paritetini hisoblash zaruriyati tug’iladi 
va bu hisoblangan ko’rsatkich valyutaning xarid qobiliyati indeksi deyiladi va 
quyidagi formula bilan hisoblaniladi: 
:
1
1
1
1
.
.
.



q
p
i
q
p
J
p
q
h
v
 yoki 
1
J
p
 
Bu indeks valyutaning joriy kursini ifodalab, xarid qobiliyati paritetidan 
chetlanishi mumkin. Bunday paytda valyuta qiymatini past yoki yuqori baholash 
to’g’risida gapirishadi. Shularni hisobga olgan holda valyuta real va joriy kurslari 
parallel aniqlash maqsadga muvofiqdir. 
Uning asosida valyuta konvertatsiyasi amalga oshiriladigan valyuta pariteti 
baho indeksi formasida ifodalanadi: 
,
1


p
p
i
d
I
bu erda: 
d
- tovar aylanmasidagi tovarlar xissasi; 
i
p
- tovar 
bir 
birligi 
bahosi 
(taqqoslanadigan 
mamlakatlar 
uchun) 
konvertatsiya 
koeffitsientini ifodalovchi baho guruh indeksi. 
Agar 

d=1 (yoki 100%) teng bo’lsa, bu formulamiz quyidagi ko’rinishda 
bo’ladi: 
.



p
p
i
d
d
I
Talab va taklif nazariyasiga muvofiq, taklif qilingan pul miqdori bilan, shu 
pulga bo’lgan talab miqdori teng bo’lishi kerak, buning o’zi esa yalpi ichki 
mahsulot qiymatiga to’g’ri proportsional. Ikki mamlakat o’rtasida quyidagi 
bog’liqliklarni o’rnatish mumkin: 
;
1
1
1
1
YAIM
P
K
PV




.
0
0
0
0
YAIM
P
K
PV



 
 
bu erda: 
PV
1
, 
PV
0
- ichki va tashqi bozorda taklif qilingan 
pul miqdori; 
K
1
, K
0
-ichki va tashqi bozorda bahoning darajasini aniqlovchi 
koeffitsientlar (masalan, O’zbekiston va Yaponiya). 
Agarda 
K
1
/K
0
nisbatlari doimiy yoki birga teng bo’lsa, mamlakatlar 
o’rtasidagi baholar darajasi nisbati quyidagicha ifodalananishi mumkin.
P
1
/P
0
 = (PV
1
/PV
0
) ∙ (YAIM
1
/YAIM
0
)
 
Yuqoridagi formulalarni qo’llab valyuta kursining pul massasi va YAIM 
bog’liqligi tenglamasini olish mumkin:
R = [(PV
1
– EK
ch1
)/(PV
0
– EK
ch0
)] ∙ [(IH
no
+ IN
0
+ EK 
cho
)/(IH
n1
+ IN
1
+ EK
ch1
)] 
bu erda; EK - kapitalni sof eksporti; IH - iste’mol 
xarajatlari; IN -investitsiyalar. 

---

289