Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

A
A
A
B
A
A
A
A
A
B
A
A
A
B
A
A
P
q
P
P
P
q
P
q
P
P
P
q
P
q
P
q
P
I
:
;
 
5. Eng kichik guruhlar uchun eng kichik o’rtacha guruh valyuta pariteti 
indekslarini hisoblash zarur. 
6. Beshinchi bosqichda hisoblangan indekslar asosida yiriklashtirilgan 
paritet indekslarini alohida yiriklashgan agregatlar bo’yicha hisoblash. Masalan,
tovar va xizmatlarning iste’moli, investitsiyalar va h.k. 
7. Oxirgi bosqichda agregatlar bo’yicha hisoblangan indekslar asosida 
umumiy tovar, xizmat va kapital indekslari aniqlanadi. Bu indekslar aynan bir 
mamlakat valyutasining ikkinchi davlat valyutasiga nisbatan xarid qobiliyatini 
xarakterlaydi. 

---

286 
Indekslarning tortqichlari (vaznlari) turli variantli bo’lishi munosabati bilan 
bir-biridan ±7-8 foizga farq qiluvchi umumiy valyuta pariteti indekslariga ega 
bo’lamiz. Amaliyotda bu farqni yo’qotish uchun valyuta paritetini o’rtacha 
geometrik indeksi hisoblanadi: 






0
0
0
`
1
1
0
1
1
`
q
P
q
P
q
P
q
P
J
n
 
 
 
 
BMTning xalqaro valyuta hisob-kitoblari amaliyotida valyuta pariteti 
indekslari, odatda, har qanday davlat bahosi bitta davlat bahosi (markaziy, asos 
kilib olingan baho) bilan taqqoslanadi. Shu paytning o’zida markaziy bahoga 
nisbatan hisoblangan indeks bilan qamrab olinmagan xohlangan ikki mamlakat 
paritet indeksi bilvosita hisoblanishi mumkin, ya’ni bu mamlakatlar uchun 
hisoblangan valyuta pariteti indekslari markaziy mamlakat bilan hisoblangan 
indekslarga qayta hisoblanadi. 
Valyuta pariteti indekslarini hisoblashda, aholi jon boshiga ishlab 
chiqarilgan tovar, ko’rsatilgan xizmat va kapital qiymatini taqqoslash muhim 
ahamiyat kasb etadi. Masalan, 1000 so’mga, 1000 rupiyga, 1000 frankga necha 
kilogramm non, guruch yoki banan sotib olish mumkin, necha marta sartaroshga 
soch oldirish mumkin. Bu ko’rsatkichlar, albatta, o’sha davlatlar (O’zbekiston, 
Hindiston, Kongo) uchun va shu davlat aholisiga nisbatan hisoblanadi. 
Bu paritetlar ham quyidagi bosqichlarda hisoblanadi. Birinchi bosqichda har 
bir tovar va xizmat bahosi nisbati aniqlanadi. Keyin tortqichli o’rtachalar guruh 
tovar va xizmatlar uchun hisob-kitob qilinadi. Uchinchi bosqichda esa tegishli 
xissalarda umumiy juft darajalar paritetlari aniqlanadi. 
Yuqorida keltirilgan metodika bo’yicha HVF har bir mamlakat, guruh 
mamlakatlar va qit’alar bo’yicha paritetlar o’rnatadi. Dalil sifatida HVF tomonidan
taklif qilingan turmush darajasi baholovchi koeffitsientlarni keltirishimiz mumkin. 
G’arb industrial rivojlangan davlatlar
0,73 
Oldingi Sharqiy Evropa
1,86 
Osiyodagi rivojlanayotgan davlatlar
2,42 
Afrikadagi rivojlanayotgan davlatlar
2,35 
 
Demak, o’rtacha turmush darajasini baholash uchun, masalan Hindistonni 
boshqa davlatlarga nisbatan, uning jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi milliy 
mahsulotini 2,42 ga ko’paytirish kerak. 
Valyuta hisob-kitoblarida mavjud, haqiqiy valyuta kurslaridan tashqari, 
kelgusida kutiladigan kurslari ham hisoblanadi. Bu ish prognozlar tuzish metodlari 
yordamida bajariladi. Valyut kurslarini prognozlash metodlari quyidagilarga 
bo’linadi: statistik metodlar; ekspert baholash metodlari; grafik metodi. 
Birinchi guruh metodlar yordamida makroiqtisodiy tahlil amalga oshirilib va 
shu tahlil asosida umumiy iqtisodiy barometrlar tuzilsa; ikkinchi - bozor 
kon’yunkturasi barometrlari; uchinchi - hozirgi zamonaviy kompyuter tahlili 
asosida iqtisodiy rivojlanish va bozor kon’yunkturasining alohida olingan 

---

287 
grafiklari tuziladi. Bu metodlar o’zaro bog’liq va uchala guruh birgalikda umumiy 
iqtisodiy kon’yunkturani kompleks baholashda umumiy baholash bazasi bo’lib 
xizmat qiladi. 
Valyuta kurslarini prognozlash asosida hamma iqtisodiy munosabatlarni 
bitta tizimga, hamma qadriyatlarni va ichki bozorni hamma ko’rsatkichlarini 
barcha iqtisodiy munosabatlar bilan, jahon bozori ko’rsatkichlari va qadriyatlari 
bilan bog’lovchi valyuta xarid qobiliyatini ob’ektiv baholash pariteti yotadi. 
Mohiyati bo’yicha valyuta xarid qilish qobiliyati iqtisodiy rivojlanishning 
bosh savoli, aynan shu davlatdagi bahoning o’sish darajasi, boshqa davlatlardagi 
o’sish bilan tenglik qanday saqlanib turadi degan savolga javob beradi. Ma’lumki, 
milliy bahoni o’sishi boshqa davlatlarga nisbatan yuqori bo’lsa, milliy valyutaning 
kursi tushib ketadi va teskarisi. 
Umumiy holda, valyut xarid qobiliyati pariteti quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: